S. M. Sultanova, E. V. Krivoruchko, G. T. Zakirova, A. A. Baymatov

5.  Kreditlar shaklida jalb etilgan mablag‘lar, temir yo‘l transportida 
kapital qo‘yilmalarni moliyalashtirish manbalaridan birini tashkil 
etadi? 
a)  o‘rash; 
b)  kamaytirish; 
c)  *qurish; 
d)  guruhlash.  
6.  Kapital mablag‘larni o‘zlashtirish asosiy shakllari bo‘yicha guruh-
lash, kapital qo‘yilmalar nimasini tavsiflashgan imkon beradi? 
a)  suratini; 
b)  ta’mirini; 
c)  *tarkibini; 
d)  mahsulotini.  
7.  Kapital qo‘yilmalar, birinchi navbatda, ishlab chiqarish jarayonini 
nima qilishga yo‘naltiriladi? 
a)  tekislashga; 
b)  ta’mirlashga; 
c)  *avtomatlashtirishga; 
d)  ochishga.  
106

8.  Kapital ta’mir mablag‘i hisobidan bekatlarni nima qilish ishlari 
amalga oshiriladi? 
a)  qisqartirish; 
b)  asfaltlash; 
c)  *kengaytirish; 
d)  ochish.  
9.  Kapital qo‘yilmalar nimasi bo‘yicha rekonstruksiya va texnik qay-
ta qurollanish turlariga ajratiladi? 
a)  valyutasi; 
b)  mahsuloti; 
c)  *yo‘nalishi; 
d)  banki.  
10. Temir yo‘l qayta qurollanganligini tavsiflovchi asosiy ko‘rsat-
kichlardan biri bu, umumiy ish hajmida progressiv tortish kuchi 
(elektr va dizel) bilan nima qilingan, yuk aylanmasining ulushi? 
a)  yuklangan; 
b)  o‘lchangan; 
c)  *bajarilgan; 
d)  qoplangan.  
107

10-bob. Mehnat resurslari statistikasi 
 
10.1. Mehnat resurslari statistikasi, uning ahamiyati va vazifalari 
 
Mehnat va ish haqi statistikasi iqtisodiyotda mavjud bo‘lgan mehnat 
resurslarini, ularning taqsimlanishi va foydalanishni o‘rganadi.  
Eng ahamiyatli masalalari: mehnat resurslarining mavjudligi, ularning 
tarkibi, taqsimlanishi, ish haqi fondi, uning dinamikasi, mehnat 
unumdorligi ko‘rsatkichilari, ularning dinamikasi va h.k.  
Temir yo‘l transportida mehnat va ish haqi statistikaning asosiy 
vazifasi mehnat resurslarini, ish haqi fondini va mehnat unumdorligi 
ustidan nazorat qilishdan iboratdir. 
Mehnat va ish haqi statistikasining vazifasi - temir yo‘l transportida 
ishlovchilar va xodimlarni statistik o‘rganishdir.  
Kuzatish obyekti - temir yo‘l transportidagi har xil toifadagi 
ishlovchilar va xodimlar soni, ularning ish haqlari.  
Kuzatish birligi - har bir ishlovchining ish vaqti va ish haqi.  
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat bozorida yuz berayotgan 
jarayonlarni tahlil qilishning muhim quroli bo‘lib, o‘rtacha yillik 
miqdorlardagi 1.01 va 1.07.ga nisbatan tuziladigan mehnat resurslari 
balansi hisoblanadi. U mehnat resurslarining soni va tarkibi, ularning 
milliy iqtisodiyot tarmoqlaridagi va mulk shakllari bo‘yicha taqsimoti, 
ishsizlar va iqtisodiy nofaol aholi haqidagi ko‘rsatkichlar tizimi bo‘lib, u 
faqat mehnat statistikasi ma’lumotlari asosida emas, balki statistikaning 
boshqa tarmoqlari ko‘rsatkichlarini o‘z ichiga oladi. U jamiyatning 
ijtimoiiy tuzilishini, mehnatbozoridagi talab va taklifni o‘rganish uchun 
muhim qurol bo‘lib hisoblanadi.  
Mehnat resurslari balansi bir-biri bilan bog‘liq bo‘limlardan iborat: 
uning birinchi bo‘limida mehnat resurslarining soni va tabiiy takror paydo 
bo‘lishi, ikkinchi bo‘limida mehnat resurslarining sohalar va faoliyat 
turlari bo‘yicha taqsimlanishini ifodalaydi.  
Mehnat resurslari balansi chizmasini quyidagicha ifodalash mumkin: 
I.Mehnat resurslarining paydo bo‘lish manbalari jami mehnat resurs-
lari, shu jumladan: 
−  mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli aholi; 
−  iqtisodiyotda band bo‘lgan o‘smirlar; 
−  iqtisodiyotda band bo‘lgan keksa kishilar va ishsizlar; 
II.Mehnat resurslari taqsimoti: 
a)  jami iqtisodiyotda band bo‘lganlar, shu jumladan; 
b)  iqtisodiyot tarmoqlarida; 
c)  xususiy uy xo‘jaligini yuritish uchun yollanganlar; 
108

d)  doimiy yo‘nalish va boshqa soha xodimlari; 
e)  mehnat qilish qobiliyatiga ega bo‘lgan ishlab chiqarishdan holi holda 
o‘qiyotganlar; 
f)  mehnat qilish qobiliyatiga ega bo‘lgan, lekin iqtisodiy faoliyat va 
o‘qish bilan band bo‘lmaganlar. 
Bu ma’lumotlar tahlil qilinib, bandlik darajasi aniqlanadi, mehnat 
resurslari taqsimlanishidagi nisbatlar o‘rganiladi. Balans ma’lumotlari bir 
necha yillar bo‘yicha taqqoslanib, bu masalar dinamikasi o‘rganiladi.  
 
10.2. Xodimlar tarkibi va soni statistikasi 
 
Temir yo‘l transportida mehnat va ish haqi statistikasi quyidagi 
bo‘limlarga ajratiladi: 
−  Xodimlar mavjudligi, harakati va tarkibi statistikasi; 
−  Mehnat unumdorligi statistikasi; 
−  Ish haqi fondi statistikasi. 
Xodimlar mavjudligi, harakati va tarkibi statistikasida temir yo‘l 
transporti korxonalarida ishlovchilarning soni, ularning o‘zgarishi, ish 
toifalari, ish staji, yoshi, mutaxassisligi bo‘yicha taqsimlash masalalari 
o‘rganiladi. 
Boshlang‘ich hujjatlari: 
−  buyruqlar;  
−  Mehnat kitobchalar; 
−  Mehnat vaqtini hisobga olish varaqlari (tabel); 
−  Mashinist marshruti v.b.  
1. Asosiy statistik ko‘rsatkich – ro‘yxatdagi xodimlar soni. Uning 
tarkibiga doimiy, mavsum yoki vaqtincha ishga qabul qilingan xodimlar 
soni kiradi. Ushbu ko‘rsatkich amalda oy (chorak, yil) boshiga (oxiriga) 
hisoblanadi. 
Ro‘yxatdagi xodimlar soni ko‘rsatkichi xodimlarni ishga qabul qilish 
va ishdan bo‘shatish natijasida doimo o‘zgaradi. 
2. O‘rtacha ro‘yxatdagi xodimlar soni ko‘rsatkichi  
−  X
r
= ∑X/t , kishi 
−  bu yerda: 
−  Xr - o‘rtacha ro‘yxatdagi xodimlar soni; 
− 
 
∑X – hisobot davrida hujjatlar asosida hisoblangan xodimlar soni 
(bayram va dam kunlari bilan birga); 
−  t – hisobot davri.  
3. Statistik hisobotlarda ish kunida haqiqiy ishga kelganlar soni statistik 
ko‘rsatkichi hisoblanadi. Bu deganda aniq ish kuni davomiyligida 
ishlaganlar xodimlar sonidir.  
109

−  Lokomotiv va poyezd brigadalardagi xodimlar soni ish vaqtini hisobga 
olish varaqchasi bo‘yicha, yo‘lovchi vagonlardagi provodniklar soni 
esa poyezd marshruti hujjati asosida aniqlanadi.  
−  Temir yo’l transporti mehnat va ish haqi statistikada xodimlar soni 
faoliyat va xo‘jalik turi, personal toifasi, kasbi, ishlab chiqarish toifasi 
bo‘yicha guruhlanadi. 
−  Faoliyat va xo‘jalik turi (foydalanishdagi kontingent, yo‘llarni bino, 
inshootlarni ta’mirlash, qurilish, yuk ortish-tushirish va h.k.). 
−  Xo‘jalik turi (lokomotiv, vagon, yo‘lovchi, aloqa, yordamchi-
ko‘makchi va h.k. xo‘jaliklari). 
Ishga yo’llash davri uzunligiga qarab korxona xodimlari quyidagi 
guruhlarga ajratiladi:  
–
 
doimiy xodimlar; 
–
 
vaqtinchalik xodimlar; 
–
 
mavsumiy xodimlar; 
–
 
uchrab qolgan ishlarni bajarish uchun qabul qilingan xodimlar; 
Bajarayotgan funksiyasiga qarab, korxonalar xodimlari ikki guruhga 
bo‘linadilar: ishchi va xizmatchilar. Xizmatchilar guruhida 3 ta toifa 
ajratiladi: rahbarlar, mutaxassislar va boshqa xodimlar. “Ishchilar” 
kategoriyasiga bevosita mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish 
bilan band bo‘lgan xodimlar kiradi. “Rahbarlar” toifasiga korxona va uning 
tarkibiy tizimlari boshliqlari kiradi. “Mutaxassislar” toifasiga muhandis 
texnik iqtisodiy ijtimoiy va boshqa maxsus bilim talab qiluvchi kasb bilan 
shug‘ullanuvchi xodimlar kiradi. Oxirgi “xizmatchilar tarkibiga kiruvchi 
boshqa xodimlar” toifasiga hujjatlarni rasmiylashtiruvchi, hisob-kitob, 
tekshiruv, xo‘jalik xizmatidagi xodimlar (ish yurituvchilar, kotiblar, 
tabelchilar, hisobchilar va h.k) kiradi.  
Xodimlar soni ma’lum momentda (ma’lum kunga nisbatan) va davr 
oralig‘i uchun aniqlanadi (o‘rtacha miqdor sifatida). Ma’lum kunga 
nisbatan xodimlar soniga quyidagilar kiradi: 
–
 
ro‘yxatda turgan xodimlar; 
–
 
boshqa korxonalardan ishga olingan o‘rindoshlar; 
–
 
fuqarolik huquqiga ega bo‘lgan ishlarni bitim asosida bajaruvchi 
xodimlar. 
Har kungi ro‘yxatdagi xodimlar tarkibiga shtat jadvali asosida doimiy, 
mavsumiy yoki vaqtincha ishga qabul qilingan kishilar, shuningdek, ish 
haqi olib ishlovchi shu tashkilot, korxona egalari ham kiradi.  
O‘rindoshlar ham qo‘shiladi, lekin ularning mehnat daftari asosiy ish 
joyida saqlanadi. 
Shartnoma  asosida-maxsus  yoki  xo‘jalik  ishlarini bajaruvchi (ta’mir,  
110

maslahat berish va h.k) kishilar ro‘yxatdagi xodimlarga kiritilmaydilar.  
Ro‘yxatdagi xodimlar soni korxona ixtiyoridagi har kungi mavjud 
bo‘lgan mehnat resurslari salohiyati haqida fikr yuritish imkoniyatini 
beradi. Shu va boshqa ko‘rsatkichlar momentli ko‘rsatkichlar bo‘lib, ularni 
soni har kuni o‘zgarib turadi. Shuning uchun ma’lum iqtisodiy tahlilni 
amalga oshirish uchun (o‘rtacha mehnat unumdorligi, o‘rtacha ish haqi va 
h.k.) o‘rtacha ro‘yxatdagi xodimlar soni aniqlanadi. Buning uchun har 
kungi ro‘yxatda turgan xodimlar sonini qo‘shib, kalendar kunlari soniga 
bo‘linadi (28,29,30,31). Bunda shanba va yakshanba kunlar uchun juma 
kunida ro‘yxatda turganlar soni aniqlanadi. Agar korxona oy davomida 
to‘liq ishlamagan bo‘lsa ham o‘rtacha aniqlashning bu usuli o‘zgarmaydi. 
Masalan, korxona 25 iyundan ishlay boshlagan.Ro‘yxatdagi xodimlar 
soni quyidagicha bo‘lgan: 25 iyun (seshanba) 200 kishi,26 iyun (chorshan-
ba) 200 kishi,27 iyun (payshanba) 203 kishi 28 iyun (juma) 209 kishi. Oy-
ning oxirgi ikki kuni (29 va 30) dam olish kunlariga to‘g‘ri kelgan.U holda  
T= (200+200+203+209+209,2)/30=1230/30= 41 kishi 
Har kungi ro‘yxatdagi xodimlar soni ishga kelgan va kelmaganlardan 
tashkil topadi, shuning uchun kelganlar va kelmaganlar sonini qo‘shib, 
kalendar kunlari soniga bo‘linadi. 
Masalan, korxona bo‘yicha quyidagi ma’lumotlar mavjud (kishi/ 
kunlar); ishga kelishgan soni - 3010, ish kunlari kelmasliklari soni-70, dam 
olish va bayram kunlari ishga kelmaslik-1600. U holda  
T = (3010+70+1600)/30= 156 kishi 
Bir necha oylardan iborat davr uchun o‘rtachani aniqlash o‘rtacha 
arifmetik formuladan foydalaniladi. 1chi chorakda o‘rtacha ro‘yxatdagi 
xodimlar soni 612 kishi: aprelda 610 kishi, mayda 610 kishi, iyunda 604 
kishi. U holda, 
T = 
ΣΧ‚Π / ΣΠ=(612‚3+610+610+604)/ 6=610 kishi 
Mehnat resurslaridan foydalanish darajasini tahlil qilish uch xil 
yo‘nalishda amalga oshiriladi: 
–
 
soni bo‘yicha;  
–
 
ish vaqti bo‘yicha; 
–
 
mehnat unumdorligi bo‘yicha. 
Soni bo‘yicha korxonada mehnat potensialidan foydalanishni o‘rganish 
uchun ro‘yxatdagi xodimlar sonidan foydalanish koeffitsiyenti aniqlanadi. 
K
foydalanish
=O‘rtacha amalda ishlagan xodimlar soni/O‘rtacha 
ro‘yxatdagi xodimlar soni  
Keyingi yo‘nalishlar bo‘yicha tahlil keyingi bo‘limlarda qarab 
chiqiladi. 
Ishchi kuchi harakatini vaqt bo‘yicha, korxonalar bo‘yicha intensivligi- 
111

ni o‘rganish maqsadida quyidagi nisbiy ko‘rsatkichlar aniqlanadi: 
K
qabul qilish
 = Ishga qabul qilinganlar soni/ o‘rtacha ro‘yxatdagi xodimlar 
soni *100% 
K
ishdan
 
bo‘shash
 = Ishdan bo‘shaganlar soni / o‘rtacha ro‘yxatdagi xodimlar 
soni *100% 
K
xodimlar sonini to‘ldirish
 = Ishga qabul qilinganlar soni/bo‘shaganlar soni 
*100% 
K
doimiylik
 = O‘rganilayotgan davr ro‘yxatda turgan xodimlar soni/ 
o‘rtacha ro‘yxatdagi xodimlar soni‚100% 
Ishga qabul qilish va ishdan bo‘shash natijasida ishchi kuchi sonining 
o‘zgarishi ishchi kuchi harakati deb ataladi. Undan ifodalash uchun 
quyidagi mutlaq ko‘rsatkichlar aniqlanadi: 
–
 
qabul qilish oboroti (ishga qabul qilinganligi haqida buyruq chiqaril-
gan); 
–
 
ishdan bo‘shash oboroti (ishdan bo‘shaganligi haqida buyruq –chiqa-
rilgan); 
–
 
ishchi kuchi umumiy oboroti (qabul qilingan va bo‘shaganlarning 
umumiy soni). 
O‘z xohishi bilan ishdan bo‘shagan kishilar qatoriga quyidagilar kiradi: 
o‘z xohishi bilan ishdan bo‘shaganlar, shuningdek, quyidagilar: tanlovdan 
o‘tish natijasida boshqa joyga o‘tganlar, yashash uchun boshqa joyga 
ko‘chganlar, kasallik yoki nogironlik, o‘qishga kirish, nafaqaga chiqish, 
oilada bemor kishiga qarash, ikki tamonlama bitimga asosan ishdan 
bo‘shagan kishilar. 
Ishga qabul qilish va bo‘shash haqidagi ma’lumotlar asosida ham kor-
xona, ham milliy iqtisodiyot darajasida quyidagicha ishchi kuchi balansi 
tuziladi. 
T
0 
+QQ-B=T
1
  
Bunda, T
0 
–davr boshidag xodimlar soni 
       QQ-qabul qilinganlar soni, shu jumladan, manbalar bo‘yicha: 
–
 
bandlik xizmati yo‘llanmasi bilan; 
–
 
boshqa korxonalardan o‘tkazilganlar; 
–
 
boshqa manbalardan (korxonalarning o‘zlari qabul qilgan, o‘qishdan, 
armiya xizmatidan qaytgan).  
B- ishdan bo‘shaganlar soni, shu jumladan, sabablar bo‘yicha: 
–
 
boshqa tashkilotga o‘tkazish sababli; 
–
 
xodimning xohishi bilan mehnat bitimini tugallash (o‘z xohishi bilan); 
–
 
korxonaning xohishi bilan mehnat bitimini to‘xtatish, armiya safiga 
chaqarish sababli; 
–
 
boshqa sabablar bilan. 
112

T
1
- davr oxiridagi xodimlar soni. 
Aholi bandligini o‘rganish uchun korxona va tashkilotdagi ish joylari-
ning yangisini barpo qilish va ba’zilarini tugatish bo‘yicha harakatini ham 
o‘rganishni taqoza qiladi. Bandlik xizmatlari idoralari korxona va 
tashkilotlardan ularning xodimlarga bo‘lgan talabini olib o‘rganadilar va 
shu ma’lumotlar asosida statistika quyidagi ko‘rsatkichlarni hisoblaydi: 
–
 
ish joylarining umumiy soni - umumiy mavjud ish joylari + bo‘sh ish 
o‘rinlari; 
–
 
bo‘sh ish joylar soni (korxona va tashkilotlarning byurtmasi asosida 
aniqlanadi; 
–
 
yangi kiritilgan ish joylari soni (ishlab chiqarishni kengaytirish, qayta 
qurish va ish smenalarining ortishi natijasida va h.k.) 
–
 
bir bo‘sh ish joyga band bo‘lmagan aholining yuklamasi. 
 
10.3. Ish vaqtidan foydalanish statistik usullari 
 
Ish kuchi soni va uning tarkibi bu sohadagi masalaning miqdor tamoni 
hisoblanadi, ish vaqti va undan foydalanish darajasi esa uning sifat tarafini 
belgilaydi. Ish vaqtidan foydalanishni tahlil qilish uchun ish vaqti 
fondlarining tarkibini o‘rganishi, ish kuni va ish davri uzunligi, ishlagan 
ish vaqti hajmiga har xil omillar ta’sirini o‘rganishni taqozo qiladi. Ish 
vaqti statistikasi mehnat statistikasining muhim bo‘limi hisoblanadi.  
Ish vaqtining yo‘qotilishini o‘rganish mehnat muammolari bilan 
shug‘ullanuvchi davlat organlari, ijtimoiy ta’minot bo‘limlari, kasaba 
uyushmalari, korxona va tashkilotlar rahbarining doimiy e’tiborida bo‘ladi.  
Ish vaqti sarflangan mehnat me’yorlarini ifodalaydi va u amaliyotda 
ikki ko‘rsatkich yordamida o‘lchanadi: 
1) ishlangan kishi/kuni xodimning korxona ro‘yxatida turgan va ishga 
kelgan kunlarni bildirib, unga ish vaqti davomida haqiqiy ishlangan va 
ishlanmagan soatlar kiradi. Ishlangan kishi kunlarga shu korxonada o‘z 
xodimlari tomonidan amalda ishlangan kishi kunlari, bu korxona 
yollanmasi bilan boshqa korxonada ishlangan kishi/kunlari,shuningdek, 
xizmat safarida bo‘lgan xodimlarning ishlagan kunlari kiritiladi. 
2)  ishlagan kishi/soati ish vaqtining aniq o‘lchov birligi hisoblanadi, 
chunki uning tarkibida tanaffus vaqtlari, kechikib kelish va erta ketib 
qolish holatlari kiritilmaydi.  
Ish vaqtidan foydalanish darajasini bilish uchun statistika quyidagi 
ko‘rsatkichlar tizimidan foydalanadi: 
–
 
Bir ishchi tomonidan ishlangan kunlardan, ya’ni ish oyi uzunligidan 
foydalanish koeffitsiyenti; 
–
 
Ish kuni uzunligidan foydalanish koeffitsiyenti; 
113

–
 
Ish vaqtidan to‘liq foydalanish koeffitsiyenti;  
Bir ishchi tamonidan amalda ishlangan kunlar sonini  aniqlash uchun 
korxonada ishlangan barcha kishi/kunlar soni o‘rtacha ro‘yxatdagi 
xodimlar soniga bo‘linadi. Bu ko‘rsatkichlarning amaldagisini bazis 
darajasi bilan solishtirilib, birinchi koeffitsiyent aniqlanadi. 
Ish kunining amaldagi uzunligini aniqlash uchun ishlangan barcha 
kishi/kunlar soni,ishlangan kishi kunlar soniga bo‘linadi. Bunda ikki 
ko‘rsatkich aniqlanadi:  
a)  ish kunining to‘liq uzunligi (bunga odatdagi va odatdan tashqari soatlar 
e’tiborga olinadi).  
b)  ish kunining odatdagi uzunligi (bunda faqat odatdagi soatlar e’tiborga 
olinadi).  
Bu ko‘rsatkichning amaldagi bazis davrdagisi bilan solishtirilib, ikkinchi 
koeffitsiyent aniqlanadi. Birinchi koeffitsiyentni ikkinchisiga ko‘paytirib 
uchinchi, ya’ni ish vaqtidan to‘liq foydalanish koeffitsiyenti aniqlanadi.  
Masalan, korxonada bazis va joriy davrda quyidagi ma’lumotlar 
berilgan: 
10.3.1-jadval 
№ 
Ko‘rsatkichlar 
Bazis davr 
Joriy davr 
1 O‘rtacha 
ro‘yxatdagi 
ishchilar soni  
900 
1000 
2 
Amalda ishlangan barcha kishi/kunlar soni 
18000 
21000 
3 
Amalda ishlangan barcha kishi/soatlar soni 
126000 
140000 
4 
Bir ishchi tamonidan amalda ishlangan kunlar soni (2 /1) 
20 
21 
5 
Ish kunining amaldagi davomiyligi, soat (3 / 2) 
7,0 
6,7 
 
–
 
Ish oyi uzunligidan (kunlar) foydalanish K
t =
21/20q1,050 yoki 105,0% 
–
 
Ish kuni uzunligidan foydalanish K
t 
=6,7/7,0 q0,959 yoki 95,9 % 
–
 
Ish vaqtidan to‘liq foydalanish K
t 
= 1,05‚0,959 q 1,008 yoki 100,8 % 
Demak, korxonada ish oyi uzunligidan (kunlar) bo‘yicha foydalanish, 
joriy davrda bazis davrga nisbatan 5,0 %ga ortgan, ish kuni uzunligi (soat) 
foydalanish 4,1%ga kamaygan.Natijada ish vaqtidan to‘liq foydalanish 
darajasi joriy davrda bazis davrga nisbatan 0,8 %ga ortgan.  
 
114

 
10.3.1-chizma. Ish vaqti kalendar fondidan foydalanish chizmasi 
 
10.4. Mehnat unumdorligi statistikasi 
 
Mehnat unumdorligi – ishlab chiqarish sohasida band bo‘lgan mehnat 
sarfining samaradorligidir. Mehnat unumdorligini oshirish esa doimiy jara-
yon hisoblanadi. Kishilar doimo mavjud resurslarni tejab-tergab saflagan 
holda ko‘proq mahsulot ishlab chiqarishga harakat qiladilar. Shu maqsadda 
ish qurollari, asbob uskunalar takkomilashtirilib boriladi. Mehnat unum-
dorligining o‘sishi xalqning turmush farovonligiga va uning o‘sishiga olib 
keladi. Biz moddiy va ma’naviy boyliklarni qanchalik ko‘p va arzon ishlab 
chiqaradigan bo‘lsak ularni shunchalik ko‘p iste’mol qila olamiz. Bozor 
iqtisodiyoti sharoitida kishilar talab va ehtiyojlarining miqdori ko‘payib-
gina bormay ularning tarkibi ham o‘zgarishda bo‘ladi. Mehnat unumdorli-
gining o‘sishi ishlab chiqarish tarmoqlarida band bo‘lgan xodimlar sonini 
Ish vaqtininig 
kalendar fondi
Bayram va dam 
olish kunlari
Tabel fondi 
Navbatdagi ta’til 
Maksimal 
imkoniyatli ish 
vaqti fondi 
Haqiqiy ishlagan ish vaqti 
(kishi-soat) 
Ish vaqtidan sababli 
foydalanmaganlik 
Ish vaqti yo’qotilishi 
Sababli ishlagan ish 
vaqti (kishi-soat) 
Kasalligi, kelmasligi 
Xomiladorlik ta’tili 
O’qish ta’tili 
Qonun bo’yicha 
ishga kelmaslik 
Sababli 
foydalanilmagan 
smena vaqti 
Kasallik 
Alohida xodimlar 
uchun ish kuni 
qisqartirishi 
Boshqalar 
Ish vaqti kunlik 
yo’qotishlar 
Sababsiz ishga 
kelmaslik 
Bir kunlik bekor 
turish 
Ma’muriyat ruxsati 
bilan 
Ommaviy ishga 
chiqmaslik 
Smena 
Smena 
davomi
yligida 
bekor 
turish 
Kech 
kelish 
va 
ishdan 
erta 
ketishi
115

kamaytirib, uning bir qismini xizmat ko‘rsatish sohalariga yo‘naltiradi.  
Rivojlangan mamlakatlarda aholining asosiy qismi xizmat ko‘rsatish 
korxonalarida band bo‘ladi. Mehnat unumdorligining mutasil oshib borishi 
kishilarning turmush darajasi va farovonligining oshishiga olib keladi 
hamda davlat tomonidan aholini ijtimoiiy himoya qilish, ijtimoiy ta’minot 
va ijtimoiy infratuzilma obyektlarini rivojlantirish imkonini beradi. 
Mehnat unumdorligini oshirish uchun unga ta’sir etuvchi omillarni 
aniqlash lozim bo‘ladi. Statistika ana shu omillarni maxsus statistik usullar 
yordamida tahlil qiladi hamda mehnat unumdorligini oshirish imkoniyat va 
rezervlarini aniqlashga imkon beradi. Mehnat unumdorligi mahsulot 
miqdorini oshiribgina qolmay uning sifatini ham oshiradi hamda ishlab 
chiqarish samaradorligining oshishiga olib keladi. Shu bilan birga mehnat 
unumdorligi ishlab chiqarish samaradorligining muhim ko‘rsatkichlaridan 
biri hisoblanadi.   
Mehnat unumdorligi darajasi ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini 
ifodalovchi eng muhim ko‘rsatkich hisoblanadi. «Iqtisodiyot» fani mehnat 
unumdorligi muammolarini o‘rganishni XIX asr oxirida boshlagan. 
Mehnat unumdorligini hisoblash bir ishlab chiqarish ishchisiga nisbatan 
natural ifodada o‘rtacha mahsulot ishlab chiqarish tarzida amalga oshirila 
boshladi. Bu ko‘rsatkichlar sanoatning alohida tarkibi jihatidan bir xil 
(galogen) tarmoqlarida ishlab chiqariladigan mahsulotning eng muhim tur-
lari bo‘yicha aniqlandi. So‘ngra iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarida mah-
sulot ko‘rsatkichlari hamda mehnat sarflari hisob-kitobining rivojlanishi 
mehnat unumdorligini faqat natura ifodasida emas, balki pul ifodasida va 
faqat sanoatda emas, balki iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarida, xizmat 
ko‘rsatish sohasini ham qo‘shgan holda hisoblab chiqish imkonini berdi.  
Iqtisodiyotning turli tarmoqlaridagi mehnat unumdorligi darajasini 
taqqoslash, shuningdek, uning dinamikasini o‘rganish ishlari boshlanib 
ketdi. Dastlabki bosqichlarda unumdorlik mehnat unumdorligi sifatida o‘r-
ganildi, keyinchalik mehnat unumdorligini ishlab chiqarishning boshqa 
omillari unumdorligiga o‘xshash xususiy unumdorlik sifatida talqin qiladi-
gan global unumdorlik konsepsiyasi umum qabul qilingan konsepsiyaga 
aylandi. Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrda milliy hisobchilik tizimi-
ning paydo bo‘lishi va rivojlanishi unumdorlikni o‘rganish sohasidagi ish-
larga yangi turtki bo‘ldi, chunki bu tizim ma’lumotlari mehnat unum-
dorligini tarmoq va butun iqtisodiyot darajasida tadqiq qilish imkonini 
beradi, shuningdek, xalqaro taqqoslashlar uchun asos yaratadi. 
Ma’lumki, statistikada mehnat unumdorligi deganda, faqat jonli aniq 
mehnat unumdorligi tushuniladi. «Stastistika»da unumdorlikni faqat jonli 
emas,  balki  moddiylashgan mehnat sarfini ham hisobga olib o‘rganadigan  
116

qator ishlar bor.  
Hozirgi kunda iqtisodchilarning aksariyat ko‘pchiligi, unumdorlik ish-
lab chiqarish va jonli mehnat sarflari natijalarining nisbatini, iqtisodiy sa-
maradorlik esa ishlab chiqarish natijalarining jonli va moddiylashgan meh-
nat sarflariga munosabatini ifodalaydi, deb hisoblaydi. Jonli mehnat sarf-
lari xodimlarning o‘rtacha ro‘yxatidagi soni yoki ishlangan kishi/kunlari, 
kishi/soatlari soni ko‘rsatkichlari bilan ifodalanadi. 
O‘tgan asrning 50-yillari oxirigacha sotsialistik davlat statistikasida 
mehnat unumdorligini hisoblashda ishchilar mehnat sarfigina hisobga 
olingan. 60-yillardan boshlab, ishlab chiqarish xodimlarining barcha toifa-
lari (sanoatda-sanoatning ishlab chiqarish xodimlari; qishloq xo‘jaligida 
chorvachilik va dehqonchilikda band bo‘lgan xodimlar; qurilishda qurilish-
montaj ishlarida, yordamchi ishlab chiqarishda band bo‘lganlar va ularning 
mehnat sarflari) e’tiborga olina boshladi. Mehnat unumdorligi darajasi 
qilingan mehnatdan olingan samarani (mahsulot yoki xizmat) baholab 
borishi lozim. Shuning uchun bu ko‘rsatkichni hisoblashda sarf qilingan 
mehnat – T, natijaviy ko‘rsatkichlar – Q lar nisbati olinadi.  
Mehnat unumdorligini oshirishda eng muhim omil bu mehnat 
sharoitlaridir. Ayrim olimlar uni beshta guruhga bo‘ladilar: 
–
 
psixologiya va fiziologiya; 
–
 
sanitariya va gigiena; 
–
 
ijtimoiy psixologik va estetik; 
–
 
iqtisodiy tashkiliy; 
–
 
texnik texnologik. 
Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir tarmoq va sohalarda faoli-
yat ko‘rsatayotgan korxona va firmalar har bir tarmoqning xusussiyatini 
hisobga olish bilan birga ana shu omillarni tashkil qilishni o‘z joyiga qo‘y-
salar o‘z-o‘zidan raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishga erishadilar.  
Hozirgi kunda mehnat unumdorligi darajasi, dinamikasini tarmoqlar va 
butun iqtisodiyot bo‘yicha tavsiflashda milliy hisoblar tizimi ma’lumotla-
ridan keng foydalaniladi. Global yoki total unumdorlik omillari indekslari-
ni aniqlashda quyidagi ko‘rsatkichlar, ya’ni sof ichki mahsulot , mehnat 
sarfi, oraliq iste’mol, asosiy kapital iste’moli va boshqa omillar sarfining 
dinamik qatorlarini joriy qoida qiyoslanadigan narxlarda oldindan tuzish 
tavsiya etiladi. Bunda sof ichki mahsulot omillari qiymati bo‘yicha baho-
lanadi.  
Aytish lozimki, bazis davri uchun omillarning global unumdorligi birga 
teng, chunki mahsulotning narxlar omili bo‘yicha qiymati omillar sarflari 
yig‘indisiga teng. Boshqa davrlar unumdorligining darajalari qiyoslanadi-
gan narxlar omilidagi mahsulot qiymatini omillarning qiyoslanadigan 
117

narxlardagi sarflariga bo‘lishdan olinadigan natija sifatida aniqlanadi.  Bu 
indekslarni hisoblashni soddalashtirish va har bir omilning yaqqol ta’sirini 
ko‘rish maqsadida yuqoridagi indekslarga o‘zgartirish kiritiladi:  
1. O‘zgaruvchan tarkibli mehnat unumdorligi indeksi: 
Bu o‘zgaruvchilar 
T
q
=
W
. Bundan 
T
W 
=
q
 ikkinchi o‘zgarish shundan 
kelib chiqadiki,  
W =
W T
T
0
0
0
0
∑
∑
 
∑
∑
1
1
1
1
T
T
W
=
W
; 
bu o‘rtacha tortilgan arifmetik usul. 
O‘rtachaning ayrim matematik xususiyatlaridan biri shundan iboratki, 
agar «soizmeritel» qandaydir bir xil doimiy songa ko‘paytirilib yoki 
bo‘linsa o‘rtacha miqdor o‘zgarmaydi. Shuning uchun T uning salmog‘i 
tenglashtirilib olinadi. 
Bu yerda: birinchi omil (W
0
 va W
1
); 
ikkinchi omil (
0
T
d
d
T0 
va 
1
T
d
). 
Birinchi omilning ta’sirini o‘rganish uchun ikkinchi omil o‘zgarmas 
tarkibda olinadi. Doimiy tarkibli indeks: 
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
=
=
÷
0
1
T
0
T
1
1
1
1
1
1
0
1
1
1
d
d
W
T
T
=
Iw
W
WT
T
W
T
W
T
W
 
Ikkinchi omilning ta’sirini o‘rganish uchun birinchi omil o‘zgarmas 
holda olinadi. Tarkibiy siljish indeksi: 
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
=
÷
=
÷
0
1
0
0
T
0
T
0
T
0
1
1
0
0
0
0
1
1
0
d
d
W
d
T
T
=
Iw(dT)
W
d
W
dT
dT
W
T
W
T
W
T
. 
Doimiy tarkibli va tarkibi siljish indekslari o‘zgaruvchan tarkibli 
indeksning hosilalari bo‘lganligi uchun, ular orasida quyidagi bog‘liqlik 
mavjud: 
)
(
W
W
W
I
I
=
I
dT
÷
. 
Yuqorida ko‘rib chiqilgan, turli xil usulda hisoblangan doimiy tarkibli 
indekslar natijalari turli xil bo‘ladi: 
∑
∑
=
0
1
T
0
T
1
d
d
W
w
I
W
. 
Bu ikkala usulda hisoblangan indekslarga indekslashtirilayotgan 
ko‘rsatkich turli xil o‘zgarmas «soizmeritel»da olingan: 
birinchi indeksga o‘zgarmas mahsulot salmog‘i - (dq);  
ikkinchi indeksga o‘zgarmas sarf qilingan vaqt salmog‘i - (dT). 
Tarkibiy siljish indekslari ham shu ikki usulda yuqorida ko‘rgan 
sababga ko‘ra turlicha bo‘ladi. Har xil sarf birliklariga nisbatan 
118

hisoblangan mehnat unumdorligi ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi bog‘liqlik. 
Mehnat sarfi birligi kishi/soat, kishi/kun, kishi/oy va kishi/yil demakdir. 
Demak, mehnat unumdorligining darajasi: o‘rtacha soatlik, o‘rtacha kunlik, 
o‘rtacha oylik, o‘rtacha yillik va hokazo bo‘lishi mumkin. 
Mehnat unumdorligini bir qancha mehnat sarfi birliklariga hisoblash 
mehnat unumdorligini o‘rganish jarayonini boyitadi va mehnat unumdor-
ligining o‘zgarishiga ish vaqtidan foydalanish darajasi ta’sirini ko‘rsatib 
beradi. 
Mehnat unumdorligi statistikasining eng muhim vazifalaridan biri meh-
nat unumdorligini oshirish rezerv va imkoniyatlarini ochib berishdan 
iborat. 
Mehnat unumdorligi rezervlari – bu mahsulot ishlab chiqarish va xiz-
mat ko‘rsatish sohalarini yanada yaxshilashning u yoki bu omili hisobiga 
foydalanilmagan imkoniyatlarining yig‘indisidir. Ular butun iqtisodiyot 
yoki tarmoq va sohalardagi hamda korxona ichidagi rezervlardan iborat. 
Mehnat unumdorligini oshirishdagi korxona yoki firma ichidagi 
rezervlarni o‘rganish va ulardan oqilona foydalanish bozor iqtisodiyoti 
sharoitida juda muhimdir. Shuning uchun korxona ichidagi rezervlarni 
quyidagilarga ajratamiz. 
a)  Mexanizatsiyalashtirish, avtomatlashtirish, yangi texnologiya va nau 
xaularni
 
ishlab chiqarishga tadbiq qilish; 
b)  eskirgan texnika va asbob uskunalarni yangilash, ularni modernizatsiya 
qilish;  
c)  tovar va xizmatlarni xaridorlar talabiga mos holda ishlab chiqarish; 
d)  ishlab chiqarishni tashkil qilish va boshqarishni takomillashtirish.  
Yuqorida qayd etilgan omillar jahon miqyosida yuz berayotgan 
moliyaviy iqtisodiy inqiroz sharoitida, ularning ahamiyati yanada ortdi. 
Mehnat unumdorligi darajasi ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini 
ifodalovchi eng muhim ko‘rsatkich hisoblanadi, u to‘g‘ri va teskari ko‘r-
satkichlar yordamida baholanadi. To‘g‘ri mehnat unumdorligi ko‘rsatkichi 
– vaqt birligida ishlab chiqarilgan mahsulot miqdorini ifodalaydi. Teskari 
mehnat unumdorligi ko‘rsatkichi, mehnat talabchanligi – mahsulot birligi-
ga sarf etilgan ish vaqti birligini ifodalaydi. Bu ko‘rsatkichlar orasida 
teskari bog‘liqlik mavjud.