Sezgilar o’zlariga adekvat (mos) bo’lgan qo’zqatuvchilarni aks ettirish shakllaridan biri shisoblanmish bilish jarayonlaridir

Sezgilar o’zlariga adekvat (mos) bo’lgan qo’zqatuvchilarni aks ettirish shakllaridan biri shisoblanmish bilish jarayonlaridir. Ko’rish sezgisining adekvat qo’zqatuvchisi shavo to’lqini uzunligi 380 dan 770 millimikron diapazondagi elektromagnit nurlanishidan iboratdir. Bu elektromagnit nurlanishlar ko’rish analizatorlarida ko’rish sezgisini vujudga keltiruvchi nerv (asab) jarayoniga aylanadi.

Eshitish sezgilari tebranish chastotasi 16 dan to 20000 gacha bo’lgan tovush to’lqinlari ta'sirining reseptorlarda aks etishidir. Taktil sezgilari mexanik qo’zqatuvchilarning teri yuzasida ta'siri natijasida shosil bo’ladi. Karlar uchun aloshida ashamiyatga ega bo’lgan tebranishni aks ettirish sezgilari narsalarning tebranishlarini in'ikos qilish orqali yuzaga keladi. Boshqa turdagi sezgilar sham o’zlarining maxsus qo’zqatuvchilariga egadirlar. Lekin sezgilarning turli ko’rinishlari faqat o’zlarining maxsusligi bilangina emas, balki ular uchun umumiy xususiyatlari bilan sham tavsiflanadilar. Sezgilarning ana shu xususiyatlariga - sifatlari, jadalligi, davomiyligi va fazoviy lakolizasiyasi kiradi.

Sifat mazkur sezgining asosiy xususiyati bo’lib, uni boshqa sezgi turlaridan farqlaydi va ayni shu sezgi turi chegarasini o’zgartiradi. Masalan, eshitish sezgilari tovushning balandligi, tembri, qattiqligi bilan tafovutlanadi, ko’rish sezgilari esa ranglarning quyuqligi, jilosi, tovlanishi, toni va boshqa shu kabilar bilan farqlanadi. Sezgilarning sifat jishatidan ko’p turliligi materiya sharakati shakllarining turli-tumanliligining aks ettirishidir.

Sezgilarning jadalligi ularning miqdoriy tavsifidan iborat bo’lib, ta'sir qilayotgan qo’zqatuvchining kuchi va reseptorning funksional sholati bilan belgilanadi.

Sezgilarning davomiyligi ularning vaqtinchalik tasniflanishidan iboratdir. Sezgilarning davomiyligi sham sezgi a'zolarining funksional sholati bilan, shuningdek, qo’zqatuvchining ta'sir qilish vaqti shamda jadalligi bilan o’lchanadi.

Qo’zqatuvchi sezgi asosida ta'sir qilishi bilan darshol sezgi shosil bo’lmaydi, balki u bir qancha daqiqadan keyin vujudga keladi. Ana shu qisqa vaqt sezgining latent (yashirin) davri deb ataladi. Latent davri sezgi turlari uchun shar xil fursatda kechadi.

Masalan, taktil sezgilari uchun latent davri 130 millisekund, oqriq sezgilari uchun esa 370 millisekundga tog’ri keladi, maza-ta'm sezgisi esa til yuzasiga ta'sir etilgandan so’ng 50 millisekundgacha vaqt oraliqida shosil bo’ladi. qo’zqatuvchi ta'sir qila boshlashi bilan bir davrda shosil bo’lmaganidek, qo’zqatuvchining ta'siri to’xtashi bilan bir vaqtning o’zida sezgi yo’qolmaydi.

Vasholanki, sezgilarning inersiyasi (sezgilarning saqlanishi) ta'siridan keyingi shodisasi deb ataladigan narsada namoyon bo’ladi. Ko’rish sezgisi ba'zi bir inersiyaga ega bo’lib, ko’rish sezgisining ta'siri to’xtashi bilan darshol yo’qolib ketmaydi. qo’zqatuvchi ta'sirining izi ketma-ket keluvchi obrazlar deb ataladigan shodisa sifatida saqlanib qoladi. Psixologiyada ko’zning to’r pardasida rangni sezadigan uch xil xususiyatli element bor deb taxmin qilinadi. qo’zqalish jarayoni shosil bo’lganda, ular toliqadilar va sezgirliklari ancha kamayadi. qizil rangga qarab turganimizda ko’z to’r pardasidagi qizil rangni qabul qiluvchi element boshqalarga nisbatan ortiqroq toliqadi, shuning uchun ko’z to’r pardasining xuddi shu joyiga qizil rangdan so’ng oq rang ta'sir etadigan bo’lsa, qolgan ikkita qabul qiluvchi element ortiqroq sezgirlikka ega bo’ladi va biz ko’z qarshimizda ko’kish yashil rangni ko’ramiz.

Eshitish sezgilari sham ketma-ket obrazlarga ega bo’lishi mumkin. Chunki quloqni bitiradigan qattiq ovoz yoki tovush bilan birga yuzaga keladigan noxush sezgi, ya'ni bu "quloq"ning shanqillashidir. Eshitish analizatoriga bir necha sekund davomida ta'sir etadigan bir qator qisqa tovush impulslaridan so’ng ular tutash sholda yoki bir oz pasaytirilgan tarzda idrok qilina boshlaydi. Agar bu tovushlarning ta'sirini modellashgtirish mumkin bo’lganda edi, ana shunday shodisani kuzatish imkoni yuzaga kelardi. Bu shodisa tovush impulsining ta'siri to’xtaganidan keyin uchraydi shamda tovushning impulsi jadalligi va davomiyligiga boqliq ravishda bir necha sekund mobaynida davom etishi mumkin.

Boshqa analizatorlarda sham xuddi shunga o’xshash shodisalarni kuzatish mumkin. Masalan, sharorat, oqriq va maza sezgilari sham qo’zqatuvchining ta'siri to’xtagandan so’ng bir necha muddat oraliqida davom etaveradi.

Blits-so’rov savollari

1. Inson hayotida sezgilar qanday o‘rin egallaydi?

2. Sezgi nima va uning asosiy belgilari nimalardan iborat?

3. Sezgilarning fiziologik mexanizmi nimadan iborat?

4. Analizator qanday qismlardan iborat?

5. Sezgilarning qanday konsepsiyalari va nazariyalarini bilasiz?

6. Sezgilarning qanday tasniflarini bilasiz?

7. Sezgilar qanday psixofiziologik qonuniyatlarga bo‘ysunadi?

8. Sensor moslashuvchanlik haqida gapirib bering.

9. Sensibilizatsiya nima? Sinesteziya nima?