Shaxs Shakllanishining Biogenetik Yo’nalishi Abduvohidov Mirjalol O’ktamjon o’g’ili

---

International Conference 
Innovative Science in Modern Research 
http://www.conferenceseries.info/ 
189 
Shaxs Shakllanishining Biogenetik Yo’nalishi 
 
 
Abduvohidov Mirjalol O’ktamjon o’g’ili 
Guliston davlat universiteti psixologiya, yo’nalishi 64-21 guruh talabasi 
 
Annotatsiya: Ushbu maqolada shaxs shakillanishi nazariyalaridan biri bo’lgan biogenetik 
yo’nalishi xaqida fikrlar bldrilgan. 
Kalit so’zlar: psixologiya, shaxs, xatti-harakatlari, xulqi, emosiya, mayl, psixodinamika, 
namoyondalar, g intellekt nazariyasi. 
Psixologiya tarixida biologizmning eng yaqqol ko’rinishi Zigmund Freydni shaxsning barcha xatti-
harakatlari (xulqi) ongsiz biologik mayllar yoki instinktlar bilan shartlangan, ayniqsa, birinchi 
navbatda u jinsiy maylga (libidoga) bog’liqdir. 
Biologik nazariyaga qarama-qarshi bo’lgan nazariya sosiogenetik nazariya hisoblanadi. 
Sosiogenetik yondashuvga binoan shaxsda ro’y beradigan o’zgarishlar jamiyatning tuzilishi 
ijtimoiylashish usullari va uni qurshab turgan odamlar bilan o’zaro munosabati vositalaridan kelib 
chiqqan holda tushuntiriladi. Ijtimoiylashuv nazariyasiga ko’ra inson biologik tur sifatida tug’ilib, 
hayotning ijtimoiy shartsharoitlarining bevosita ta'siri ostida shaxsga aylanadi.
G ’arbiy Evropaning eng muhim nufuzli nazariyalaridan biri bu rollar nazariyasidir. Ushbu 
nazariyaning mohiyatiga binoan jamiyat o ’zining har bir a'zosiga status (haq-huquq) deb 
nomlangan xatti-harakat (xulq)ning barqaror usullari majmuasini taklif qiladi. Inson ijtimoiy 
muhitda bajarishi shart bo’lgan maxsus rollari shaxsning xulq-atvor xususiyatlarida o ’zgalar bilan 
munosabat muloqot o’rnatishda sezilarli iz qoldiradi. AQShda keng varqalgan nazariyalardan yana 
biri bu individual tajriba va bilimlarni egallash (mustaqil o ’zlashtirish) nazariyasidir. Mazkur 
nazariyaga binoan shaxsning hayoti va uning voqelikka nisbatan munosabati ko’pincha 
ko’nikmalami egallash, bilimlami o ’zlashtirishdan iborat bo’lib, uning samarasi qo’zg’atuvchini 
uzluksiz ravishda mustahkamlab borilishining mahsulidir. Bu nazariyaning tarafdorlari E.Torndayk 
va B.Skinnerlar hisoblanadi. K.Levin tomonidan tavsiya qilingan "fazoviy zarurat maydoni” 
nazariyasi psixologiya fani uchun (o ’z davrida) muhim ahamiyatni kasb etadi. 
K.Levinning nazariyasiga ko’ra, individning xulqi (xatti-harakati) psixologik kuch vazifasini o 
’tovchi ishtiyoq (intilish) maqsadlar bilan boshqarilib turiladi, va ular fazoviy zarurat maydonining 
ko’Iami va tayanch nuqtasiga y o ’naltirilgan bo’ladi. Psixologiyada psixogenetik yondasbisb ham 
mavjud b o ’lib, u biogenetik, sosiogenetik omillaming qiymatini kamsitmaydi, balki psixik 
jarayonlar taraqqiyotini birinchi darajali ahamiyatga ega, deb hisoblaydi. Ushbu yondashuvni uchta 
mustaqil y o ’nalishga ajratib tahlil qilish mumkin, chunki ularning har biri o’z mohiyati, mahsuli 
va jarayon sifatida kechishi bilan o ’zaro tafovutlanadi. 
Psixologiyaning irrasional (aqliy bilish jarayonlaridan tashqari) tarkibiy qismlari bo’iishi emosiya, 
mayl va shu kabilar yordamida shaxs xulqini tahlil qiluvchi nazariya psixodinamika deyiladi. 
Mazkur nazariyaning yirik namoyondalaridan biri amerikalik psixolog E.Eriksondir. U shaxs rivoj 
ini 8 ta davrga ajratadi va ularning bar qaysisi o ’ziga xos betakror xususiyatga egaligini ta'kidlaydi. 
Kognitiv y o ’n alishning asoschilari qatoriga J.Piaje, J,Kelli va boshqalami kiritish mumkin. 
J.Piajening intellekt nazariyasi ikkita muhim jihatga ajratilgan bo’lib, u intellekt funksiyalari va 
intellekt davrlari ta'limetini o ’z ichiga qamrab oladi.Intellektning asosiy funksiyalari uyushqoqlik 
(tartiblilik) va adaptasiya (moslashish, ko’nikish) dan iborat bo’lib, intellektning funksional 
invariantligi deb yuritiladi.

---

International Conference 
Innovative Science in Modern Research 
http://www.conferenceseries.info/ 
190 
Ontogenezda shaxs taraqqiyotini bir necha bosqichlarga ajratish va ulaming har biriga alohida ilmiy 
psixologik ta'rif berish nuqtai-nazaridan yondashishni quyidagi nazariya va yo ’nalishlarini 
ko’rsatib berish mumkin. Jumladan, rivojlanishdagi inqirozga binoan (L.S.Vigotskiy); motivasion 
yondashish (L.I.Bojovich); faoliyatga ko’ra munosabat (D.B.Elkonin); shaxsning ijtimoiylashuv 
xususiyatiga 
e'tiboran 
(A.V.Petrovskiy); 
shaxsning 
tutgan 
pozisiyasini 
hisobga 
olib 
(D.I.Feldshteyn) va hokazo. Shunday qilib, jahon va hamdo’stlik mamlakatlari psixologlari 
tomonidan bir qator puxta ilmiy-metodologik asosga ega bo’lgan shaxsning rivojlanishi 
nazariyalariиishlab chiqilgan. Ulaming aksariyati ontogenezda shaxsning shakllanishi 
qonuniyatlarini ochishga muayyan hissa bo’lib, xizmat qiladi, amaliy va nazariy muammolarni 
echishda keng ko’lamda qo’llaniladi.
Psixologiyada biologiyadan qat'i nazar, biogen qonun mavjud. Aslida, psixologiya qonunni ajratib 
turardi, ammo I. Herbarrt va T. Celler, Bolaning ruhiyatining umuman insoniyatning umuman 
psixikasining rivojlanishiga o'xshash fikr. Turli xil olimlar ushbu nazariyani turli nuqtai nazardan 
baholashga harakat qilishdi. Masalan, zal to'g'ridan-to'g'ri Gekkel Myuller qonuniga murojaat qildi. 
U aytganidek, psixologik reja faqat biologik shartlar bilan beriladi va umuman evolyutsion 
rivojlanishni takrorlaydi. Baribir, bugungi kunda bu fikr aniq isbotlanmagan. Psixologiyada bunday 
biogenik qonun mavjud emas. 
Biogenetik qonun f. Myuller - E. Gekkel. Filumbriogenezezesi nazariyasi. 
Nemis olimi E. Gekkel (1866) tomonidan tuzilgan yovvoyi hayotning namunasi va shaxsning 
individual rivojlanishi ( ontogenez) qisqa va tezkor takrorlash ( takrorlash) shakl evolyutsiyasining 
eng muhim bosqichlari ( fitogenez). Qayta tiklanishni ko'rsatadigan faktlar (masalan, gill 
yoriqlarning er yuzi umurtqazalarining embrionlarida yotqizish) evolyutsion o'quv chamasining 
paydo bo'lishidan oldin ham tanilgan. Darvin. Biroq, faqat Darvin (1859), bu faktlar bilan izchil 
tabiiy-tarixiy tushuntirishni amalga oshirdi, bu esa, mikroblarning rivojlanish bosqichlari qadimgi 
ajdodlar shakllari bilan takrorlangan. U organik dunyoning evolyutsiyasining asosiy namunasi 
sifatida qayta ishlashni ko'rib chiqdi. Nazariya tabiiy tanlanish Darvinni uzoq ajdodlarning 
alomatlarini takrorlash bilan organizmlar tarkibining maqsadga muvofiqligini tushuntirishga imkon 
berdi.
Germaniya emisiolog F. Myuller 1864 yilda qisqichbaqasimonlar tarixidan ma'lumotlarni qayta 
tiklash printsipini kuchaytiradi. Ikki yil o'tgach, Xekkel B.Nematizing darvinidagi g'ovaklar 
printsipini berdi. B. S. Biologiyada muhim rol o'ynadi, embriologiya, qiyosiy anatomiya va 
paleontologiyada evolyutsion tadqiqotlar o'tkazdi. Gekkelning dastlabki vakolatxonasi shuningdek, 
ko'rish bosqichlarining individual bosqichlarini ishlab chiqishda to'g'ridan-to'g'ri takrorlanish tartibi 
emas. U ko'rsatildi (shu jumladan Heekkelning o'zi) heterochron, heterotopiya, embrion asboblari, 
kamaytirish Va boshqa jarayonlar ota-bobolarning belgisini to'g'ridan-to'g'ri tiklanish ehtimolini 
bartaraf etish, ontogenezning chuqurligini chuqur o'zgartiradi.