Shaxsning individual psixologik xususiyatlari bajardi

Shaxsning individual psixologik xususiyatlari

BAJARDI:	Oxunjonov D.
TEKSHIRDI:

Psixologik individual- psixologik xususiyatlari

• Xarakter strukturasida shaxsning individual-psixologik xususiyatlarning hamda psixik protsesslarning namoyon bo’lish aktivligiga qarab quyidagi ijobiy xarakter xususiyatlarini ko’rsatish mumkin.
• Xarakterning ma’naviy tarbiyalanganligi.
• Xarakterning muvozatlashganligi.
• Xarakterning aniqligi.
• Xarakterning kuchi.
• Xarakterning qat’iyligi.
• Xarakterning yaxlitligi.

Shaxsning individual xususiyatlari

Qobiliyatlar

Temperament

Xarakter

Irodaviy sifatlar

Emotsiya va motivatsiya

XARAKTER

• Shaxsning alohida insonlar va insonlar guruhi, o’z - o’ziga, vaziyatlar, narsalar va hodisalarga nisbatan munosabatlaridan orttiradigan sifatlarni o’z ichiga oladi.
• Xarakter shaxsdagi shunday psixologik subyektiv munosabatlar majmuiki ular unung borliqqa odamlarga predmetlar faoliyatiga hamda o’z – o’ziga mnosabatini ifodalaydi.

Xarakterning quyidagi tizimlari mavjud:

• Mehnat faoliyatida namoyon bo’luvchi;
• Insonlarga bo’lgan munosabatda namoyon bo’luvchi;
• O’z-o’ziga munosabatda namoon bo’luvchi;
• Narsa va hodisalarga munosabatda namoyom bo’luvchi.

Odam xarakterining strukturasi

• Agar nihoyatda zid qarama – qarshi nazarda tutilsa, unda ayrim odamlarda bu sistema o’ziga ishonish, o’zidan mag’rurlanish, o’zbilarmonlik, maxtanchoqlik, urishqoqlik, o’ch olishlik, kekkayishi, pismiqlik, jamoatchilik tomonidan ma’qullangan narsalarni sezmaslik, ko’pchilik tomonidan qabul qilgan, xatti-harakat qoidalarini pisand qilmasliklarning qo’shilishida namoyon bo’ladi. Boshqa bir odamlarda bu sistemaga qarama- qarshi xususiyatlari bilan qo’shilgan xolda namoyon bo’ladi.

Odam xarakterining strukturasi turli xususiyatlar psixik protsesslarning sintezidan iborat. Bular:

• Ishonch
• Extiyoj va qiziqishlar
• Intellekt tushinish, tushuncha, mulohaza.
• Iroda
• Hissiyot
• Temperament

INDIVIDUALLIK

• Bu konkret odamni boshqa bir konkret odamdan farqlovchi barcha o’ziga xos xususiyatlar majmuini bildiradi. Shaxsning individualligiga uning qobiliyat, temperamenti, xarakteri, motivatsiyasi kiradi.

Temperament

• Shaxs faoliyati va xulqining dinamik va emotsional – hissiy tomonlarini xarakterlovchi individual xususiyatlar majmuidir.

Temperament lotincha temperamentum – narsalarning tegishli nisbati degan so’zdan olingan. Temperament haqida daastlab eramizdan oldingi beshinchi asrda yashagan Gippokrat, eramizdan oldingi ikkinchi asrda yashagan Galen, o’ninchi asrda yashagan Ibn Sino va boshqalar o’z qrashlarini bildirganlar. Galen birinchi bo’lib temperamentning kengaytirilgan tasnifini berib, uning 13 turini sanab o’tgan. Keyinroq vatandishimiz Ibn Sino temperamentni mijoz deb atab, uning issiq va sovuq turini, bu odamning rangi, qoni miqdori, quyuq va suyuqligiga bog’liqligini aytgan. Hozirgi kunda temperament oliy nerv tizimi va uning xillari bilan bog’liqligi asos qilib olininb, 4 tipi borligi qabul qilingan. Bu temperamentning antik davr klassifikatsiyasiga nomi bilan o’xshash bo’lishi qabul qilingan.

• Temperament lotincha temperamentum – narsalarning tegishli nisbati degan so’zdan olingan. Temperament haqida daastlab eramizdan oldingi beshinchi asrda yashagan Gippokrat, eramizdan oldingi ikkinchi asrda yashagan Galen, o’ninchi asrda yashagan Ibn Sino va boshqalar o’z qrashlarini bildirganlar. Galen birinchi bo’lib temperamentning kengaytirilgan tasnifini berib, uning 13 turini sanab o’tgan. Keyinroq vatandishimiz Ibn Sino temperamentni mijoz deb atab, uning issiq va sovuq turini, bu odamning rangi, qoni miqdori, quyuq va suyuqligiga bog’liqligini aytgan. Hozirgi kunda temperament oliy nerv tizimi va uning xillari bilan bog’liqligi asos qilib olininb, 4 tipi borligi qabul qilingan. Bu temperamentning antik davr klassifikatsiyasiga nomi bilan o’xshash bo’lishi qabul qilingan.

T  E  M  P  E  R  A  M  E  N  T 

• T  E  M  P  E  R  A  M  E  N  T 
• SHunday  qilib,  asab  tizimi  bilan  bog„liq  individual  sifatlarni  bilish  shart, 
• chunki ular bevosita mehnat va o„qish jarayonlarini har bir inson tomonidan, uning 
• manfaatlariga  mos  tarzda  tashkil  etishga  xizmat  qiladi.  Asabga  bog„liq  bo„lgan 
• tabiiy  xususiyatlarmizni  ham  umuman  o„zgarmas  deb  aytolmaymiz,  chunki 
• tabiatda o„zgarmaydigan narsaning  o„zi  yo„q.  SHuning uchun ham  oxirgi  yillarda 
• o„tkazilayotgan  tadqiqotlarda  shaxs  tizimida  shunday  ma‟kul,  «hayotiy 
• ko„rsatgichli»  xususiyatlar  tizimini  o„rganilmoqda  va  unda  temperamentga 
• aloqador sifatlar ham nazarda tutilmoqda. Masalan, V.S. Merlin temperamentning 
• psixologik tasnifi va ularning hayotiy vaziyatlarda namoyon bo„lishini boshqarish 
• masalasida  ko„p  ishlar  qilgan.  Uning  fikricha,  insonda  mavjud  bo„lgan  faollik, 
• bosiklik,  emostional  tetiklik,  hissiyotlarning  tezda  namoyon  bo„lishi  va 
• o„zgaruvchanligi,  qayfiyatning  turgunligi,  behalovatlilik,  ishchanlik,  yangi  ishga 
• kirishib  ketish,  malakalarning  tez  hosil  bo„lishi  kabi  qator  sifatlar  asosida 
• shaxsdagi  o„sha  ekstroversiya  va  introversiya  xossalari  yotadi  va  ularni  ham 
• o„zgartirish va shu orqali temperamentni boshqarish mumkin. 
• SHulardan  kelib  chiqqan  xolda  shaxsning  mehnat  qilish  uslubini  tanlash  va 
• professional  mahoratni  ustirishda  ayni  shularga  e‟tibor  berish  kerak.  Masalan, 
• ba‟zilar  xoleriklarga  o„xshash  qiziqkon,  tezkor  bo„lishadi.  Uning  mehnat 
• jarayonidagi ishini kuzatadigan bo„lsak, faollik, ishni tez bajarishga layoqat ijobiy 
• bo„lsa,  uning  sifati,  chala  tashlab  ketish  havfi,  ba‟zi  tomonlariga  yuzaki  qarashi 
• kishini uylantiradi. SHu nuqtai nazardan olib qaralganda, hayotda sof temperament 
• ham  bo„lmaydi  va  u  yoki  bu  temperament  tipi  juda  yaxshi  ham  emas.  har  bir 
• tipning  o„ziga  xos  nozik,  kuchsiz  tomonlari  va  shu  bilan  birga  kuchli,  ijobiy  tomonlari ham bo„ladi. 

Xarakter va shaxs

 Kundalik  hayotimizda  tilimizda  «xarakter»  so„zi  eng  ko„p  ishlatiladigan so’zlardan.  Uni  biz  doimo  birovlarga  baho  bermoqchi  bo„lsak,  ishlatamiz.  Bu so’zning  ma‟nosini  olimlar  «bosilgan  tamg„a»  deb  ham  izoxla-shadi.  Tamg„alik alomatlari nimada ifodalanadi o„zi?  Xarakter    shaxsdagi  shunday  psixologik,  sub’ektiv  munosabatlar  majmuiki, ular  uning  borlikka,  odamlarga,  predmetli  faoliyatga  hamda  o‘z-  o‘ziga  munosabatini ifodalaydi. Demak, «munosabat»  kategoriyasi  xarakterni tushuntirishda asosiy hisoblanadi. B.F. Lomovning ta‟biricha, xarakter shaxs ichki dunyosining  asosini  tashkil  etadi  va  uni  o„rganish  katta  ahamiyatga  ega. Munosabatlarning  xarakterdagi  o„rni  xususida  fikrlar   ekan,  V.S.Merlin  ularning  mazmunida ikki komponentni ajaratadi:   

• a)  emostional  -  kognitiv  -  borlik  muhitning  turli  tomonlarini  shaxs  qanday 

emostional his qilishi va o„zida shu olamning emostional manzarasini yaratishi; 

• b)  motivastion  -  irodaviy  -  ma‟lum  harakatlar  va  xulqni  amalga  oshirishga 

undovchi  kuchlar.  Demak,  bizning  munosabatlarimiz  ma‟lum  ma‟no  va  mazmun 

kasb etgan munosabatlar bo„lib, ularning har birida bizning hissiy kechinmalarimiz 

aks etadi va xarakterimiz namoyon bo„ladi. 

Mashxur  rus  olimi  ,  psixologiya  fanining  metodologiyasini  yaratgan  S.L. Rubinshteyn  shaxsning  o„ziga  xosligi  va  xarakterologik  tizimda  uchta  asosiy tuzilmalarni ajratgan edi; 

Munosabatlar  va  yo„nalish  shaxdagi  asosiy  ko„rinishlar  sifatida  -  bu shaxsning hayotdan nimani kutishi va nimani xoxlashi. 

• Munosabatlar  va  yo„nalish  shaxdagi  asosiy  ko„rinishlar  sifatida  -  bu shaxsning hayotdan nimani kutishi va nimani xoxlashi. 
• Qobiliyatlar ana shu tilak-istaklarni amalga oshirish imkoniyati sifatida - bu odamning nimalarga qodir ekanligi. 
• Xarakter  imkoniyatlardan  foydalanish,  ularni  kengaytirishga  qaratilgan tur-g’un, barqaror tendenstiyalar, ya‟ni bu odamning k i m ekanligi. 

 Bu  nuqtai  nazardan  karaganda  ham,  xarakter  shaxsning  «tanasi»,  borligi, konstitustiyasidir. Xarakterning boshqa individual-psixologik xususiyatlardan farqi  shuki,  bu  xususiyatlar  ancha  o„zgaruvchan  va  dinamik,  orttirilgandir.  Shu-ning uchun ham maktabdagi ta‟limdan oliy o„quv yurtidagi ta‟limga utish fakti-ning o„zi ham o„spirinda ma‟lum va muhim o„zgarishlarni keltirib chiqaradi. 

Qobiliyatlar

Qobiliyatlar -odamning  shunday  psixologik  xususiyatlaridirki, 

 bilim, malaka,  ko„nikma,  ortirish  shu  xususiyatlarga  bog’ liq  bo„ladi,  lekin  bu 

xususiyatlarning  o„zi  bu  bilim,  malaka  va  ko„nikmalarga  taalluqli  bo„lmaydi. 

Masalan,  ikkita  bola  institutga  kirmoqda  deylik.  Ulardan  biri  test  sinovlaridan 

muvaffaqiyatli  o„tdi,  ikkinchisi  o„tolmadi.  Bunda  ulardan  birining  qobiliyati  ortiq 

degan  xulosaga  kelib  bo„lmaydi.  Bilim  orttirishdagi  muvaffaqiyatning  faqat  bir 

o„zi  bilan  qobiliyatni  aniqlab  bo„lmaydi.  Qobiliyatlar  bilim,  malaka,  va 

ko„nikmalarini egallashda namoyon bo„lsa ham ular bilim, ko„nikmalarga taalluqli 

bo„lmaydilar.  

Odamning  qobiliyatlari  bilim  va  ko„nikmalarni  egallash  uchun  faqat 

imkoniyat  hisoblanadi.  Bu  bilim  va  ko„nikmalar  egallanadimi  yoki  yo„qmi, 

bo„larning  hammasi,  juda  ko„p  sharoitlarga  bog„liqdir.  Bolada  namoyon  bo„lgan 

musiqa  qobiliyati  uning  musiqachi  bo„lishiga  kafil  bo„la  olmaydi.  Bolaning 

musiqachi  bo„lishi  uning  unga  maxsus  ta‟lim  berilishi,  qatiylik,  salomatligining 

yaxshi  bo„lishi,  musiqa  asbobi,  notalar  va  boshqa  sharoitlar  bo„lishi  kerak. 

Bo„larsiz  qobiliyat  taraqqiy  etmay,  so„lib  ketishi  ham  mumkin.  o„quvchida  hali 

zaruriy  ko„nikma  va  malakalar  sistemasi  hamda  mustahkam  bilimlar  va  tarkib 

topgan  ish  uslublari  yo„qligiga  asoslanib,  jiddiy  tekshirmay  shoshilinch  ravishda 

unda  qobiliyatlar  yo„q  deb  xulosa  chiqarish  pedagogning  jiddiy  xatosi  bo„ladi. 

Bolalik paytida ma‟lum qobiliyatlarning atrofdagilar tomonidan tan olinmaganligi, 

keyinchalik shu qobiliyat tufayli shon shuhrat topgan odamlar ko„p.  

Qobiliyatlar  faoliyatining  muhim  komponentlari  bo„lishi  bilim,  malaka, ko„nikmalar  bilan  aynan  bir  narsa  bo„lmasa-da,  ular  bir-birlari  bilan  bog„liqdir. 

• Qobiliyatlar  faoliyatining  muhim  komponentlari  bo„lishi  bilim,  malaka, ko„nikmalar  bilan  aynan  bir  narsa  bo„lmasa-da,  ular  bir-birlari  bilan  bog„liqdir. 

Qobiliyatlar  bilim,  malaka,  ko„nikmalarning  o„zida  ko„rinmaydi,  balki  ularni   dinamikasida namoyon bo„ladi, ya‟ni boshqacha aytganda mazkur faoliyat 

uchun  muhim  bo„lgan  bilim  va  ko„nikmalarni  o„zlashtirish  jarayoni  turli 

sharoitlarda qanchalik  tez va  chuqur,  engil  va  mustahkam  amalga oshirishingizda 

namoyon  bo„ladi.  Xuddi  shu  erda  yuzaga  chiqadigan  fikrlar  bizga  qobiliyatlar 

haqida gapirish huquqini beradi.   

Demak, qobiliyatlar shaxsning (qobiliyatini) faoliyatini muvaffaqiyatli amalga 

oshirish  sharti  hisoblangan      bilim,  ko„nikma  hamda  malakalarni  egallash 

dinamikasida  yuzaga  chiqadigan  farqlarda  namoyon  bo„ladigan  individual-

psixologik  xususiyatdir.  Agar  shaxsning  ma‟lum  sifatlari  yig„indisi  odamning 

pedagogik  jihatdan  asoslab  berilgan  vaqt  oralig„ida  egallagan  faoliyati  talablariga 

javob  bersa,  bu  narsa  bizga  unda  mazkur  faoliyatga  nisbatan  qobiliyati  bop  deb 

xulosa chiqarishga asos bo„ladi. Agar boshqa bir odat bo„lgan shunday holatlarda 

faoliyat  talablariga  javob  bera  olmasa,  unday  paytda  bu  unga  tegishli  psixologik 

sifatlar  boshqacha  ayttanda  qobiliyaglar  yo„q  deb  faraz  qilishga  asos  bo„ladi. 

Bunday  odam  kerakli  ko„nikma  va  bilimlarni  umumiy  egallab  olmaydi  degan  xulosaga borilmaydi. Bo„larni egallash jarayoni cho„zilib ketadi, pedagogdan ko„p kuch va vaqt sarflashni talab qiladi.  

E’tiboringiz uchun Rahmat!!!