Shayboniylar davlati, uning siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayoti

Toshkent pediatriya tibbiyot instituti o’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti kafedrasi Topshiruvchi: 1-kurs pediatriya fakulteti 105-guruh talabasi: Yegemkulov oljas Tekshiruvchi: karimova muyassar

O’ZBEKISTON XUDUDLARINING XONLIKLARGA BO’LINIB KETISHI, UNING SABABLARI VA OQIBATLARI

Reja:

Shayboniylar davlati, uning siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayoti

Ashtorxoniylar hukmronligi

Buxoro amirligi

Xiva xonligi

Qo’qon xonligi

1405 yilda Amur Temur vafotidan so’ng uning yirik davlati parchalana boshladi Temuriy shahzodalarning taxt uchun o’zaro kurashlari qudratli davlatning bo’linishiga asosiy sabablardan biri bo’ldi. Sohibqiron taxtiga valiahd qilib nabirasi Pirmuhammadni qoldirgan bo’lsada, ko’pgina amirlar va amaldorlar uning hukmdorligini tan olmadilar. 1405 yil mart oyida Temurning boshqa bir nabirasi Halil Sulton Samarqand taxtini egallaydi. Undan tashqari, Xurosonda Shohruh; Balx, G’azna va Qandarhorda Pirmihammad; G’arbiy Eron va Ozarbayjonda Mirzo Umar va Abu Bakr Mirzo; Turkiston, Sarbon, O’tror, Sayramda Amir Turdibek; O’ratepa va Farg’onada amir Xudoydod; Xorazmda amir Idiku o’zlarini hukmdor deb e’lon qildilar.

1405 yilda Amur Temur vafotidan so’ng uning yirik davlati parchalana boshladi Temuriy shahzodalarning taxt uchun o’zaro kurashlari qudratli davlatning bo’linishiga asosiy sabablardan biri bo’ldi. Sohibqiron taxtiga valiahd qilib nabirasi Pirmuhammadni qoldirgan bo’lsada, ko’pgina amirlar va amaldorlar uning hukmdorligini tan olmadilar. 1405 yil mart oyida Temurning boshqa bir nabirasi Halil Sulton Samarqand taxtini egallaydi. Undan tashqari, Xurosonda Shohruh; Balx, G’azna va Qandarhorda Pirmihammad; G’arbiy Eron va Ozarbayjonda Mirzo Umar va Abu Bakr Mirzo; Turkiston, Sarbon, O’tror, Sayramda Amir Turdibek; O’ratepa va Farg’onada amir Xudoydod; Xorazmda amir Idiku o’zlarini hukmdor deb e’lon qildilar.

Mamlakatdagi parokandalik va o’zaro urushlarga barham berish uchun Shohruh Mirzo ko’p sa’yi-harakatlar qildi. XV asrlarning 20- yillariga kelib Amur Temur mulklarining qariyb hammasi Shohruh va uning oila a’zolari qo’l ostida edi. Movaraunnahr yerlarini 1409 yildan boshlab Shohruhning to’ng’ich o’g’li Mirzo Ulug’bek boshqara boshladi. Ulug’bekning hukmronlik davri (1409-1449 yy.) asosan Movaraunnahrda ijtimoiy –iqtisodiy hayot, ilm-fan va madaniyatning rivojlanishi bilan izohlanadi.

Mamlakatdagi parokandalik va o’zaro urushlarga barham berish uchun Shohruh Mirzo ko’p sa’yi-harakatlar qildi. XV asrlarning 20- yillariga kelib Amur Temur mulklarining qariyb hammasi Shohruh va uning oila a’zolari qo’l ostida edi. Movaraunnahr yerlarini 1409 yildan boshlab Shohruhning to’ng’ich o’g’li Mirzo Ulug’bek boshqara boshladi. Ulug’bekning hukmronlik davri (1409-1449 yy.) asosan Movaraunnahrda ijtimoiy –iqtisodiy hayot, ilm-fan va madaniyatning rivojlanishi bilan izohlanadi.

XV asr oxirlariga kelib, Movaraunnahrda Temuriylarning bir- biridan o’zaro mustaqil bo’lgan uchta hokimiyatni vujudga keltirdi: 1. Samarqandda Sulton Ahmad Murzo hukmronligi (1468-1503 ); 2. Toshkentta Sulton Mahmud Mirzo hukmronligi (1468- 1498 ); 3. Andijonda Umarshayx I Mirzo hukmronligi (1468-1494 ).

XV asr oxirlariga kelib, Movaraunnahrda Temuriylarning bir- biridan o’zaro mustaqil bo’lgan uchta hokimiyatni vujudga keltirdi: 1. Samarqandda Sulton Ahmad Murzo hukmronligi (1468-1503 ); 2. Toshkentta Sulton Mahmud Mirzo hukmronligi (1468- 1498 ); 3. Andijonda Umarshayx I Mirzo hukmronligi (1468-1494 ).

Shayboniyxon harbiy harakatlar olib borib markazlashgan davlat tuzish maqsadida goh temuriylar, goh shimoldagi mo’g’ullar bilan ittifoq tuzdi. U 1487-88 yillarda O’tror, Sayram, Yassa (Turkiston), Sig’noq shaharlarini bosib olib, 1499 yilda Movaraunnahr hududlariga jiddiy harbiy harakatlar boshladi

Shayboniyxon harbiy harakatlar olib borib markazlashgan davlat tuzish maqsadida goh temuriylar, goh shimoldagi mo’g’ullar bilan ittifoq tuzdi. U 1487-88 yillarda O’tror, Sayram, Yassa (Turkiston), Sig’noq shaharlarini bosib olib, 1499 yilda Movaraunnahr hududlariga jiddiy harbiy harakatlar boshladi

Shayboniyxonning janubga tomon yurishlari Eron shohi Ismol I tomonidan to’xtatildi. 1510 yili Marv atroflarida bo’lgan jangda dasht qo’shinlari tor – mor etildi va Shayboniyxon halok bo’ldi. Eroniylar tomonidan qo’llab - quvvatlangan Bobur 1511 yilda Hisor, Qunduz, Ko’lob, Badaxshon va Samarqandni egallaydi. Ammo 1512 yilda shayboniylardan bo’lgan Ubaydulla Sulton qo’shinlari G’ishduvon yaqinida Bobur va shoh Ismoilning birlashgan kuchlarini mag’lubiyatga uchratdi. Shundan so’ng Bobur avval Qobulda, keyin esa Hindistonda o’z hokimyatini o’rnatdi. Qipchoq qabilalari esa Movaraunnahrda o’rnashib qoldilar

Shayboniyxonning janubga tomon yurishlari Eron shohi Ismol I tomonidan to’xtatildi. 1510 yili Marv atroflarida bo’lgan jangda dasht qo’shinlari tor – mor etildi va Shayboniyxon halok bo’ldi. Eroniylar tomonidan qo’llab - quvvatlangan Bobur 1511 yilda Hisor, Qunduz, Ko’lob, Badaxshon va Samarqandni egallaydi. Ammo 1512 yilda shayboniylardan bo’lgan Ubaydulla Sulton qo’shinlari G’ishduvon yaqinida Bobur va shoh Ismoilning birlashgan kuchlarini mag’lubiyatga uchratdi. Shundan so’ng Bobur avval Qobulda, keyin esa Hindistonda o’z hokimyatini o’rnatdi. Qipchoq qabilalari esa Movaraunnahrda o’rnashib qoldilar

Muhammad Shayboniy vafotidan so’ng Movaraunnahr va Xurosonda markaziy hokimiyat zaiflashib, amirlar va sultonlar markaziy hokimiyatga bo’ysunmay qo’ydilar. Ubaydulla Sulton 1512 yilda Buxoro hukmdori bo’lgan bo’lsa, 1533 yildan butun markazlashgan o’zbek davlatining Oliy hukmdori etib saylandi. Ubaydullaxon mamlakat poytaxtini Samarqanddan Buxoroga ko’chirdi. Shu davrdan boshlab Buxoro Buxoro xonligi deb atala boshlandi. Ungacha butun Movaraunnahr hududi uch qismga bo’lib bo’lgan edi. Jumladan, 1512 yillarda Qo’qon va Xivani ham Shayboniylar mustaqil boshqara boshladi. Biroq Buxoro mamlakatning markazi bo’lib hisoblangan

Muhammad Shayboniy vafotidan so’ng Movaraunnahr va Xurosonda markaziy hokimiyat zaiflashib, amirlar va sultonlar markaziy hokimiyatga bo’ysunmay qo’ydilar. Ubaydulla Sulton 1512 yilda Buxoro hukmdori bo’lgan bo’lsa, 1533 yildan butun markazlashgan o’zbek davlatining Oliy hukmdori etib saylandi. Ubaydullaxon mamlakat poytaxtini Samarqanddan Buxoroga ko’chirdi. Shu davrdan boshlab Buxoro Buxoro xonligi deb atala boshlandi. Ungacha butun Movaraunnahr hududi uch qismga bo’lib bo’lgan edi. Jumladan, 1512 yillarda Qo’qon va Xivani ham Shayboniylar mustaqil boshqara boshladi. Biroq Buxoro mamlakatning markazi bo’lib hisoblangan

Shayboniylar davrida muhim islohotlar o’tkazilgan.

Davlat boshqaruvida

Ta’limda

Harbiyda

Soliqlar tizimida

Pul islohoti

Davlat boshqaruvida saroy mansablari doirasida birqancha yangi lavozimlar joriy etildi. Shayboniylar davrida oliy davlat idorasi dargoh deb atalgan. Saroy mansablari mavjud bo’lib, ularning o’z asosiy vazifalari quyidagicha ko’rinishda bo’lgan

Naqib – davlat ichki va tashqi siyosati masalalarida xonning birinchi maslahatchasi.

Devonbegi – bosh vazir bo’lib, davlat mol –mulklari, soliq, yer – suv masalalari bilan shug’ullangan

Otaliq – shahzodalarning rahnomalari

Parvonachi – xon farmonlarini, rasmiy hujjatlarni mas’ul ijrochilarga yetkazgan.

Dodxoh – tushgan arizalarga javob qaytargan

Ko’kaldosh – milliy xavfsizlik ishlari bilan shug’ullangan

Xon yasovuli– xon va shahzodalar o’rtasidagi masalalar bilan shug’ullangan.

Eshikog’aboshi – dargoh xavfsizligi va uning tartibiga javobgar bo’lgan

Hamma sulolalarga xos bo’lgan taxt uchun kurash va ichki ziddiyatlar Shayboniylarga ham xos edi. Buning natijasida ularning qarindoshi bo’lgan Ashtarxoniylar 1599 yil Buxoroda hokimiyatni o’z qo’liga oldi. Ular o’z hokimiyatini rasman 1601 yildan e’lon qildi. Ashtarxoniylar davrida mamlakatda taraqqiyot deyarli bo’lmadi. Dunyoviy bilimni o’rganish ikkinchi o’ringa o’tib qoldi, diniy mutaassiblik avj oldi. Lekin ilm–fan taraqqiyoti butunlay to’xtab qolmadi. Ashtarxoniylar davrida Samarqand Registoni shakllandi. Samarqand hokimi Yalangtushbiy Bahodirxon tomonidan 1626 yil Sherdor va Tillakori madrasalari qurildi.

Hamma sulolalarga xos bo’lgan taxt uchun kurash va ichki ziddiyatlar Shayboniylarga ham xos edi. Buning natijasida ularning qarindoshi bo’lgan Ashtarxoniylar 1599 yil Buxoroda hokimiyatni o’z qo’liga oldi. Ular o’z hokimiyatini rasman 1601 yildan e’lon qildi. Ashtarxoniylar davrida mamlakatda taraqqiyot deyarli bo’lmadi. Dunyoviy bilimni o’rganish ikkinchi o’ringa o’tib qoldi, diniy mutaassiblik avj oldi. Lekin ilm–fan taraqqiyoti butunlay to’xtab qolmadi. Ashtarxoniylar davrida Samarqand Registoni shakllandi. Samarqand hokimi Yalangtushbiy Bahodirxon tomonidan 1626 yil Sherdor va Tillakori madrasalari qurildi.

Ashtarxoniylar davridagi ichki ziddiyatlar Qo’qonda ming urug’idan bo’lgan Shohruxning 1709 yilda hokimiyatni o’z qo’liga olishiga sabab bo’ldi. Shu davrdan e’tiboran minglar boshchiligidagi mustaqil Qo’qon xonligi tashkil topdi va ular 1873 yilgacha hokimiyatda amal qildi.

Ashtarxoniylar davridagi ichki ziddiyatlar Qo’qonda ming urug’idan bo’lgan Shohruxning 1709 yilda hokimiyatni o’z qo’liga olishiga sabab bo’ldi. Shu davrdan e’tiboran minglar boshchiligidagi mustaqil Qo’qon xonligi tashkil topdi va ular 1873 yilgacha hokimiyatda amal qildi.

Xonliklardagi boshqaruv shakli. Uchala xonlikda boshqaruv shakli deyarli bir xil bo’lgan va quyidagi saroy mansablari amal qilgan:

Qushbegi – bosh vazir (vaziri buzruk) barcha ijroiya hokimiyat uning qo’lida bo’lgan.

Devonbegi – davlatning moliya – xazina ishlarini boshqargan.

Mushrif – xonga inom etilgan buyumlarni va harbiy anjomlarni ro’yxatga olgan.

Parvonachi – xon farmonlarini, rasmiy hujjatlarni mas’ul ijrochilarga yetkazgan.

Dodxoh – tushgan arizalarga javob qaytargan.

Ko’kaldosh – milliy xavfsizlik ishlari bilan shug’ullangan.

Mirshab – tungi shahar soqchilar boshlig’i.

Kitobdor – amir kutubxonasi va barcha viloyatlar kitobdorlari boshlig’i.

Shayxulislom – shariat qonunlarining bajarilishi ustidan nazorat qilgan.

Qozikalon – sud ishlariga yetakchilik qilgan va h.k.

Xonliklarda madaniy hayot. Tarix ilmi. XVIII – XIX asrlarning birinchi yarmida Buxoro amirligi hududida tarix fani sohasida qator asarlar yaratildi. Bu davr tarixchi olimlaridan biri Abdurahmon Tole’ bo’lib, u tarix ilmiga katta hissa qo’shgan. Uning “Tarixi Abulfayzxon” asari nafaqat Abulfayzxon davri bo’yicha, ayni paytda XVIII asrning birinchi yarmidagi O’rta Osiyoning siyosiy ahvoliga oid qimmatli manba hisoblanadi.

Xonliklarda madaniy hayot. Tarix ilmi. XVIII – XIX asrlarning birinchi yarmida Buxoro amirligi hududida tarix fani sohasida qator asarlar yaratildi. Bu davr tarixchi olimlaridan biri Abdurahmon Tole’ bo’lib, u tarix ilmiga katta hissa qo’shgan. Uning “Tarixi Abulfayzxon” asari nafaqat Abulfayzxon davri bo’yicha, ayni paytda XVIII asrning birinchi yarmidagi O’rta Osiyoning siyosiy ahvoliga oid qimmatli manba hisoblanadi.

Shunday qilib, Rossiya bosqini arafasida O’rta Osiy hududida uchta mustaqil xonlik bo’lib, ularda o’zaro iliq munosabatlar bo’lmagan. Bu albatta, keyingi davrlarda chor Rossiyasining bosib olishiga sabab bo’ldi. Biroq har birining o’ziga xos taraqqiyot yo’nalishi bo’lib, ijtimoiy–siyosiy va madaniy hayotda o’z ahamiyatiga ega edi. Chor Rossiyasi bosqini arafasida jahon davlatlari kapilistik bosqichni boshidan o’tkazayotgan bo’lsada, O’rta Osiyo xonliklari hali feodal tuzumda edi. Bu davrda ular jahon bozoridan ancha uzilib qolgan edi

Shunday qilib, Rossiya bosqini arafasida O’rta Osiy hududida uchta mustaqil xonlik bo’lib, ularda o’zaro iliq munosabatlar bo’lmagan. Bu albatta, keyingi davrlarda chor Rossiyasining bosib olishiga sabab bo’ldi. Biroq har birining o’ziga xos taraqqiyot yo’nalishi bo’lib, ijtimoiy–siyosiy va madaniy hayotda o’z ahamiyatiga ega edi. Chor Rossiyasi bosqini arafasida jahon davlatlari kapilistik bosqichni boshidan o’tkazayotgan bo’lsada, O’rta Osiyo xonliklari hali feodal tuzumda edi. Bu davrda ular jahon bozoridan ancha uzilib qolgan edi

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:

1.Nima uchun Temuriylar davlati parchalanib ketdi?

2.Shayboniylar davrida o’tkazilgan muhim islohotlarni sanang...

3.Shayboniylar davrida xonning yaqin odami qaysi lavozimdagi mansabdor bo’lgan?

4. Buxoro xonligi qachon tashkil topgan?

5. Qaysi davrdan boshlab Buxoro xonligi amirlik deb atalgan?

6. Xonliklarda qozikalon qanday vazifani bajargan?

7. Xiva xonligida davlat ishlari qaysi tilda olib borilgan?

8. Nima uchun xonliklar o’zaro yaxshi munosabatda bo’laolmagan?

9. Buxoro amirligini qaysi sulola boshqargan?

10. Xonliklarning ma’muriy boshqaruvi tartibini ayting...

Adabiyotlar:

Adabiyotlar:

 

1. Karimov I.A . Istiqlol va ma’naviyat. T.: O’zbekiston, 1994.

2. Karimov I.A. Xiva va Buxoro shaharlarining 2500 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimlardagi tabrik so’zi. Asarlar. 5 jild, 1997.

3. Bayoniy M.Yu. Shajarai Xorazmshohiy. T.: 1994.

4. Mulla Olim Mahdumxoja. Tarixi Turkiston. T.: 1995

5. Bobobekov X.N. Qo’qon tarixi. T.: Fan. 1996.

6. O’zbekiston tarixi. T.: Universitet. 1997.

7. Arxiv.uz sayti

8. referat.uz sayti

E’tiboringiz uchun rahmat!!!