Siz abituriyentmisiz? Sizga tarix fanidan testlar kerakmi Bizning kanal
Download 152 Kb.
|
7 sinf qo‘lanma to‘liq o‘z t
Siz abituriyentmisiz? Sizga tarix fanidan testlar kerakmi??? Bizning kanal @Tarixdan_fanidan_test_variantlar 7 – SINF O’ZBEKISTON TARIXI I. BOB – O’RTA ASRLARDA YERGA EGALIK QILISH MUNOSABATLARINING SHAKLLANISHI VA RIVOJLANISHI V asrning o’rtalari - obikor yerlarning asosiy qismi hali ham qishloq jamoalarining qaramog’ida edi XORAZM III asrda Xorazmda bir nechta mahalliy hokimliklar mavjud bo’lgan III asr o’rtalarida – Qang’ davlatidan dastlab Xorazm ajralib chiqdi Milodiy 305-yilda – xorazmshoh Afrig’ o’z qarorgohini Tuproqqal’adan Kat shahriga ko’chiradi Xorazmda hukmronlik qilgan sulolar (xorazmshohlar): Agrig’iylar sulolasi – IV asrdan – X asrga qadar (995 yillar) Ma’muniylar sulolasi – 995-1017-yillar Oltintoshlar sulolasi – 1017-1040-yillar Anushtaginlar sulolasi- 1040-1231-yillar XIONIYLAR DAVLATI IV asrning 70-yillaridan- V asrning ikkinchi yarmiga qadar – O’rta Osiyoda xioniylar hukumronlik qilishgan Xioniylar o’rta osiyoda 120 yil faoliyat yuritgan KIDARIYLAR DAVLATI V asrning 20-yillarida – sharqdan Sirdaryo va Orol bo’ylari orqali Xorazm hamda Amudaryo havzasiga ko’chmanchi chorvador aholi — toxarlar (kidariylar) kirib keldi 456-yil – kidariylar bilan sosoniylar o’rtasidagi jangda kidariylar yengildi EFTALLAR DAVLATI V asrning 20-yillaridan VI asrning 70-yillarigacha o’rta osiyoda Eftalilar davlati faoliyat yuritgan 456-yilda – Eftallar Xitoyga elchi yuboradi Sosoniy hukmdorlar: Pero’z Anushervon (531-579) 484-yilda – Pero’z eftallarga qarshi uchinchi marta yurishda halok bo’ld, eftallar Marvni ishg’ol qildi V asrning ikkinchi yarmi va VI asrning boshlarida – Eftallar davlati tashkil topadi. Hududi: O’rta Osiyo, Sharqiy Eron, Shimoliy Hindiston va Sharqiy Turkiston V asrda – Zog’ariq, Bo’zsuv (Janubiy Qozog’iston va Toshkent) va Darg’om (Samarqand viloyati janubiy tumanlarining) kanallari barpo etildi V-VI asrlarda – O’rta Osiyoda Sug’d yozuvi, Xorazm va eftal yozuvlari tarqaldi V asrda–o’rta osiyolik shishasozik rivojlangan o’rta osiyoliklar Xitoy hunarmandlariga rangli shisha va shisha buyumlar yasashni o’rgatdi TURK XOQONLIGI VI asr o’rtalarida (552–yilda) – Oltoy va Janubiy Sibirda Turk xoqonligi vujudga keldi. Asoschisi Bumin Harbiy yurushlari: 555-yilda – Sirdaryo va Orol dengizi bo’ylari yerlarini egallab, oladilar 563-yilda – Eron askarlarining Balxga hujumi ko’magida turklar Eftallar davlati yerlariga bostirib kiradilar 563–567-yillarda – Eftallar davlati janubdan Eron sosoniylari, shimoldan Turk xoqonligining zarbasiga uchrab, so’ng tamomila barham topdi. 563–567-yillarda Turk xoqonligining Eftallarga hududiga yurushlari: Parak (Chirchiq) vodiysi va uning markazi Choch shahri – Sirdaryodan o’tib, – Zarafshon vodiysi – Samarqand – Kesh – Naxshab – Buxoro (8 kun) VI asrda – Chirchiq, Zarafshon, Qashqadaryo va Amudaryo havzalarida o’ndan ortiq voha hokimliklar mavjud edi VI asrning 80-yillari oxirlarida – Turk xoqonligi ikkiga: Sharqiy turk xoqonligi va G’arbiy turk xoqonligiga bo’linib ketadi VII asrning birinchi choragida – G’arbiy xoqonlik nihoyatda kuchayadi 618–630-yillarda – To’ng yabg’u hukmronlik qilgan davri VII asrning birinchi yarmida – G’arbiy turk xoqonligi bilan Xitoy o’rtasida ayniqsa iqtisodiy aloqalar faollashdi. Shu davrda xitoyga 9 marta elchi jo’natilgan VI–VII asrlarda – O’rta Osiyoda dehqonlar tomonidan yerlarni egallash jarayoni tobora avj olib, zulm kuchayadi 585–586-yillarda – Buxoroda Abro’y qo’zg’aloni bo’lib o’tdi V–VII asrlarda – O’rta Osiyoda 15 dan ortiq mustaqil hokimliklar tashkil topadi 718-yilda – Xitoyga hadya tariqasida Samarqanddan dubulg’a yuborildi V asrda – Choch va Eloq Eftallar davlatiga, VI asrda esa G’arbiy turk xoqonligiga bo’ysundiriladi. VII asrning dastlabki choragida – G’arbiy turk xoqonligi hukmdorlik qarorgohini Choch viloyatiga ko’chiradi V-VII asrlarda – O’rta Osiyoda, bir tomondan, yerga egalik qilish munosabatlarining o’rnatilishi va mustahkamlanib borishi, ikkinchi tomondan, ko’chmanchi chorvadorlarning beto’xtov shiddat bilan kirib kelishi va o’troqlashuvi shahar va qishloqlaming qiyofasi va aholisining turmush tarziyu ahvoliga jiddiy ta’sir ko’rsatdi VI–VII asrlarda – O’rta Osiyoda zardnshtiylik, buddaviylik, nasroniylik, moniylik, qam (shomoniylik) kabi dinlar mavjud bo’lgan II. BOB – O’RTA OSIYONING ARAB XALIFALIGI TOMOMDAN FATH ETILISHI ARAB XALIFALIGI (632-1258) 1. Sahix xalifalar davri (632-661) Abu Bakr (632-634); Umar (634-644); Usmon (644-656) ;Ali (656-661) 2. Ummaviylar sulolasi (661-750) 3. Abbosiylar sulolasi (750-1258) VII asr boshlarida – Arabistonda yagona e’tiqod asosida mamlakatni birlashtirish harakati boshlanadi. 630-yilda – payg’ambarimiz Muhammad (s.a.v) arablarni yagona davlatga birlashtirdi 651-yili – arablar jangsiz Marv shahrini egalladi (Xurosonni egalladi) 654-yilda – arablar Maymurg’ni egallandi. 667–yilda – arablar Chag’oniyonni egalladi 673-yilning kuzida – xalifa Muoviya I (661–680) farmoni bilan Ubaydulloh ibn Ziyod Amudaryodan kechib o’tib, Poykand, Romiton va Termiz shahrlarini egalladi VIII asr boshlarida – arablar Movarounnahr hududini to’liq bosib olishga kirishdi Qutaybaning yurushlari: 705-yilda – Balxni (Chag’oniyon jangsiz taslim bo’ladi), 709-yilda – Buxoroni, 710-yilda – Naxshab va Keshni, 711-yilda – Xorazmni, 712-yilda – Samarqandni, 713–yilda – Chochni, 715-yilda – Farg’onani egallab, Qoshg’argacha kirib bordi 692-724-yillarda – Buxoro davlatini Tug’shoda boshqargan. 710-737-yillarda – Samarqandni (So’g’dni) G’urrak boshqardi VIII asr mobaynidayirik dehqonlar qo’l ostidagi yerlar yuqori arab harbiy mulkdoriga o’tishi ro’y beradi 899-959-yillar tarixchi olim Narshaxiy yashagan yillar 717-719-yillarda – Arab xalifaligida Umar ibn Abdulaziz hukmronlik yillari 720-yilda – Sug’dda Sug’d ixshidi G’urak va Panjikent hokimi Divashtich boshchiligida qo’zg’alon boshlandi 738-748-yillar – Xuroson noibi Nasr ibn Sayyor yillari 719-783- yillar taxminan. Muqanna yashagan yillar VIII asrning 40–yillarida – xalifalikda toj–u taxt uchun kurash kuchaydi 744-750-yillar – xalifa Marvon II hukmronlik qilgan yillar 746-yilda – Abu Muslim Xurosonga keldi 747-y Abu Muslim aholini Ummaviylarga qarshi kurashga da’vat etadi 749-yilda – Abu Muslim boshliq qo’zg’olonchilar xalifalikning markaziy viloyatlari tomon yo’l oladilar. va poytaxt Damashq qo’lga kiritiladi xalifa Marvon II taxtdan ag’darildi 750-754-yillarda – abbosiylarning birinchi xalifasi Abul Abbos Saffohning xalifalik yillari 750-yilda – Buxoroda Abbusiylarga qarshi qo’zg’alon ko’tarildi 751-yilda – Abu Muslim tomonidan yuborilgan harbiy kuch Talos vodiysida Xitoy qo’shinlariga zarba berib, ulami mamlakat hududidan quvib chiqaradi 755-yilda – qurolsiz va yolg’iz saroyga tashrif buyurgan Abu Muslim xalifa buyrug’iga binoan o’ldirildi 769-783-yillarda – Movarounnahrda «Oq kiyimlilar» qo’zg’oloni bo’lib o’tdi 775-yilda – «Oq kiyimlilar» qo’zg’oloniga zarba berish uchun xalifa Mansur katta harbiy kuchni Movarounnahrga safarbar qiladi 783-yilda – Muqannaning Som qal’asidagi qarorgohi xalifa qo’shnlari tomonidan egallandi 806-yilda – Rofe ibn Lays boshchiligida xalifalikka qarshi Samarqandda qo’zg’olon ko’tarildi VIII asr oxiri – IX asr boshlarida – Arab xalifaligi og’ir siyosiy tanglikka uchradi III. BOB – MOVAROUNNAHRDA MUSTAQIL DAVLATLARNING TASHKIL TOPISHI QARLUQLAR DAVLATI VI-VII asrlarda – qarluqlar Turk xoqonligi tarkibiga kirgan VIII asr o’rtalarida – Yettisuv o’lkasida Qarluqlar davlati tashkil topdi. Poytaxti: Suyob shahri X asr o’rtalariga borganda – qarluqlarning kattagina qismi islom diniga o’tdi X asrda qarluqlar – Movarounnahrning shimoliy hududlarini egallagach, Shosh atrofi va Farg’ona hamda Zarafshon vodiylariga kelib o’mashganlar. O’G’UZLAR DAVLATI VI asrning ikkinchi yarmi va VII asrda – o’g’uzlar Turk xoqonligi tarkibida edi. IX asr oxiri va X asr boshida – Sirdaryo havzasi va Orol dengizi bo’yida O’g’uzlar davlatiga asos solindi X asrdan boshlab – o’g’uzlar islom dinini qabul qiladilar X asrning birinchi choragida – O’g’uzlar davlati shimoli sharqdan qo’zg’algan qipchoqlar tomonidan qaqshatqich zarbaga uchrab bo’linib ketdi TOHIRIYLAR DAVLATI (821-873) VIII asr oxiri–IX asr boshida xalifalikni larzaga keltirgan og’ir siyosiy vaziyat abbosiylarni Movarounnahr va Xurosonda olib borilayotgan siyosatni o’zgartirishga majbur etdi 809-813-yillarda – xalifa Horun ar–Rashid (786–809) vafotidan so’ng uning o’g’illari Ma’raun bilan Amin o’rtasida taxt uchun kurash 813-yilda – Hirot viloyatining zodagonlaridan Tohir ibn Husayn boshliq Xuroson va Movarounnahr mulkdorlari Ma’munga yordam beradilar. Bag’dodga yurish qiladilar. Poytaxt qo’lga kiritilib, Ma’mun xalifalik taxtiga o’tiradi. 821-yilda – Tohir Xuroson va Movarounnahr noibi etib tayinlandi 822-yilda – Tohir davlat ishlarini mustaqil idora etish maqsadida xalifa nomini xutbadan chiqartirib tashlatdi 830-844-yillarda – Abul Abbos Abdulloh noibligi davrida poytaxt Marvdan Nishopur shahriga ko’chiriladi 873-879- y Yaqub ibn Lays hukumronligi yillari ( safforiylar) 879-900) y Amr ibn lays h.y 873-yilda – aka-uka Ya’qub va Amr ibn Layslar Xuroson poytaxti Nishopurni egallaydilar. Natijada tohiriylar hukmronligi tugatilib, hokimiyat SAFFORIYLAR (873-900) qo’liga o’tdi SOMONIYLAR DAVLATI (865-999) Somoniylar davlati hukmdorlari: 1) Nasr (865-888) 2) Ismoil Somoniy (888-914) 3) Nasr II (914-943) 4) Nuh I (943-954) 5) Abdumalik ibn Nuh (954-976) 6) Nuh II (976-997) 865-yilda – Ahmad vafotidan keyin uning o’g’li Nasr Somoniylar davlatiga asos soldi IX asrning oxirgi choragida – Movarounnahrning deyarli barcha viloyatlari somoniylar tasarrufiga o’tdi 888-yilda – Ismoil Somoniy butun Movarounnahrni o’z qo’l ostiga birlashtirdi 893-yilda – Ismoil Somoniy Taroz shahrini fath etib, dashtliklarga qaqshatqich zarba berdi 892-902-yillarda – Xalifa Mu’tazid yillari 900-yilda –Somoniylar va Safforiylar o’rtasidagi urushda, Ismoilning g’alabasi bilan tugaydi. Butun Xuroson somoniylar qo’l ostiga o’tadi. IX asr oxirlarida – Movarounnahr xalqi Arab xalifaligi istibdodidan abadiy xalos bo’ldi X asrda – Buxoroda o’rta osiyodagi ilk madrasa Farjak madrasasi barpo etildi IX-X asrlarda – Movarounnahr va Xorazm aholisining asosiy qismi sug’orma dehqonchilik bilan shug’ullanar edi IX-X asrlarda – Movarounnahr va Xurosonda chorvachilik yuksak darajada bo’lgan Xitoy bilan bo’lgan savdoda choy, ipak mato, tuz va ot asosiy o’rinda turgan 961-962-yillarda- Samarqandda somoniylardan Abdulmalik bin Nuh tangasi chiqarildi X asrda – Iqto’ tartibi vujudga keldi XI asrdan – boshlab yerdan foydalanishda iqto tartiboti juda keng yoyiladi. XI-XII asrlarda – Movarounnahrda va Xurosonda iqto yerlari kengayib, mulkchilikning asosiy shakllaridan biriga aylandi XI-XII asrlarda shaharlar kengayadi, aholi soni ko’payadi 942-yilda – Somoniylar aholidan ikki marta soliq undirib oldi IX-X asrga kelib tarix sahnasida – yangi ijtimoiy tabaqa paydo bo’ldi. U ijarachi qo’shchi yoki barzikor 947-yilda – Nuh ibn Nasrning amakisi Ibrohim isyon ko’tardi 952-yilda – Abu Ali Chag’oniy boshchiligida isyon boshlandi. Nuh Abu Ali Chag’oniyni avval Chag’oniyonga, so’ngra Xurosonga hokim qilib tayinlashga majbur bo’ladi 961-yilda – Buxoro harbiy askarlarining g’alayoni ko’tariladi. 865-999- yilar Somoniylar davlati hukm surgan 999-yilda – Buxoroning Nasr Eloqxon boshchiligida qoraxoniyiar tomonidan zabt etilishi bilan somoniylar hukmronligi barham topdi. Somoniylar davlati quladi G’AZNAVIYLAR DAVLATI (962-1186) G’aznaviylar davlati hukmdorlari: 1) Alptegin (962-977) – G’aznaviylar davlatiga asos soldi 2) Sobuqtegin (977-997) – G’aznaviylaming siyosiy nufuzi ortib, somoniylar tomonidan e’tirof etildi 3) Mahmud Ga’znaviy (997-1030)–G’aznaviylar davlatining hududi kengayib, Sharqning eng qudratli davlatlaridan biriga aylandi. Somoniylar davlati barham topgach, Xuroson va Xorazmni (1017) o’z davlati tarkibiga qo’shib oldi 4) Ma’sud G’aznaviy (1030-1040) - mamlakat viloyatlari birin-ketin qo’ldan chiqarilib, tanazzulga yuz tutdi 962-963-yillarda G’azna viloyatiga Alptegin noib va lashkar amiri sifatida tayinlandi 1186–yilda G’aznaviylar davlati butunlay tugatilgan. QORAXONIYLAR DAVLATI (X asr o’rtalaridan – 1141-yy) X asr o’rtalarida – “Xoqoniya” davlati tashkil topdi XI-XII asrlarda – «Xoqoniya» rivoj topib kuchaygach, u «Qarluq–Qoraxoniylar» davlati nomini oldi 992-yilda – Horun Bug’roxon boshliq qoraxoniylarning Movarounnahrga tomon birinchi hujumi 996-yilda – qoraxoniylar Movarounnahr tomon ikkinchi hujumi 1006 va 1008-yillarda – qoraxoniylar Xuroson ustiga (G’aznaviylar davlatiga) ikki marta qo’shin tortadi 1038-yilda – Ibrohim Bo’ritegin Amudaryo bo’yi viloyatlari — Xuttalon, Vaxsh va Chag’oniyonni g’aznaviylardan tortib oladi. Natijada Qoraxoniylar davlati ikki qismga bo’linib ketdi XII asrning 30-yillari oxiriga kelganda – Qoraxoniylar davlati sharqdan kelgan yangi istilochilar — ko’chmanchi qoraxitoylar (mo’g’ullarga mansub qabila) hujumiga duchor bo’ldi 1137-yilda – qoraxitoylar Xo’jand yaqinidagi jangda qoraxoniylarning eloqxoni Mahmudga qaqshatqich zarba berdi 1141-yilda – bo’lib o’tgan jangda qoraxitoylar g’alaba qozonadi. Oqibatda Qoraxoniylar davlati tugatiladi XI–XII asrlarda – «dehqon» degan tushuncha o’zining qishloq hokimini anglatuvchi o’z ma’nosini yo’qotdi 859-955- yillar Qoraxoniylar asoschisi Abulkarim Sotuk Bug’roxon y.y XORAZMSHOHLAR DAVLATI 995-yilda – Gurganch miri Ma’mun ibn Muhammad Kat shahrini ishg’ol qilib, Xorazmning ikkala qismini birlashtirdi va Xorazmshoh unvoniga sazovor bo’ldi. Shu tariqa afrig’iylar sulolasi barham topib, Ma’muniylar hukmronligi boshlandi. (711-yilda arablarning hujumi oqibatida Xorazm ikki qismga bo’linib ketgan edi) 1017-yilda – Mahmud G’aznaviy Xorazmni egallab, ma’muniylarga barham berdi 1040-yilda – Xorazim Saljuqiylar davlatiga qaram bo’lib qoladi. Anushteginlar sulolasi (1040-1231) 1) Anushtegin (1040-1097) 2) Qutbiddin Muhammad (1097-1127) 3) Otsiz (1127-1156) 4) Elarslon (1156-1172) 5) Sultonshoh Mahmud (1172) 6) Takash (1172-1200) 7) Alovuddin Muhammad (1200-1220) 8) Jaloliddin Manguberdi (1220-1231) XII asrning ikkinchi yarmida Movarounnahr va Xurosonda siyosiy vaziyat yanada keskinlashadi 1153-yilda – Sulton Sanjarga qarshi ko’chmanchi o’g’uzlar isyon ko’taradilar. 1187-1193-yillarda – Takash Nishopur, Ray va Marv shaharlarini zabt etadi. 1194-yilda – Takash Eronni Xorazmga qo’shib oldi 1206-yildan boshlab – Alovuddin Muhammad Movarounnahrni qoraxitoylaning qaramligidan ozod etishga kirishdi 1210-yilda – Alovuddin Muhammad Talos vodiysida qoraxitoylar mag’lubiyatga uchratib, Yettisuvgacha bo’lgan yerlarni Xorazmshohlar davlati tasarrufiga oladi XIII asr boshida Xorazm juda keng maydonni egallagan buyuk davlatga aylangan edi shimoli g’arbiy va g’arbiy chegarasi Orol va Kaspiy dengizi sohillari; shimoli sharqiy chegarasi Yettisuv va Dashti Qipchoq; janubi g’arbda Iroq; janubi sharqiy hududlari G’azna viloyati; 1210-yilda – Xorazmshohlarga qarshi O’tror aholisi qo’zg’olon ko’tardilar 1212–yilda – Xorazmshohlarga qarshi Samarqandliklar qo’zg’olon ko’tardilar O’RTA OSIYOLIK MUTAFAKKIRLAR. ILM – FAN RAVNAQI IX asrda – Bag’dod shaharda «Bayt ul–hikma» tashkil etildi. «Bayt ul–hikma»da ishlagan olimlar: Al–Xorazmiy, Ahmad al–Farg’oniy, Ahmad al–Marvaziy, al–Abbos Javhariy va Yahyo bin Abu Mansur kabi Movarounnahr va Xurosonlik olimlar ijod qilgan MUHAMMAD IBN MUSO AL–XORAZMIY (783–850) xalifa Ma’mun (813-833) zamonida «Bayt ul–hikma»da mudirlik qildi. Xorazmiy 20 dan ortiq asarlar yozdi. Ulardan faqat 10 tasigina bizgacha yetib kelgan. Matematikaga doir asarlari «Al–jabr val–muqobala». XII asrdayoq «Al–jabr val–muqobala» kitobi Ispaniyada lotin tiliga tarjima qilinadi va qayta ishlanadi ABUL ABBOS AHMAD IBN MUHAMMAD IBN KASIR AL–FARG’ONIY (797-865) 8 ta asari bizgacha yetib kelgan. Asari: “Samoviy harakatlar va umumiy ilmi nujum”. Bu kitob XII asrdayoq lotin va ibroniy tillariga tarjima qilinib, nafaqat musulmon Sharqidagi, balki Yevropa mamlakatlaridagi astronomiya ilmining rivojini boshlab berdi 832-833-yillarda al–Farg’oniy Suriyaning shimolida Sinjor dashtida va ar–Raqqa oralig’ida yer meridiani bir darajasining uzunligini o’lchashda qatnashdi. 861-yilda al–Farg’oniy rahbarligida Nil daryosi sohilida qurilgan qadimgi gidrometr «Miqyos an–Nil» inshooti va uning darajoti qayta tiklandi. XVI asrda – allomaning nomi oydagi kraterlardan biriga nomi berilgan 1998-yil oktabrda alloma Ahmad al–Farg’oniy tavalludining 1200 yilligi nishonlandi. MUHAMMAD IBN ISMOIL AL–BUXORIY (810-870) islom ta’limotiga oid yigirmadan ortiq asar yozdi. Asari; 4 jildlik «Al–jome’ as–sahih» asariga 7275 hadis kiritilgan. 1998-yil oktabrda buyuk mutafakkir Imom al–Buxoriy tavalludining 1225 yilligi nishonlandi. Shogirdi: Abu Iso Muhammad at–Termiziy (824-894) ABU MANSUR AL–MOTURIDIY (870-944) Asarlari: «Kitob at–Tavhid» («Allohning birligi») va «Ta‘vilot ahl as-sunna» («Sunniylik an’analari sharhi»). Samarqandda yodgorlik majmuasi o’rnatilgan. 2000-yil noyabrda Imom al–Moturidiy tavalludining 1130 yilligi nishonlandi IX-XII asrlarda Buxoro, Samarqand, Urganch, Marv, Balx, Nishopur kabi shaharlarda kutubxonalar faoliyat yurutgan 1004-yil «Dorul hikma va maorif» («Bilimdonlik va maorif uyi»)–«Ma’mun akademiyasi» tashkil etildi. Unda ishlaganlar: Abu Nasr ibn Iroq (X asr–1034), Abulxayr ibn Hammor (991–1048), Abu Sahl Masihiy (970–1011), Abu Rayhon Beruniy (973–1048), Abu Ali ibn Sino (980–1037) 1997-yil 11–noyabrda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Xorazm Ma’mun akademiyasini qaytadan tashkil etish to’g’risida»gi farmoni chiqdi. 2006-yil kuzida Respublikamizda «Xorazm Ma’mun akademiyasi»ning 1000 yilligi nishonlandi. ABU NASR FAROBIY (873-850) 160 dan ortiq asarlar yozgan. Asarlari: «Arastuning «Metafizika» asariga sharh», «Musiqa kitobi». «Baxt–saodatga erishuv haqida», «Tirik mavjudot a’zolari haqida», «Fozil odamlar shahri» ABU ALI IBN SINO (980-1137) 450 dan ortiq, shu jumladan tibbiyotga doir 43 ta asar yozgan. «Al-qonun fit-tib» asari XII asrdayoq lotinchaga tarjima qilinib, to XVII asrgacha Yevropa tabobatida asosiy qo’llanma sifatida foydalanilgan ABU RAYHON BERUNIY (973-1048) 160 dan ortiq asarlar yozgan. Asarlari: «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», «Hindiston». «Mineralogiya», «Geodeziya», «Qonuniy Ma’sudiy». 1029 ta yulduzning koordinatlari kattaliklari qayd etilgan yulduzlar jadvalini hamda dunyoning geografik kartasini tuzgan ABULQOSIM MAHMUD AZ-ZAMAXSHARIY (1075–yilda Xorazmda tug’ilgan 1144 y vafot etgan) 50 dan ortiq asarlar yozgan. Zamaxshariy «Arab va g‘ayri arablar ustozi», «Xorazm faxri» , «Zorulloh» kabi sharafli nomlar bilan ulug’langan. Asarlari: «Al–Mufassal» ( arab tili fonetikasi va morfologiyasiga bag’ishlangan), «Al–Kashshof» (Qur’oni karim tafsiriga oid) 1995-y zamaxshariyning 920-yilligi keng nishonlandi BURHONUDDIN AL-MARG’INONIY (1123–yilda Rishtonda tug’ilgan). Asari: 4 jildlik «Hidoya». 2000-yilda al–Marg’inoniyning 910 yilligi nishonlandi. Abubakr ar Roziy 865-925-yillarda yashab o’tgan buyuk tabib IX-XII asrlarda yozilgan ADABIYOTga oid asarlar: Yusuf Xos Hojibning (XI asr) Qutadg’u bilig, Mahmud Qoshg’ariyning «Devonu hig’atit–turk», Ahmad Yugnakiyning «Hibat ul–haqoyiq», Ahmad Yassaviyning «Hikmat» 1069-1070 y Q’utadg’u bilig asari yozildi 1072-y “Devoni lug’oti turk” asari yozib tugatildi X asrda Nurota tizmalaridagi Pastog’ darasida Xonbandi nomli suv ombori qurildi XVII asr mashhur fransuz fizigi Blez Paskal tomonidan suvning bosim kuchi to’g’risida yaratilgan qonun kashfiyotchisidan qariyb 7 asr muqaddam movarounnahrlik muhandislarga ma’lum ekanligidan dalolat beradi. X asrdan – boshlab binokorlikda sinchkori imoratlar keng tarqaladi. X-XI asrlarda – ham paxsa va xom g’ishtdan qurilgan imoratlar shahar me’morchiligida asosiy o’rinni egallagan. IX-XII asr – boshlarida me’morchilik bilan birga naqqoshlik va o’ymakorlik san’ati ham ancha rivoj topadi. IX-XIII asr – boshlarida musiqa san’ati ham g’oyat taraqqiy qiladi IX-XIII asr – ma’naviy hayotida islom dini muhim o’rin egallaydi. XII asrda-Buxoroning Darvozayi Mansur mahallasida qonunshunoslar uchun «Faqihlar madrasasi» qurildi IX asrdan – Buxoro «Qubbat ul–islom» — «Islom dinining gumbazi» nomi bilan shuhrat topadi VIII asr o’rtalarida – tasavvof ta’limoti dastlab Iroqda yuzaga kelgan. XII asrda–Turkistonda Yassaviya tariqati, XII asr oxirida–Xorazmda Kubroviya tariqati , XIV asrda–Buxoroda Naqshbandiya tariqati vujudga keldi 1145-1221-yillarda – Najmiddin Kubro yashagan yillar BAHOUDDIN NAQISHBAND (1318-yilda – Buxoro yaqinida Qasri Hinduvon qishlog’ida dunyoga keldi) Yoshligida ta’lim olish bilan bir qatorda kimxob matoga gul bosishni puxta o’rganib, ota kasbi naqqoshlikni egallagan. Asarlari: «Hayotnoma» va «Dalil ul–oshiqin» Mil. avv. III asrda – Sirdaryoning o’rta oqimida turkiy va sug’diylar ittifoqi asosida tashkil topgan Qang’ davlati davrida «Qovunchi madaniyati» vujudga keldi Mil. avv. III asrda – aholi tashqi qiyofalarida hozirgi o’zbek va voha tojiklariga xos antropologik tipi (qiyofasi) to’liq shakllandi VII asrdan boshlab o’lkamiz «Turkiston» nomi bilan atala boshlagan. IX asrda – Movarounnahr mintaqasida yaxlit turkiy etnik qatlam, jonli turkiy til muhiti vujudga kela boshladi va turkiylashish jarayoni jadallashdi. IX-XII asrlarda – o’zbek xalqi shakllandi IV BOB. VATANIMIZ XALQLARINING CHINGIZXON ISTILOSI VA ZULMIGA QARSHI OZODLIK KURASHI 1206-yilda – Onon daryosi bo’yida chaqirilgan mo’g’ul urug’ va qabila boshliqlarining qurultoyida Temuchin (1155-1224) ulug’ xon (qoon) deb e’lon qilinadi va Mo’g’ullar davlatiga asos solinadi 1216–yilda – Chingizxon huzuriga Xorazmshoh Bahouddin Roziy boshchiligida o’z elchilarini yubordi 1218-yilning bahorida – Sulton Muhammad Chingizxon elchisini Buxoro shahrida qabul qildi 1218-yil – Chingizxon Sulton Muhammadga o’z minnatdorchiligini izhor etish va ikki buyuk qo’shni davlatlar o’rtasida shartnoma tuzish uchun Xorazmga juda katta savdo va elchilar karvonini jonatadi, O’tror hokimi Inalchiq karvonni talaydi CHINGIZXONNING HARBIY YURISHLARI: 1219-yilning kuzida – Chingizxon Xorazmshohga qarshi yurish boshladi. 1220-yilning 16-fevralida – mo’gullar Buxoroni, martda – Samarqand shahrlarini egalladi 1221-yilning boshlariida –mo’g’ul askarlari hujum boshlab, Urganchni qamal qiladi 1221-yilning 25–noyabrida – Jaloliddin Manguberdi va Chingizxon o’rtasida Sind bo’yida jang 1231-yilda – Jalolidinin Manguberdining vafoti bilan Xorazmshoh davlati quladi 1236-1240-yillarda – Botuxon boshliq mo’g’ullar Rossiya yerlarini zabt etib, Oltin O’rda davlatini tuzdi 1256-yilda – Xuloku boshliq mo’g’ullar Eronni tuliq egallab, Xulakiylar davlati tuzdi 1258-yilda – Xuloku Bog’dod shahrini egallab, abbosiylar sulolasiga (Arab xalifaligiga) xotima beradi XIII asrning 20-yillarida (1224) – zabt etilgan o’lka va viloyatlarni Chingizxon o’g’illariga taqsimlab berdi 1224-y Chingizxon tomonidan yettisuv, sharqiy turkiston va movorounnahr chig’atoyga berildi JALOLIDDIN MANGUBERDI QAHRAMONLIGI 1145-1221-y Naajmiddin Kubro y.y. “ Dinningulug’ yulduzi” 1995-y N. Kubroning 850 yilligi keng nishonlandi 1220-y aprelida Muhammad Xorazmshoh Nishopurga keladi 1220-y dekabrida M. Xorazmshoh vafot etadi 1198-1231-y Jaloliddin Manguberdi y.y 1221-y Parvon jangi. Jaloliddin mug’ullarning Shiki Xutuxu no’yon boshliq 45 minglik qo’shin ustidan g’alaba qozonadi 1224-y Jaloliddin Manguberdi Hindistonni tashlab Iroqqa yo’l oladi 1225-y Jaloliddin Marog’a shahrini jangsiz qo’lga kiritadi 1225-y avgustda Jalolidin Garni shahri yaqinida gurjilarning 60 minglik qo’shini ustidan g’alaba qozonadi 1226-y Gurjiston to’liq egallanadi 1227-y sentabr Jaloliddin Isfahon shahri yaqinida mo’g’ullarning Taynolno’yon boshliq qo’shini ustidan g’alaba qozonadi 1230-y Jaloliddin Ko’niya, Jazira, Damashq, Misrning birlashgan qo’shinidan Arzinjon yaqinida mag’lubiyatga uchraydi 1231-y mug’ullar Ozarbayjonga bostirib kirib Jaloliddin qo’shini ustidan g’alaba qozonadi 1256-y mug’ullar o’rta sharqni egallaydilar 1224-1231-y Nasaviy Jaloliddinning xizmatida bo’ladi 1241-yildan boshlab Nasaviy Jaloliddin manguberdi tarjimai holi haqidagi asarini yozishni boshlaydi 1944-y Maqsud Shayxzoda “ Jaloliddin Manguberdi” dramasini yozadi 1998-y Jaloliddin Manguberdining 800-yilligini nishonlash to’g’risida O’zbekiston hukumatining qarori chiqdi 1999-yili – Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligi mustaqil O’zbekistonda keng nishonlandi. 2000-yil 30-avgustda – «Jaloliddin Manguberdi» ordeni ta’sis etildi 1238-yilda – Buxoroning Torob qishlog’ida Mahmud Torobiy boshchiligida mo’g’ullarga qarshi qo’zg’olon 1238-yilda – Chig’atoy Mahmud Yalavochni Movoraunnahr noibligidan chetlatib, uning o’g’li Mas’udbek noib etib tayinlandi. Ulug’ xoqon O’qtoy (1227-1243) Mahmud Yalavochni Pekin shahriga hokim etib tayinlaydi 1271-yilda – Mas’udbek tomonidan pul islohoti amalga oshirilda (16 viloyatda) Kebek (1318-1326) – ma’muriy va pul islohotini o’tkazdi. Qarshi (Nasaf) shahriga asos soldi 1348–yilda – Chig’atoy naslidan bo’lgan Tug’luq Temur Mo’g’uliston xoni etib ko’tarildi Mo’g’ullar davridagi soliqlar: «kalon» – dehqonlardandan olinadigan yer solig’i, hosilning 1/10 qismi hajmida «qopchur» – chorvadorlarga olinadigan solig’i, chorva mollari bosh sonining 2,5% miqdorida «shulen» – davlat xazinasi uchun olinadigan oziq-ovqat solig’i, «shulen» har bir podadan ikki yashar qo’y, qimiz uchun har ming otdan bir biya hisobida olingan «targ’u» – hunarmandlar va savdogarlardan olinadigan soliq, ishlab chiqarilgan mahsulot yoki sotilgan molning 1/30 qismi hajmida XIII asr o’rtalarida – Chig’atoy ulusining mo’g’ul amaldorlari doirasida o’troqlikka ko’chish, shahar hayotiga yaqinlashish, mahalliy o’troq aholining boy madaniyatidan foydalanish jarayoni kuchayadi XIV asrning birinchi yarmida – Chig’atoy ulusida mo’g’ullarning o’troqlikka o’tish jarayoni kuchaydi XIV asrning 40-yillarida – (1348) Chig’atoy ulusi ikkiga bo’linib ketdi Mo’g’ullar davrida qurulgan inshoatlar Buxoro shahrida – Ismoil Somoniy maqbarasi, Namozgoh masjidi, Minorai kalon, Vobkent hamda Jarqo’rg’ondagi minoralar V-BOB. AMIR TEMUR VA TEMURIYLAR DAVLATI XIV asrning 50-60-yillarida – Movarounnahr 10 ga yaqin mustaqil bekliklarga bo’linib ketgan: Keshda ⟶ Amir Hoji Barlos; 1336-yil 9-aprelda – Amir Temur Kesh (Shahrisabz) shahri yaqinida Xojailg’or qishlog’i (Yakkabog’ tumani) da tavallud topgan. Uning to’liq ismi Amir Temur ibn Amir Tarag’ay ibn Amir Barqul XIV asrning 50-yillari oxirida – Movarounnahrda amirlarning o’zaro kurashi kuchayib, mamlakatda siyosiy parokandalik avjiga chiqadi 1360-1361-yillarda–Tug’luq Temur Movarounnahrga ikki marta bostirib kirib, Movarounnahrni egalladi 1363-yilda – Amudaryoning chap sohilidagi Qunduz shahri yonida Amir Temur bilan Amir Husaynning birlashgan qo’shini Ilyosxo’ja ustidan g’alaba qozondi 1364-yil oxirida – ular Ilyosxo’ja boshchiligidagi mo’g’ullarni Movarounnahrdan quvib chiqaradilar 1365-yil 22-may kuni – Toshkent bilan Chinoz o’rtasidagi Chirchiq daryosi bo’yida “Loy jangi” bo’ldi XIV asrning 60-yillarida – Sarbadorlar harakati vujudga keldi 1366-yilning bahorida–Samarqand yaqinidagi Konigil mavzeyida Movarounnahr beklari sarbadorlarning yetakchilari bilan muzokara olib boradilar (mudarris Mavlonzoda Samarqandiy, hunarmand Abu Bakr Kalaviy va mohir mergan Xurdaki Buxoriy) 1366-1370-yillar davomida – Husayn bilan Amir Temur o’rtasida munosabat keskinlashib, ular o’rtasida bir necha bor o’zaro to’qnashuvlar bo’ldi 1370-yilning 10-aprelida – Balx shahri Amir Temurga taslim bo’ladi. Amir Husayn qatl etiladi 1370-yilning 11-aprelida – Amir Temur Movarounnahrning amiri deb e’lon qilindi (1370-1405) 1370-yil, iyul oyida – Amir Temur Samarqandda qurultoy chaqirdi. AMIR TEMURNING DAVLAT CHEGARALARINI XAVFSIZLANTIRISH YO’LIDAGI YURUSHLARI 1381-yilda Hirot, Seiston, Mozandaron egallandi. Shundan so’ng Saraxs, Jom, Qavsiya, Sabzavor shaharlari jangsiz Amir Temurga bo’ysundi Amir Temur 1372–yildan boshlab Xorazmga besh marta harbiy yurish qildi, Xorazm 1388–yilda uzil–kesil bo’ysundirildi 1395-yilning 15-aprelida Shimoliy Kavkazda Tarak (Terek) daryosi bo’yida O’ltin O’rda xoni To’xtamish ustidan g’alaba qozonib, Movarounnahrning shimoliy hududlarini xavfsizligini mustahkamladi AMIR TEMURNING HARBIY YURUSHLARI: 1398-1399 yillarda – Amir Temur Hindistonga yurish qiladi va Dehlini egallaydi 1371-1390- yillarda olib borilgan yetti harbiy yurishdan keyin Amir Temur mug’ulistonni qo’lga kiritishga muvaffaq bo’ladi 1402-yilning 20-iyulda – «Anqara jangi»da Sulton Boyazid ustidan g’alaba qozondi Boyazid ustidan qozonilgan buyuk g’alaba bilan Amir Temurni Fransiya qiroli Karl VI (1380–1422), Angliya qiroli Genrix IV (1399–1413) hamda Kastiliya va Leon qiroli Genrix III (1390–1407) tabrikladi 1404-yilning 27-noyabrida – Amir Temur 200 ming qo’shin bilan Samarqanddan Xitoy safariga chiqdi 1405–yil 18–fevralda O’tror shahrida Amir Temur vafot etdi Amir Temur saltanatining chegaralari: Hindiston va Xitoydan Qora dengizga qadar va Orol dengizidan Fors qo’ltig’iga qadar chuzulgan yerlar Amir Temur saltanatiga kirgan hududlar: Kichik Osiyo, Suriya, Misr va Quyi Volga, Don bo’ylari, Balxash ko’li va Elsuvi daryosi, Shimoliy Hindistongacha bolgan mamlakatlarni o’ziga bo’ysundirdi AMIR TEMUR SALTANATINING MA’MURIY VA HARBIY TUZILISHI Amir Temur saltanatida davlat boshqaruvi ikki idoradan: dargoh va vazirlik ( 7 ta devon)dan iborat bo’lgan Ijroiya hokimiyat — devonni devonbegi (bosh vazir) boshqargan Vazirliklari: 1) harbiy vazirlik; 2) mulkchilik; 3) soliq ishlari vazirligi; 4) moliya vazirigi va yana sarhadlar va tobe mamlakatlarning boshqaruvi bilan shug’ullanuvchi yana uch vazir bo’lib, ular devonbegiga hisobot berib turgan LAVOZIMLAR: Tavochi ⟶ qo’shin to’plovchi Dorug‘a ⟶ mo‘g‘ulcha «nazoratchi», «shahar boshlig‘i» degan ma’noni beradi. Dorug‘a zimmasiga quyidagi vazifalar yuklatilgan: aholini ro‘yxatga olish; mahalliy xalqdan qo‘shin to‘plash; pochta aloqalarini yo‘lga qo‘yish; soliqlar yig‘ish; to‘plangan soliq-to‘lovlarni ulug‘ qoon saroyiga yetkazish AmirTemur ulkan saltanat tasarrufidagi o’lkalarni o’g’illari, nabiralari va xizmat ko’rsatgan amirlarga suyurg’ol tarzida in’om qilib, ular orqali boshqardi: Mirzo Umar ibn Mironshohga ⟶ Ozarbayjon, G’arbiy Eron, Iroq, Armaniston ( markazi Tabriz) Pirmuhammad ibn Umar Shayxga ⟶ Forsni, yani eronning janubiy qismini (markazi Sheroz) Shohruh Mirzoga ⟶ Xuroson, Mozandaron, jurjonni va Siistonni ( markazi Hirot) Pirmuhammad Jahongirga –Afg’oniston va Shimoliy Hindistonni ( markazi g;azna) AMIR TEMUR QO’SHINI Tuman ⟶ o’n minglik, hazora ⟶ minglik, qo‘shun ⟶ yuzlik, ayl ⟶ o’nlik birikmalariga bo’lingan JUVONG’OR BURONG’OR «IZOFA» zaxira (rezerv) MAMLAKAT OBODOISCHILIGI YO’LIDA 1404-yilda Samarqandda bo’lgan Ispaniya elchisi Klavixo Amir Temurning olib borayotgan binokorlik ishlaridan hayratda qolgan edi Bag’dod, Baylakon va darband kabo bo’ysundirilgan mamlakatlar shaharlarini qaytadan tikladi G’ARBIY YEVROPA VA BOSHQA DAVLATLAR BILAN ALOQALAR XIV asr oxiri va XV asr boshlarida – Boyazidga zarba berish uchun qulay siyosiy vaziyat vujudga keldi 1385-yildan boshlab Amir temur va misr sultoni Barquq o’rtasida rasmiy aloqalar o’rnatila boshlandi 1386-1405- yillar o’rtasida Amir Temur va Misr sultoni va uning Suriyadagi noiblari o’rtasida 25 marta maktub va elchilar almashildi 1384-y To’xtamishxonning elchisi Misr sultoni Barquq bilan uchrashib A. Temurni yo’q qilishni taklif etadi 1404-y Samarqandga Xitoy imperatorining elchilari kelishadi 1402-yil, 15-mayda – Amir Temurning Konstantinopol noibi Ioann VII Paleolog nomiga noma yo’lladi 1402-yil yozida – Amir Temur Fransiya qiroli Karl VI va Angliya qiroli Genrix IV nomlariga maxsus elchilar orqali maktublar yo’llaydi. Elchilar Parijga 1403-yil may oyida yetib boradilar 1403-yil 15-iyunda – Fransiya qiroli Karl VI Amir Temurga javob maktubini yubordi 1402-yilning bahorida – Kastiliya (Ispaniya) qiroli Genrix III birinchi marta Amir Temurga o’z elchilarini yubordi 1403-yil 21-mayda – Genrix III Amir Temur huzuriga ikkinchi marta maxsus elchilarni yuboradi 1404-yilning sentabr-noyabr oylarida – Klavixo boshliq Ispaniya elchilari Samarqandda bo’ldilar 1404-yilning 21-noyabrida – Klavixo boshliq Ispaniya elchilari Samarqanddan jo’natib yuboriladi 1406-yilning mart oyida – Klavixo Ispaniyaga qaytib boradi. Klavixoning asarlari: «Buyuk Temur tarixi» va «Temur qarorgohi», «Samarqandga sayohat kundaligi» AMIR TEMURNING VATAN TARIXIDA TUTGAN O’RNI: _ 1996-y Yuneskoning tashabbusi bilan Toshkent, Samarqand va boshqa xorijiy shaharlarda A. Temur tavalludining 660-yilligi nishonlandi _ 1996-y O’zbekistonda A. Temur yili deb elon qilindi _ 1553-y Florensiyalik olim Perondinoning “Skifiyalik Tamerlanning ulug’vorligi” nomli asari bosib chiqildi _ 1582- y Seviliyada Klavixoning “Esdaliklari” chop etildi _ XVI asrda ingliz dramaturgi Xristofor Morloning “Buyuk Temur” nomli sahna asari yaratildi _ 1968-y faylasuf olim I.Mo’minovning “Amir temurning o’rta osiyo tarixidada tutgan o’rni va roli” nomli risolasini nashr etildi _ 1995-y Amir Temur xalqaro jamg’armasi tashkil etildi _ 1996-y Temuriylar davlat muzeyi ochildi _ 1996-y Amir Temur ordeni tasis etildi _ 2017-y 30-iyunda Prezident Sh. Mirziyoev kamolotning IV qurultoyida yoshlarga harbiy talim-tarbiya beradigan kursantlar maktablariga “Temurbeklar maktabi” deb nom berish taklifini ilgari surdi AMIR TEMUR VORISLARI O’RTASIDA TAXT UCHUN KURASH 1405-yilning 18-martda – Mironshohning o’g’li Xalil Sulton Mirzo o’zboshimchalik bilan Samarqandni egallab, o’zini Movaroutmahrning oliy hukmdori deb e’lon qiladi 1407-yil 22-fevralda – Pirmuhammad vaziri Pir Ali Toz boshliq fitnachilar qo’lida halok bo’ladi. 1408-yil 22-aprelda – Qoraqo’yunli turkmanlarning qabila boshlig’i Qora Yusuf bilan bo’lgan jangda Mironshoh halok bo’ladi 1409-yil bahorida – Sheroz yaqinida Zarafshon daryosi bo’yida sodir bo’lgan jangda Amir Xudoydot Xalil Sulton qo’shini mag’lubiyatga uchratib, Samarqand shahrini egallab oldi 1409-yil 25-aprelda – Shohrux Amudaryodan o’tib, Samarqand sari yurish qilib, taxtni egalladi 1409-yilda – Shohrux Mirzo Ulug’bek (1394–1449)ni Movarounnahr va Turkistonga hokim qilib tayinlaydi 1410-yilda – Shayx Nuriddin temuriylarga qarshi isyon ko’taradi 1410-yil 20-aprelda Samarqand yaqinida Qizilravot mavzeyida isyonkor ittifoqchilar bilan Mirzo Ulug’bek qo’shinlari o’rtasida jangda Ulug’bek mag’lubiyatga uchrab, Kalifga tomon chekinadi 1412-yilda – Movarounnahr va Turkistonni to’liq boshqarish 18 yashar Ulug’bek qo’liga o’tadi 1414-yilda – Ulug’bek Farg’ona va Qoshg’arni egallaydi 1413–yilda – Shohrux Xorazmni egallaydi 1425-yil bahorida – Ulug’bek Issiqko’l yaqinida Mo’g’uliston ustidan g’alaba qozonadi 1425-yilda – Jizzax yaqinida Ilono’tti darasida Ulug’bek qoyatoshga o’ziga xos «zafarnoma» yozdiradi 1447-yil 12-martda – Shohrux nevarasi Sulton Muhammad isyonini bostirish vaqtida Ray viloyatida vafot etdi 1447-yilning bahorida – Alouddavla Ulug’bekning katta o’g’li Abdullatifning qo’shinini tor-mor qilib, asirga oladi 1448-yilning bahorida – Ulug’bek va Abdullatifning 90 ming kishilik birlashgan qo’shini Hirotga yurish qiladi. Tarnob yaqinida bo’lgan jangda Alouddavla qo’shini tor–mor keltirilib, Hirot qo’lga kiritiladi 1449-yil oktabrda – Damashq qishlog’i yaqinida bo’lgan jangda Ulug’bek Abdulatifdan yengiladi 1449-yilda – Mirzo Ulug’bek 55 yoshida fojiali halok bo’ldi 1451-yilda – Abu Said (1451-1469) (Abulxayrxon yordami bilan) Toshkent, Chinos va Jizzax orqali Samarqandga Mirzo Abdulloga qarshi yurish qilib, Movarounnahrga hokim bo’lib oladi 1457-yilda – Abulqosim Bobur (1448-1457) vafot qilgach Abu Said Xurosonni ham egalladi 1469-yilning erta bahorida – Abu Said Ozarbayjon, G’arbiy Eron va Iroqqacha bo’lgan viloyatlarni egallab turgan turkmanlarga qarshi jangda halok bo’ladi. 1469-yil 24-martda – Sulton Husayn (1469-1506) Xuroson taxtini egalladi 1469-1494-y Sulton Ahmad ( movorounnahrda) 1494-1495-y Sulton Mahmud ( movorounnahrda) 1498-1500-y Sulton Mahmudning o’g’li Sulton Ali ( movorounnahrda) 1454-yilda – Hirot hokimi Abulqosim Bobur Movarounnahrga bostirib kirib, Samarqandni qamalga olganida Xoja Ubaydulloh Ahror mojaroga qat’iyan aralashib, raqiblarni yarashtirdi (Abu Said bilan) XV asrning ikkinchi yarmida – Temuriylar saltanati inqirozga yuz tutdi TEMURIYLAR SULOLASI 1) Amir Temur (1370-1405) 2) Halil Sulton (1405-1409) Shohruh 1409-yilda taxtni egallagach temuriylar davlatini 2 qismga bo’lib boshqardi Movarounnahrda temuriylar sulolasi (1409-1500) 1) Mirzo Ulug’bek (1409-1449) 2) Abdulatif (1449-1450) 3) Mirzo Abdullo (1450-1451) 4) Abu Said (1451-1469) 6) Sulton Ahmad (1469-1494) 7) Sulton Mahmud (1494-1495) 8) Boysung’ur (1495-1497) 9) Sulton Ali Mirzo (1498-1500)
1) Shohrux Mirzo (1409-1447) 2) Alouddavla (1447-1448) 3) Abulqosim Bobur (1448-1457) 4) Abu Said (1457-1469) 5) Husayn Boyqaro (1469-1506) DEHQONCHILIK, HUNARMANDCHILIK, SAVDO ALOQALARI VA ILM-FAN XV asrda – temir buyum, qurol-yarog’ va asboblar yasash yuqori darajaga ko’tariladi O’rta asr hunarmandchiligida – kulolsozlik eng rivoj topgan sohaga aylanadi «banno» - g’isht terib imorat qaddini bino qiluvchilar «ustoz» - peshtoqu ravoq hamda toqlarga parchin va girixlar qoplab imoratga pardoz beruvchilar XV asrda – Go’ri Amir va Shohizinda yog’och o’ymakorligi san’atidagi eng nodir namunalardan hisoblanadi Temuriylar: Xitoy, Hindiston, Tibet, Eron, Rus, Volgabo‘yi va Sibir bilan savdo-sotiq olib borgan 1428-yilda – Ulug’bek pul islohatini o’tkazdi Ulug’bek farmoni bilan 1417-yilda⟶Buxoroda, 1420-yilda⟶ Samarqandda, 1433-yilda⟶G’ijduvonda madrasalar quruladi 1404-y Saroymulkxonim Samarqandda madrasa bunyod ettiradi 1424-1429-yillarda Mirzo Ulug’bek Samarqand yaqinidagi Obirahmat anhori bo’yida rasadxona qurdirdi G’iyosiddin Jamshid ⟶ boshchiligida rasadxonaning asosiy o’lchov asbob–uskunasi ulkan sekstant o’rnatilgan Rasadxona etagida ikkita chorbog’ barpo etilgan: biri Bog’i Maydon, ikkinchisi esa Chinnixona Volter (1694–1778) ⟶ «Ulug’bek Samarqandda bo’lib akademiyaga asos soldi. Yer sharini o‘lchashni buyurdi va astronomiyaga oidjadvallarni tuzishda ishtirok etdi», deb yozgan edi Mirzo Ulug’bek asarlari: «Ziji jadidi Ko’ragoniy», “ Tarixi arba ulus” va musiqaga oid beshta asar yozgan Qozizoda Rumiy ⟶ “Aflotuni zamon” » nomi bilan shuhrat qozongan Ali Qushchi ⟶ “o’z davrining Ptolemeyi» nomi bilan shuhrat qozongan Mirali Tabriziy (1330–1404) ⟶ nasta’liq deb nomlangan yangi uslubdagi xatni kashf qiladi Sultonali Mashhadiy (1432–1520) ⟶ «Qiblat ul–quttob» (Kotiblar qiblasi) va «Sulton ul–xattotin» (Xattotlar sultoni) nomlari bilan shuhrat topgan 1429-yilda Boysung’ur kutubxonada Abulqosim Firdavsiyning mashhur «Shohnoma» dostoni ko’chirtiri Kamoliddin Behzod 1455-1536-y.y XV asr musavvirlikda «Hirot maktabi»ga asos soldi. Kamoliddin Behzod zamondoshlari tomonidan Moniy Soniy (Ikkinchi Moniy) deb ulug’langan Temuriylar davrida yashab ijod qilgan shoirlar: Qutb Xorazmiy, Sayfi Saroyi, Haydar Xorazmiy, Durbek, Amiriy, Yaqiniy, Atoiy, Sakkokiy, Lutfiy (1366-1465), Bobur, Muhammad Solih va boshqalar «Yusuf va Zulayho» dostoni – Durbek tomonidan qayta ishlangan 1414-1492 y Abdurahmon Jomiy y.y 1438-1498 y Tarixchi Mirxond y.y 1475-1535 y Tarixchi Xondamir y.y 1997-y Kamoliddin Behzod nomidagi davlat mukofoti ta’sis etildi 2000-y K. Behzod tavalludining 545-yilligi nishonlandi INNOVATION TEACHER NAZIRJON _SHAHRISABZ (+99897-384-21-21) Download 152 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling