Standartlash, sertifikatsiyava metrologiya

 

 

 

 

 

 

  

 

 

 

 

 

I.O’quv fanining dolzarbligi va oliy kasbiy ta’limdagi o’rni 

“Standartlash,  sertifikatsiyava  metrologiya”  fanini  mehnat  ta’limi 

yo`nalishi  talabalari  uchun  mo‘ljallangan    bo`lib,  texnik  o‘lchashlarrni,  o‘lchash 

vositalarini  va  usullarini,  davlat  standartlashtirish  tizmi,  o‘zaro  almashuvchanlik 

va  ularning  turlari,  tutashma  va  o‘tqazishlar,  sirtlarning  g‘adir-budirligi  hamda 

maxsulotni 

sifati 

va 

uni 

boshqarishni, 

xalqaro 

standartlashtirish, 

sertifikatlashtirish uni turlari. 

                                      II. O’quv fanning  maqsadi va vazifasi  

Talaba: - texnik o‘lchashlarni, o‘lchash vositalarini va usullarini;  

-    davlat  standartlashtirish  tizimi,  o‘zaro  almashuvchanlik  va  ularning  turlari, 

tutashma va o‘tqazishlar; 

-  sirtlarning  g‘adir-budirligi  va  maxsulotni  sifati  va  uni  boshqarishni,  xalqaro 

standartlashtirish; 

- sertifikatlashtirish turlarini bilishi va ulardan foydalana olishi; 

-  talaba  texnik  va  texnologik  o’lchash  usullarini,  o’lchash  vositalarini  ,  davlat 

stsndartlashtirtsh  tizimlarini,  dopusk  va  o’tqazishlar  to’g’risida,  qo’lda 

bajariladigan  oddiy  amallarni  bajara  olish  usullaridan,  sodda  buyumlarni, 

naqshlarni  chizmasini  tuzish,  xavfsizlik  texnikasiga  rioya  qilish,  asbob-

uskunalardan to’g’ri foydalanish  ko’nikmalariga ega bo’lishi kerak;  

-qo’lda  bajariladigan  oddiy  amallarni  bajara  olish    texnik  asbob-uskunalardan 

to’g’ri foydalanish malakalariga ega bo’lishlari kerak. 

 

 

                              III.Asosiy nazariy qism(nazariy mashg’ulotlari) 

1-modul: “Standartlash, sertifikatsiyava metrologiya” faninining maqsadi   

va   metrologiya bo`yicha asosiy atamalar 

1-mavzu. Standartlash, sertifikatsiyava metrologiya faninining maqsad va        

vazifalari. 

 

 

 

Standartlash, sertifikatsiyava metrologiya fanini mahsulot sifatini oshirishdagi 

roli. Asosiy metrologik tushuncha va ta’riflar. Fizik kattaliklar , ularning o‘lchov 

birliklari.SI va SGS sistemasi. Axborotlashtirish sohasida metrologik ta’minot.                              

               2-mavzu. Metrologik  o‘lchovlar. 

 Metrologik   o‘lchash vositalari.  Metrologik  o‘lchash usullari.  Metrologik   

o‘lchash asboblarining klassifikatsiyasi va o‘lchov asboblarining metrologik 

ko`rsatkichlari . Metrologik o‘lchash vositalari, o‘lchashdagi noaniqlik. 

Metrologik nazorat.  

         2-modul: O‘zbekiston Respublikasining Davlat standartlashtirish   

tizimi. 

             3-mavzu. Standartlashtirishning maqsad va vazifalari . 

.Asosiy tushuncha va ta’riflar, Standartlarning turlari va toifalari. Korxonalarda 

standartlashtirish bo‘limlarining vazifalari. Standartlashtirish usulari va ular 

bo`yicha davlat nazorati. Standartlashtirishning texnikaviy shartlari bilan 

ta’minlash tartibi Standartlashtirish va unifikatsiya. Tashkiliy uslubiy standartlar.

 

O'zbekiston Respublikasining 1993

-

yil 28

-

dekabrda

 qabul qilingan 

“

Standartlashtirish  to'g

'risida ” gi qonunining sharhi.

 

 

  

              4-Mavzu. Standartlashtirish bo`yicha xalqaro tashkilotlar. 

Standartlashtirish bo’yicha xalqaro tashkilotlar nomlanishi. Standartlashtirishning 

xalqaro  standartlashtirish tashkilotlari bilan hamkorlik istiqbollari. 

ISO  ning  tashkiliy  tuzilmasi,  MEK  ning  tashkiliy  tuzilmasi,  MOZM  ning 

tashkiliy  tuzilmasi,  YeOK  ning  tashkiliy  tuzilmasi.  Qonunlshtiruvchi 

metrologiyaning  xalqaro  konferensiyasi,  Qonunlshtiruvchi  metrologiyaning 

xalqaro komiteti, Qonunlshtiruvchi metrologiyaning xalqaro byurosi.  

        5-mavzu : Standartlashtirishda 

 

tutashma va o’tqazishlar 

          Standartlashtirishda  tutashmalar.Standartlashtirishda tutashma turlari, 

oraliq o’tqazish, taranglik va o’tuvchi o’tqazishlar, o’zaro almashuvchanlik va 

ularning turlari. To’liq o’zaro almashuvchanlik, qisman  to’liq emas o’zaro 

 

 

 

almashuvchanlik , funksional o’zaro almashuvchanlik, to’g’ridan-to’g’ri o’zaro 

almashuvchanlik. Sirtlarning g‘adir-budirligi va g’adir- budirlik parametrlari.   

                        3-modul: Mahsulot sifati. 

           6-mavzu. Mahsulotlar sifatini kompleks baxolash uslubi.  

 Mahsulotlar to`grisidagi ma`lumotlarni standartlashtirish. Mahsulot sifatiga 

qo’yiladigan talablar. Mahsulotlarni shtrixli kodlash va davlatlarning EAN-8 va 

EAN –13 kodlari bilan tanishtirish. Mahsulotlar to’g’risida ma’lumotlarni 

kodlash. Mahsulot sifati ko‘rsatkichlari va ularni aniqlash metodlari. Tovar 

belgilari, xizmat ko’rsatish belgilari. Mahsulot va xizmatlarni sertifikatlash 

to’g’risidagi qonunning sharhi. 

 

         7-mavzu.  Tabiatdagi  ob’ektlar sifati va kvalimetriya. 

Tabiatdagi  ob’ektlar sifati va kvalimetriya tushunchasi. Kvalimetriyaning 

rivojlanish davrlari.  Kvalimetriya metodlari, ularning turlari va foydalanish 

istiqbollari.  Ob’ekt sifatini miqdoriy baholash va  kvalimetrik nazorat. 

 

  

                  4-modul: Sertifikatlashtirishning maqsad va vazifalari. 

         8-mavzu: Sertifikatlashtirish bo`yicha  asosiy tushuncha.  

Sertifikatlashtirish bo`yicha  asosiy tushuncha va atamalar. O`zbekiston 

Respublikasi  milliy sertifikatlashtirish tizimi . Sertifikatlashtirishning huquqiy 

asoslari.  Sertifikatlashtirishning turlari.  O`zbekiston Respublikasining 

sertifikatlash bo’yicha qonuni. 

         

 

        9-mavzu: Sertifikatlashning qoida va tartiblari. 

Mahsulotlarni  ixtiyoriy sertifikatlashtirish , mahsulotlarni majburiy 

sertifikatlashtirish. Mahsulotlarni sertifikatlashtirish sxemalari turlarini tahlil qilish: 

sertifikatlashtirishga talabnoma; sinash, ishlab chiqarishni tekshirish va inspector  

 

 

 

nazorati ; axborot komunikatsion texnologiya vositalarini  sertifikatlashtirish; davlat 

metralogiya xizmatlari tuzilmasining sxemalari.  

 

 

       10

-

mavzu: Sertifikatsiyalash bo’yicha хаlqaro tashkilotlar. 

Sertifikatsiyalashtirishda хаlqaro tashkilotlarining o’rni. Xalqaro 

sertifikatsiyalashtirish tashkilotlarning nomlari va ularning ishlash prinsiplari. 

Sanoati rivojlangan davlatlarda sertifikatlashtirishning хаlqaro tizimi. Xalqaro va 

milliy sertifikatlashtirishning rivojlanish bosqichlari. 

 

           6-modul: Mahsulot ishlab chiqarishda istemolchi huquqlari.  

 11-mavzu: Istemolchilarning huquqlarini himoya qilish . 

Istemolchilarning huquqlari : tovar haqida ma’lumotga ega bo’lish, o’lchov 

asboblarining aniqligini tekshirish, narhga oid hujjatlarni ko’rish va boshqa 

huquqlar.                  Istemolchilarning huquqlarini himoya qilishida mahalliy 

hokimiyat va davlat boshqaruv organlarining  vakolatlari. Istemolchilarning 

huquqlarini himoya qilishning qonuniy asoslari.  

 

 

IV.Amaliy mashg‘ulotlar bo`yicha ko‘rsatma va tavsiyalar 

Amaliy mashg‘ulotlariga tavsiya etiladigan mavzular: 

1.

 

O‘zbekiston Respublikasining 1993-yil 28-dekabrda qabul qilingan 

 «Metrologiya to‘g‘risida»gi 1004–XII-sonli Qonunini o’rganish. 

2. Xalqaro ISO 9000 seriyasidagi standartlar asosida korxonalarda sifat tizimini 

joriy qilish talablarini o’rganish. 

3. 

O'zbekiston Respublikasining 1993

-

yil 28

-

dekabrda

 qabul qilingan 

“

Standartlashtirish  to'g

'risida ” gi Qonunini o`rganish.

 

4. 

Aloqa va axborotlashtirish sohasida standartlashtirish tizimi. Xalqaro normativ 

hujjatlarning talablari bilan tanishish

. 

 

 

 

5. O'zbekiston Respublikasining 1993-yil 28-dekabrda qabul qilingan “Mahsulot 

va xizmatlarni sertifikatlashtirish to`g`risida”gi 1006-XII-sonli Qonuni sharxini 

o`rganish. 

6.  O'zbekiston Respublikasining 1996-yil 26-aprelda qabul qilingan 

“Iste`molchilar huquqini himoya qilish to’g’risida”gi 221-I-sonli Qonunini 

o’rganish. 

7. O'zbekiston Respublikasining 2001-yil 30-avgustda  “Tovar belgisi va xizmat 

ko’rsatish belgilari va Tovar kelib chiqqan joy nomlari to’g’risida”gi 267-II-sonli 

Qonunini o’rganish. 

8. O'zbekiston Respublikasining 1997-yil 30-avgustda  “Oziq-ovqat 

mahsulotining sifati va xavfsizligi to‘g‘risida”gi 483-I-sonli Qonunini o’rganish. 

 

Amaliy  mashg‘ulotlarni  tashkil  etish  bo’yicha  fanning  asosiy  ma’ruza 

mavzulari  bo’yicha  olgan  bilim  ko‘nikmalarni  va  masalalarni  yechish  orqali 

yanada  boyitadi.  Shuningdek  darslik  va  o‘quv  qo‘llanmalar  asosida  talabalar 

bilimlarini  mustahkamlashga  erishish,  o‘quv  materiallaridan  foydalanish,  ilmiy 

maqola  va  tezislarni  chop  ettirish,  talabalar  bilimlarini  oshirish  masalalarini 

yechish, mavzular bo’yicha ko‘rgazmali qurollar tayyorlash va boshqalar tavsiya 

etiladi.  

V.Laboratoriya  mashg‘ulotlari  bo’yicha ko‘rsatma va 

tavsiyalar 

Laboratoriya  mashg‘ulotlariga tavsiya etiladigan mavzular: 

1. O‘lchov vositalarining tuzilishi va metrologik ko‘rsatkichlarini o‘zlashtirishni 

o’rganish.. 

2. Detallarning geometrik shakllardan og‘ishlarini shtangensirkulda nazorat 

qilishni o`rganish.. 

3. . Detallarning geometrik shakllardan og‘ishlarini mikrometrda nazorat qilishni 

o`rganish.. 

 

 

 

4. Uzunlikni yassi parallel uch o‘lchovlari yordamida mikrometr ko‘rchatkichdagi 

xatolikni aniklashni o`rganish.  

5. Soat tipidagi indikatorlar bilan o‘lchashni o`rganish., (ICH-10 ) 

6.Berilgan o‘tqazishlar uchun dopusklar va o‘tqazishlar ma’lumotnomasidan 

teshik va valning meyorlashgan og‘ishlarni o‘rnatish 

7. Chekli kalibrlar bilan silliq silindrsimon yuzalar o‘lchamlarini nazorat qilish 

Laboratoriya  mashg‘ulotlari  mahsus  jihozlangan  auditoriyada  akadem. 

guruhlar  uchun  alohida  o‘tiladi.  Amaliy    mashg’ulotlarida  “Juftikda  ishlash”, 

“Kichik  guruhlarda  ishlash”  shakllari  orqali  tashkil  etilib  “Amaiy  mashq”, 

“Ko’rgazmali metod”, “Insert” va shu kabi metodlardan foydalaniladi. 

 

 

VI. Mustaqil ta’lim topshiriqlari bo’yicha tavsiyalar 

Talaba  mustaqil  ta’limni  tayyorlashda  mazkur  fanning  xususiyatlarini  hisobga 

olgan holda quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi: 

  darslik  va  o’quv  qo’llanmalar  bo’yicha  fan  boblari  va  mavzularini 

o’rganish;  

  tarqatma materiallar boyicha ma’ruzalar qismlarini o’zlashtirish;  

  avtomatlashtirilgan o’rgatuvchi va nazorat qiluvchi tizimlar bilan ishlash; 

  maxsus adabiyotlar boyicha fanlar bo’limlari yoki mavzulari ustida ishlash;  

  talabaning  o’quv-ilmiy-tadqiqot  ishlarini  bajarish  bilan  bog’liq  bo’lgan 

fanlar bo’limlari va mavzularini chuqur o’rganish; 

  faol  va  muammoli  o’qitish  uslubidan  foydalaniladigan  o’quv 

mashg’ulotlari; 

  masofaviy (distantsion) ta’lim. 

Tavsiya etilayotgan mustaqil ishlarning mavzulari:  

1. “Standartlash, sertifikatsiya va metrologiya” fanini vazifasi va mohiyatini 

yoriting. 2.Metrologiya bo‘limiga oid: xalqaro birliklar tizimi. O‘lchash 

 

 

 

asboblarning turlari. O‘lchash xatoliklari «Metrologiya haqida «O‘zbekiston 

Respublikasi qonuni» 

 3.Sertifikatlashtirish bo‘limi: sertifikatlashtirishga oid hujjatlarni tayyorlash  

4. Tutashma  ya o‘tkazishlarning yagona standartlashtirish tizimini yoritib bering. 

5. O‘lchash asboblarining klassiflkatsiyasi 

6. Metrologiya, standartlash va sertifikatsiya» fanining rivojlanish tarixi. 

7.  O‘lchashlar uning turlari O‘lchash vositalari.  

 

8. Mahsulotlarni sertifikatlashtirish 

9. Mahsulot sifatiga qoyiladigan talablar 

10. Mahsulot sifatini attestatsiyalash davlat tizimi. 

11. Kalibrlar ularning tuzilishi va vazifalari. 

12. Berilgan nominal o‘lchamlar hamda davlat standartiga ko‘ra o‘tkazishlar 

boyicha chekli chetga chiqish, eng katta va eng kichik oraliq va tarangliklar 

kattaligini aniqlang va dopusk maydonlari bo’yicha val yoki teshiklarning chekli 

chetga chiqishlarini chizmada joylashishini toping? 

13. «Metrologiya haqidagi» 1993 yil 28 dekabrdagi va 2000 yil 26 maydagi 

«Qo’shimcha kiritish va o’zgartirish» haqidagi qabul qilingan qonunlarini 

14. Kompyuter va axborotlashtirish sohasida qo’llaniladigan standartlashtirishga 

doir normativ hujjatlarni o’rganish 

15. “Iste`molchilar huquqini himoya qilish to’g’risida”gi qonunni o’rganish. 

16. Xalqaro ISO 9000 seriyasidagi standartlar asosida korxonalarda sifat tizimini 

joriy qilish talablarini o’rganish. 

VII. Asosiy va qo’shimcha o’quv adabiyotlar hamda axborot 

manbaalari  

Asosiy adabiyotlar 

1. 

T.A.Ochilov, X.Z.Ismatullaeva. Metrologiya standartlashtirish va 

sertifikatsiya. O‘quv qo‘llanma T.: «Iqtisod-moliya» 2007 y. 

2. 

A.Aripov.  O‘zaro  almashuvchanlik  standartlashtirish  va  texnikaviy 

o‘lchashlar. O‘quv qo‘llanma.T.: «O‘qituvchi» 2001