Сур-қўнғир тусли тупроқлардан қишлоқ хўжалигида фойдаланиш

Сур-қўнғир тусли тупроқлардан қишлоқ хўжалигида фойдаланиш
Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarning uncha katta bo’lmagan maydonlari Tojikistonda (Xo’ja-Baqirgan, Samgar) va O’zbekiston (Malikcho’l, Qarshi cho’li, Farg’ona vodiysi)da o’zlashtirilib, sug’oriladigan dehqonchilikda foydalanilib kelinmoqda.

Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarning suv-fizik va agrokimyoviy xossalari ancha noqulay, tuproq va ona jinslarida gipsning ko’p va yaqin joylashganligi, relg’efning murakkabligi singarilar sababli, bu tuproqlarni o’zlashtirish ancha qiyin.

Qalin va g’ovak to’rtlamchi davr yotqiziqlarda shakllangan sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar ancha qulay meliorativ xossalarega. Bunday tuproqlardan qishloq xo’jaligida foydalanish samaradorligi ko’pincha gips qatlamining joylashuv chuqurligiga, tuproq ustki gorizontining unumdorligiga, jumladan toshloqlik darajasiga bog’liq. O’zbekistonda (Malikcho’l, Qarshi cho’li) gipsli sur-qo’ng’ir tusli tuproqlardan samarali foydalanish bo’yicha ancha tajribalar to’plangan va tavsiyalar ishlab chiqilgan. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, qishloq xo’jaligida foydalanish antijasida sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarning unumdorligiga yaxshilanib boradi. Sug’oriladigan maydonlarda gumus, azotva fosforlarning umumiy miqdori ko’payib, bu elementlarning harakatchan formasi ham ancha oshadi.
Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar mineral va organik o’g’itlarga juda talabchan. Malikcho’l sharoitida bu tuproqlarni azot bilan o’g’itlash tufayli paxta hosili har gektariga o’rtacha 4,7 ts oshgan. Ammo azot va fosfor o’g’itlaridan birga foydalanilganda (N 320 va 180 kr) paxta hosili deyarli ikki barobar ortib, gektariga 41,6 ts ni tashkil etgan (S.Yallaev). Shu rayonning sur-qo’ng’ir tuproqlariga 10 t. go’ng, N180, va fosfor 120 kg qo’llanilganda paxta hosili 32,5 ts/ga bo’lgan (S.Mirzaev). Farg’ona viloyati sharoitida o’tkazilgan tajribalar ham sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarda o’g’itlarning yuqori samaradorligini ko’rsatadi.
Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlardan foydalanilayotganda uning o’ziga xos xususiyatlariga katta e’tibor berish lozim. Bu tuproqlarda gumus kam bo’lganligi sababli, tuproqning biologik aktivligi va energetik holatini yaxshilash uchun organik o’g’itlardan keng foydalanish dastlabki yillarpda beda ekib bu tuproqlarnio’zlashtirish, yashil massasini o’rib yerga qoldirish maqsadida sideratlardan keng foydalanish lozim. Shunday qilinganda, sur-qo’ng’ir tuproqlar jadal o’zlashtirilayotgan sharoitda ham uning biologik aktivligi oshadi. Eng muhimi yer haydalayotgan gips usti (20-40 sm) unumdor qatlamini saqlab qolishga e’tibor berish zarur. Gipsli qatlam yer betiga chiqib qolganda qishloq xo’jalik ekinlari hosili 1,5-2,5 marta kamayadi. Gipsli sur-qo’ng’ir tuproqlar yuqori suv o’tkazuvchanlik xossasiga ega bo’lganidan va ba’zi yerlarda suffoziya (o’pqon) singari o’yilib ketishning oldini olish uchun sug’orish usullari va texnologiyasiga alohida e’tibor beriladi.
Yerlarni yomg’irlatib sug’orish yoki qishqi egatlar orqali sug’orish kerak. Bunday yerlarda o’simliklarni tomchilatib sug’orish ham yaxshi natija beradi. Yerlarni joriy va kapital tekislayotganda, gips qatlamining yer betiga chiqib qolishiga yo’l qo’ymaslik lozim. Yerlarni qishloq xo’jalik oborotiga kiritishdan oldin kapital, yerlarni sug’ora boshlashning dastlabki 3-4 yilida u har yili muntazam joriy tekislanadi. Shunday qilinganda yer yuzasi tekis va suffoziya bo’shliqlari tuproq bilan to’lib boradi va suvning bekorga yo’qolishining oldi olinadi. Yer otvolsiz pluglar bilan 70-80 sm chuqurlikda yumshatiladi. Ana shunday qilinganda tuproq qatlamlarining suv-fizik xossalari ancha barqarorlashadi, yerlar barobar cho’kib yuzasi tekislanadi.
Yog’ingarchilik juda kam bo’lganligi sababli sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarda yuvilmaydigan suv rejimi yuzaga keladi. Tuproq profilining kam namlanishi bu tuproqlarda karbonatlanish va sho’rxoksimonlanish jarayonlarining rivojlanishiga sabab bo’ladi.
Sur tuproqlar (boʻz tuproqlar) — choʻldasht mintaqasidagi oʻt oʻsimliklar bilan qoplangan, togʻ etaklari qiya tekisliklarida tarqalgan tuproq tipi. Oʻrta Osiyodagi choʻldashtlarda keng tarqalgan boʻlib, shagʻalli yotqiziqlar ustidagi lyoss va lyossimon qumoklarda hosil boʻladi. Sur tuproqlar yil davomida qisqa nam va iliq, uzoq davom etuvchi issiq va quruq davrning keskin navbatlanib kelishi sharoitida rivojlanadi. Yillik yogʻin miqdori 200–600 mm. Oʻsimlik qoplami efemeroid rivojlanish sikliga ega boʻlib, butun vegetatsiya davomida oʻsadigan koʻp yillik oʻsimliklar hamda chala butalar bilan aralash oʻtlardan iborat. Tuproq kesimi aniq genetik qatlamlarga ajralmagan. Granulometrik tarkibiga koʻra, asosan, changsimon, yengil va oʻrtacha, kamdankam ogʻir qumoqli zarrachalardan iborat. Togʻ oldi tik qiyaliklarida esa toshliqumoqli Sur tuproqlar (A — chirindili qatlam qalinligi 10—20 sm, chirindi miqdori 1—3%, usti chimli; V — karbonatli qatlam, asosan, tipik va toʻq tusli; S. — ona jins) genetik qatlamlardan tashkil topadi. Och tusli, tipik, toʻq tusli va kam karbonatli Sur tuproqlar tipchalari bor. Och tusli St., dengiz sathidan 200–800 m balandlikda dare terrasalari hamda tog etagi tekisliklarida (ayrim xrllarda undan yuqori, mas, Sherobod shahri, qoyali Oqtogʻ togʻlari va Qurama togʻlarining kuchli eroziyalangan jan. qiyaliklarida uning yuqori chegarasi 1000–1100 m balandlikda) tarqalgan; chirindili qatlami qalinligi 40—50 sm. Tipik Sur tuproqlar och tusli Sur tuproqlar ga nisbatan balandroqda, yogʻingarchilik koʻp, harorat birmuncha past boʻlgan togʻ oldi tekisliklarida, adirlar va pastliklarida (dengiz sathidan 500–1000 m balandlikda) tarqalgan. Chirindili qatlam qalinligi 60—80 sm (yuqori qatlamlarda chirindi miqdori 1,5—2,5%). Toʻq tusli Sur tuproqlar dengiz sathidan 700–1600 m balandlikdagi togʻ oldi va past toglarda tarqalgan. Chirindili qatlam qalinligi 100—130 sm. Kam karbonatli Sur tuproqlar togʻ oldidagi lyossli va Tyanshan togʻ etaklari tekisliklaridagi shim. qiyaliklarda tarqalgan.
Sur tuproqlar da qishloq xoʻjaligi. ekinlari sugʻorilib yetishtiriladi.

2. Тақир, тақирли ва қумли тупроқлар

Taqir tuproqlar - choʻl zonasi daryolarining qadimgi deltalari va vodiylari, allyuvial terrasalar, shuningdek, prolyuvial yotqiziqli qiyaliklar tuprogʻi; tuproqning mayda yoriklar bilan qoplangan, 1,52 sm qalinlikdagi pushti yoki och kulrang qavati. Oʻzbekistonda Amudaryo bilan Qashqadaryo deltalari, Zarafshon va Surxondaryo vodiylarida uchraydi. Taqir tuproqlar Oʻzbekiston tuproqshunoslari (Gorbunov B.V., Kimberg N.V.) tomonidan 4tatipchaga ajratilgan (1962): taqir— oʻtloqi tuproqdar, taqirsimon tuproklar, taqirlar, taqirsimon qoldiq — botqoq tuproklar. Yuzasining poligonal yoriqli qobiq (qatqaloq) bilan qoplanganligi Taqir tuproqlarning xarakterli belgisidir. Sugʻoriladigan Taqir tuproqlardagi mavjud agroirrigatsion qavat sugʻorib dehqonchilik qilish davriga, yerga solingan mahalliy oʻgʻit va chiqindilarga, shuningdek, oqar suvning loyqalik darajasiga qarab, 30—40 sm, 1 yoki 2 m qalinlikda boʻladi. Agroirrigatsion qavat rangi, mexanik tarkibi, qovushqokligi va kimyoviy xossalari bir xil boʻlgan yaxlit gorizont hosil qiladi. Bunday tuproqlar Buxoro viloyatida, Qarshi va Sherobod choʻllarida uchraydi. Qarshi choʻlidagi Taqir tuproqlar haydalma (0—30 sm) qavatning har gektarida 22—40 t chirindi, 2—3 t azot, 4—7 t fosfor bor. Taqir tuproqlar har xil darajada shoʻrlangan
Тақирларнинг классификацияси

Тақирларнинг таркиби ва ҳоссалари

Tuproqning kimyoviy tarkibi — tuprokdagi mineral, organik, organikmineral va baʼzi kimyoviy elementlar. Tuproqning mineral kismi birlamchi (kvars, dala shpatlari, amfibollar, piroksin, slyuda va h.k.) va ikkilamchi (montmorillonit, kaolinit, gidroslyuda va h.k.) minerallardan tashkil topgan. Tuproqning organik qismi gumusdan iborat. U gumin, fulvo kislotalar hamda gumin moddalardan tarkib topgan boʻlib, elementlar tarkibi doimiy emas. Och tusli sur tuproqlarning A gorizontidagi gumus miqdori 1 —1,5, azot 0,08—0,14% ni, tipik boʻz tuproqlarda esa 1,5—3,5 va 0,1—0,2% ni, taqirda 0,3—0,8 va 0,03—0,06% ni, sur tusli qoʻngʻir tuprokdarda 1% gacha va 0,07% dan kamroqni tashkil etadi. Tuproq eritmasida organik va mineral moddalar hamda gazlar bor. Erigan moddalar ion, molekulyar va kolloid shakllarda mavjud boʻladi. Eritmada mineral birikma anionlaridan KQ, NQ, gazlardan SO2, O2 va h.k., organik birikmalardan — organik kislotalar, qand, aminokislotalar, spirtlar, fermentlar, oshlovchi moddalar va boshqa, organikmineral moddalardan — gumus kislotalari, polifenollar, kichik molekulyar organik kislotalar va h.k.ning boʻlishi xarakterli. Tuproqning gazsimon qismi (hajmiy foizlarda) 78,1 N, 19—21 O2, 0,1—1,0 SO2 dan iborat; qoʻshimcha sifatida ammiak, gleyli va botqoqtuproqlarda esa vodorod sulfid, metan va vodorod uchraydi (yana qarang Tuproq).
Xushvaqt Nomozov.
Tuproq — togʻ jinslarining parchalanishi yoki fizik-kimyoviy oʻzgarishlar hamda unda joylashadigan biologik faoliyat qoldiqlari natijasida hosil boʻlgan yer qobigʻining biologik faol sirt qismidir.
Yuqorida aytib o'tilganidek, dunyoning har bir mintaqasida turli xil tuproq turlari mavjud. Buning sababi shundaki, tuproq hosil qiluvchi omillar butun fazoda o'zgaradi. Misol uchun, butun yer yuzining iqlimi har xil, relyefi boshqa, unda yashaydigan jonivorlar ham har xil., va boshqalar. Shunday qilib, biz turli xil ekotizimlardan o'tayotganda tuproq asta-sekin va asta-sekin o'z tuzilishini o'zgartiradi.
Tuproq tosh, qum, gil, chirindi (parchalanuvchi organik moddalar), minerallar va boshqa elementlar kabi turli xil nisbatlarda turli tarkibiy qismlardan iborat. Tuproq tarkibini quyidagicha tasniflashimiz mumkin:
noorganik moddalar qum, loy, suv va havo kabi, ha
Organik materialo'simlik va hayvon qoldiqlari kabi.
Gumus tuproqni unumdor qiladigan barcha parchalangan organik moddalardir. Quruq barglardan hasharotlar tana go'shtigacha ular tuproq gumusining bir qismidir. Bu yuqori qatlamlarda joylashgan bo'lib, ba'zi minerallar bilan birga sariq-qora rangga aylanadi, bu esa unumdorlikning yuqori darajasini beradi.
tuproq xossalari

Tuproqlar fizikaviy, kimyoviy va biologik xossalari bilan farqlanadi.

Jismoniy xususiyatlar
Tekstura tuproqda mavjud bo'lgan turli o'lchamdagi mineral zarrachalarning nisbatini aniqlaydi. Tuzilish - bu tuproq zarralarining agregatlar hosil qilish uchun birlashishi. Zichlik o'simliklarning tarqalishiga ta'sir qiladi. Zich tuproqlar ko'proq o'simliklarni qo'llab-quvvatlashga qodir. Harorat o'simliklarning tarqalishiga, ayniqsa balandlikda ham ta'sir qiladi. Rang uning tarkibiga bog'liq va tuproqning namligi bilan o'zgaradi.
Kimyoviy xossalari
Ayirboshlash qobiliyati: Bu tuproqning gil va chirindi almashish qobiliyatidir, bu mineral zarrachalarni o'ziga singdirish orqali o'simliklarni oziq moddalar bilan ta'minlaydi.
Fertillik: o'simliklar uchun mavjud bo'lgan oziq moddalar miqdori.
pH: Tuproqning kislotaligi, neytralligi yoki ishqoriyligi. Keyinchalik biz tuproqning pH qiymatini qanday o'zgartirishni ko'rib chiqamiz.
biologik xossalari
Bu erda biz unda yashaydigan organizmlarning turlarini, jumladan, bakteriyalar, zamburug'lar va boshqa hayvonlarni topishimiz mumkin. Hayvonlar ham o‘z funksiyalarini oziqlanishi, faoliyati, hajmi va boshqalarga qarab yerda bajaradilar.
Tuproq turlari

Tuproq paydo bo'lgan jins turi, hududning topografik xususiyatlari, ob-havo, iqlim va organizmlar unda yashaydiganlar tuproq turini belgilaydigan beshta asosiy omildir.

Ushbu tuproq hosil qiluvchi omillarga asoslanib, biz ushbu turdagi tuproqlarni butun dunyo bo'ylab tarqatamiz:
Qumli zamin
Nomidan ko'rinib turibdiki, qumli tuproqlar asosan qumdan hosil bo'ladi. Ushbu turdagi struktura o'zining yuqori g'ovakliligi va past agregatsiyasi tufayli namlikni saqlamaydi, bu uning past organik tarkibini anglatadi. Shuning uchun, bu tuproq kambag'al va unga ekish uchun mos emas.
ohaktoshli zamin
Bu tuproqlarda ko'p miqdorda kaltsiy tuzlari mavjud. Ular odatda oq, quruq va quruq. Bu tuproqlarda ko'p bo'lgan jinslarning turi ohaktoshdir. Shu qadar chidamliki, u qishloq xo'jaligiga ruxsat bermaydi, chunki o'simliklar ozuqa moddalarini juda yaxshi o'zlashtirmaydi.
Nam zamin
Bu tuproqlar qora tuproqlar deb ham ataladi, chunki ular chirigan organik moddalarga boy bo'lib, tuproqni qora rangga bo'yashadi. U quyuq rangga ega va ko'p miqdorda suv saqlaydi, bu qishloq xo'jaligi uchun juda mos keladi.
Gil
Bular, asosan, gil, nozik taneli va sarg'ish rangga ega. Ushbu turdagi tuproq ko'lmaklar hosil qilish orqali suvni ushlab turadi va chirindi bilan aralashsa, qishloq xo'jaligiga mos keladi.
toshloq yer
Nomidan ko'rinib turibdiki, ular har xil o'lchamdagi tosh va toshlarga to'la. U etarli darajada g'ovaklik yoki o'tkazuvchanlikka ega bo'lmagani uchun namlikni yaxshi saqlamaydi. Shuning uchun u qishloq xo'jaligi uchun mos emas.
aralash qavat
Ular qum va gil orasidagi tuproqlar, ya'ni ikki turdagi tuproqlardir.
Tuproq pH qiymatini qanday o'zgartirish mumkin
Ba'zida bizning tuproqlarimiz biz etishtirmoqchi bo'lgan o'simliklar va / yoki ekinlarni qo'llab-quvvatlash uchun juda kislotali yoki gidroksidi.
Ishqoriy tuproqni kislotaliroq qilish uchun uning pH qiymatini o'zgartirmoqchi bo'lsak, biz quyidagi usullardan foydalanishimiz mumkin:
Kukunli oltingugurt: sekin ta'sir (6 oydan 8 oygacha), lekin ko'proq ishlatiladi, chunki u juda arzon. 150 dan 250 g / m2 gacha qo'shing va tuproq bilan aralashtirib, vaqti-vaqti bilan pH ni o'lchang.
Temir sulfat: Bu oltingugurtga qaraganda tezroq ta'sir qiladi, lekin pH ni o'lchash kerak, chunki biz uni keraksiz darajaga kamaytirishimiz mumkin. PH ni 1 darajaga tushirish uchun doz bir litr suv uchun 4 gramm temir sulfatdir.
Oltin hijob: Uning pH darajasi juda kislotali (3,5). 10.000 30.000-XNUMX XNUMX kg / ga tushirishimiz kerak.
Boshqa tomondan, agar biz kislotali tuproqni ishqoriy qilish uchun uning pH qiymatini o'zgartirmoqchi bo'lsak, biz foydalanishimiz kerak:
maydalangan ohaktosh: Siz uni yoyib, er bilan aralashtirishingiz kerak.
kaltsiyli suv: Faqat kichik burchaklarda pHni ko'tarish tavsiya etiladi.
Har qanday holatda, biz pH ni o'lchashimiz kerak, chunki agar biz kislotali o'simliklar (yapon chinor, kameliya va boshqalar) o'stirsak va pH ni 6 dan yuqori ko'tarsak, ular, masalan, temir tanqisligi xlorozining belgilari darhol namoyon bo'ladi.
tuproq ahamiyati
Tuproqlar butun dunyoda juda muhim va odamlarning doimiy bosimi tufayli tanazzulga yuz tutadi. U dunyodagi ekinlar, plantatsiyalar va o'rmonlarni qo'llab-quvvatlaydi va barcha er usti ekotizimlarining asosi hisoblanadi.
Bundan tashqari, u suv aylanishiga va elementlarning aylanishiga to'sqinlik qiladi. Ekotizimdagi energiya va moddalarning o'zgarishining katta qismi tuproqda uchraydi. Bu erda o'simliklar o'sadi va hayvonlar harakatlanadi.
shaharlarning urbanizatsiyasi ularni erdan mahrum qildi va ular doimiy o'rmon yong'inlari va ifloslanish tufayli tobora yomonlashmoqda.. Tuproq juda sekin tiklanganligi sababli, uni qayta tiklanmaydigan va tobora kamayib borayotgan resurs deb hisoblash kerak. Odamlar oziq-ovqatning asosiy qismini nafaqat tuproqdan, balki tola, yog'och va boshqa xom ashyolardan ham oladi.
Nihoyat, o'simliklarning ko'pligi tufayli ular iqlimni yumshatishga yordam beradi va suv oqimlarining mavjudligini osonlashtiradi.
Umid qilamanki, ushbu ma'lumot bilan siz mavjud bo'lgan har xil turdagi tuproqlar va ularning xususiyatlari haqida ko'proq bilib olishingiz mumkin.

5. Тақирли тупроқлар

Тақирли тупроқлар таркиби ва хоссалари

Tekisliklar tuproqlari. Choʻl zonasi aftomorf sur-qoʻngʻir tuproqlar bilan qoplangan. Bu tuproqlar qoldiq platolar, qad. Ustyurt platosi yoyilma konuslari, Qizilqum va boshqa yerlarda rivojlangan. Tuproq qatlamining 18-25 sm chuqurligida gips kristallari va suvda eruvchi tuzlari bor. Tuproqning yuqori qatlamida gumus miqdori 0,2-0,8 %.
Cho'l qum tuproqlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qizilqum va boshqa qumli choʻllarda keng tarqalgan. Yuqori qatlami zich emas, baʼzi joylarda yupqa qatlam hosil qiladi. Yuza qatlamining qalinligi qariyb 5 sm. Bu qatlamda temperatura yoz kunlari 70-800 gacha koʻtariladi va sutka davomida keskin oʻzgarib turadi. Yuza qatlami himoya vazifasini oʻtab quyi qatlamdagi namni saqlab turadi. Choʻl qum tuproqlarida gumus miqdori juda kam-0,2-0,5% dan oshmaydi. Choʻl qum tuproqlari mexanik tarkibining xususiyati shundan iboratki, bu tuproqlarning tarkibida mayda chang (0,25-0,05 mm) va yirik chang (0,05-0,01 mm) fraksiyalari koʻp. Bu tuproqlarda deyarli sho'rlanish boʻlmaydi.
Taqir tuproqlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Oʻzbekistonning choʻl qismida, Amudaryo, Qashqadaryo, Sheroboddaryo va boshqa daryolarning qadimy allyuvial tekisliklarida, Zarafshon va Surxondaryo vodiylarida uchraydi. Har xil darajada shoʻrlangan. Tarkibida karbonatlar miqdori koʻp (8-10 %). Gumus 0,3-0,8 %. Sugʻoriladigan taqir tuproqdagi mavjud agroirrigatsion qavat dehqonchilik agrotexnikasi, yerga solingan mahalliy oʻgʻit, shuningdek, suvning loyqalik darajasiga qarab 30-40 sm dan 1–2 m gacha qalinlikda boʻladi. Agroirrigatsion qavat rangi, mexanik tarkibi, qovushqoqligi va kimyoviy xossalari bir xil boʻlgan yaxlit gorizont hosil qiladi. Bunday tuproqlar Buxoro viloyatida, Qarshi va Sherobod choʻllarida uchraydi. Taqir tuproqlarning vujudga kelishi allyuvial tekisliklarning choʻlga aylanishidagi birinchi bosqichidir.
Taqirli tuproqlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Mamlakatning qumli choʻllaridagi pastqam tekisliklarda, qadimiy qurilgan allyuvial va proyuvial-allyuvial tekisliklarda tarqalgan. Loy tuproqdan tarkib topgan, vaqt-vaqti bilan suv bosib turadi, oʻsimlik qoplami deyarli boʻlmaydi. Suv bugʻlanib ketgandan keyin taqir yorilib oʻsimlik oʻsmaydigan qatqaloq poʻstloqqa aylanadi. Taqirli maydonlar surqoʻngʻir tuproqlar orasida uchraydi, qadimiy allyuvial tekisliklarda esa taqirlar tuproq majmuasining asosiy qismlardan biri. Taqirli tuproqda gumus miqdori taqir tuproqqa nisbatan koʻproq (0,5-1,0 % gacha), biologik jihatdan ham faolligi sustroq boʻlib, tuproq bilan geologik tuzilmalar chegarasida turadi.
O'tloqi tuproqlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Choʻl zonada gurut suvlari 1–3 m chuqurlikda boʻlgan joylarda (Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshonning quyi terrasalari va Amudaryo deltasida) rivojlangan. Oʻtloqi allyuvial keltirmalariga oʻxshash. Biroq koʻpincha chim qavati bilan qoplangan boʻladi. Oʻtloqi tuproqlar namlikning oz-koʻpligiga qarab oʻtloqi allyuvial (daryo vodiylari boʻylab) va oʻtloqi soz (proyuvialdan tuzilgan togʻ etagi tekisliklarida) tuproqlarga boʻlinadi. Tarkbida gumus koʻpincha 2% dan ortiq. Oʻtloqi soz tuproqlar baʼzan shoʻrlangan boʻladi.
Botqoqi va botqoqi-o'tloqi tuproqlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Oʻzbekistonning bo'z tuproq mintaqasi va choʻl zonasida tarqalgan. Sirdaryo, Amudaryo, Zarafshon, Chirchiq, Surxondaryo va boshqa daryo vodiylarida, shuningdek Soʻx, Isfara, Margʻilonsoy, Aravonsoy, Oqboʻra kabi soylar terrasalarining pastqam yerlarida, qurib qolgan koʻl va qoldiq daryo oʻzanlarida uchraydi. Bu joylarda yer osti suvlari yuza (1 m dan kam) joylashganligidan tuproqda nam koʻp, tuproqning yuqori qatlami gleylashgan. Gumus miqdori 2-3 %. Sho'rxoklar choʻl zonasi tuproqlari orasida va boʻz tuproq mintaqasining quyi qismida, daryo vodiylari yoki togʻ etagi tekisliklari shleyflarida koʻpincha hozirgi vohalarda keng tarqalgan. Tarkibida suvda oson eriydigan har xil tuzlar (xlorid sulfat, karbonat va sh.k.) mavjud. Tuzlarning eng koʻp qismi tuproqning yuqori qatlamida boʻladi. Ular sizot suvlarining koʻtarilib bugʻlanishi natijasida toʻplanadi. Sho'rxok tuproqlar morfologik koʻrinishi jihatidan qatqaloq, mayin va qora boʻladi. Shoʻrxok tuproqlarning meliorativ holati yaxshilangach ekin ekish mumkin.
O'tloqi-voha (sug'oriladigan) tuproqlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Choʻl zonasidagi sugʻoriladigan vohalarda (Buxoro, Xorazm, Markaziy Fargʻonada, Qoraqalpogʻiston va boshqa joylarda) asosiy maydonni egallagan. Ular taqir voha, botqoq-voha tuproqlari bilan birga uchraydi. Zarafshon, Amudaryo vodiylarida yirik vohalari 2-3 ming yillardan beri mavjud. Shu muddat davomida bu yerda qalinligi 2–3 m li agroirrigatsion gorizont vujudga kelgan va tabiiy tuproqni koʻmib yuborgan. Oʻtloqi-voha allyuvial tuproqlarning agroirrigatsion gorizonti bir xil koʻkish-boʻz rangli, antropogen qoʻshimchalar aralashgan. Haydalma qatlami ancha zich. Tarkibida 1-1,3 % gumus bor. Choʻl iqlimi sharoitida va namlanish rejimiga koʻra oʻtloqi-voha tuproqlari shoʻrlanishga koʻproq moyil. Tuproq shoʻri drenaj yordamida muntazam yuvib turiladi

.