T o sh k e n t d a V la t iq t iso d iy o t u n IV e r s it e t I f. Sh. Shamsutdinov, Sh. F. Shamsutdinova chet mamlakatlar


Download 4.32 Mb.
Pdf ko'rish
bet28/44
Sana02.12.2017
Hajmi4.32 Mb.
#21364
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   44

11.3.8.  Qo‘shilgan qiymat soligM

Qo'shilgan  qiymat  soligM  -   ijtimoiy  va  shaxsiy  iste’molga 

solinadigan  egri  soliq  boMib,  tovarlar  yoki  xizmatlaming  iste’molchiga 

tomon  qilinadigan  harakatining  hamma  bosqichlarida  olinadi.  Soliq  narx 

yoki tarifga ustama haq sifatida belgilanadi.  Bilvosita soliqda davlat aslida 

yangi  qiymatni  taqsimlash  qatnashchisiga  aylanadi,  tovar  yoki  xizmatni 

sotish  paytida  bu  qiymatning  bir  qismiga  o‘z  xuquqi  borligini  ma  lum 

qiladi.  To‘g‘ri  soliqdan  farqli  oMaroq  egri  soliqlar toMovchining daromadi 

yoki  mol-mulki bilan bevosita bogManmagan boMadi.

Soliq  solish  ob’ekti  sifatida  oborot  (aylanma),  ya’ni  tovar  etkazib 

berish,  xaq  toMash  hisobiga  (pul  mukofotiga)  ishlab  chiqarish  va  noishlab 

chiqarish  tavsifidagi  har-xil  xizmat  turlari  tanlangan.  ToManadigan  xaq 

haridoming  tovar  (xizmat)ni  sotib  olish  soxasidagi  barcha  harajatlarni 

qamrab  oladi,  lekin  uning  qo‘shilgan  qiymatga  toMagan  solig  i  chegirib 

tashlanadi.  Qonun  tovar etkazib  berish  tavsifi  va soliq  solish  imtiyozlarini 

belgilab beradi.

Masalan,  eksportga  etkazib  berilgan  tovarlarga,  dengiz  flotiga  va 

fuqaro  aviatsiyasiga  etkazib  berilgan  tovarlarga,  kredit  operatsiyalari  va 

qimmatli  qog‘ozlarga  doir  operatsiyalar  va  hokazolar  uchun  soliq 

solinmaydi.

Soliq solinadigan  har bir  oborot  soligM  kamida  14%  ni  tashkil  etadi. 

Shuningdek  imtiyozli  7%  li  soliq  stavkasi  ham  amal  qiladi.  U  oziq  ovqat 

mahsulotlariga  (spirtli  ichimliklar,  kafe  va  restoranlaming  oborotlaridan


tashqari),  jam oat  transportlariga,  axborot  vositalari  (kitoblar,  gazetalar, 

jum allar) v a  san ’at asarlariga qoMlanadi.

S o liq   solish  sub  ekti  sifatida  «tadbirkor»,  y a ’ni  doim iy  ravishda 

ishlab  chiqarish,  hunarmandchilik,  savdo  va  daromad  olish  maqsadida 

boshqa faoliyatni  mustaqii ravishda amalga oshiradigan shaxs belgilangan. 

Y a’ni, tadbirkor ham yuridik shaxs bo‘lishi mumkin.

11.7.-chizma

Aylanmadan olinadigan soliqni  belgilash va toMash 

chizmasi

m oliya  idorasi 

m oliya  idorasi 

m oliya idorasi

14

28

42

lfto

200

300

A+14

V+28

S+42

D

«А»  tadbirkor  «V»  tadbirkorga  100  birlik  plyus  14  birlik  miqdorda 

(14%)  oborot  soligM,  jami  114  birlik  etkazib  beradi.  «А»  tadbirkor  14 

birlikni  moliya  idorasiga  topshiradi.  «V»  tadbirkor  moliya  idorasiga 

topshiradigan  oborot soligMni  ana  shu  miqdorga kamaytirishga,  ya’ni  «А» 

tadbirkor  toMagan  soliq  summasini  qaytarib  olish  huquqiga  egadir.  Agar 

«V»  o ‘z tovarini «S»  savdogarga sotsa,  u 228 birlik mablag‘dan 28 birlikni 

(14%) ni  moliya idorasiga topshiradi.

Nihoyat,  «S»  o ‘z  tovarini  «D»  iste’molchiga  300  birlikdan  42 

birlikni  oborot soligM  sifatida moliya idorasiga topshiradi.  Iste’molchi  342 

birlik  to  lar  ekan,  butun  oborot  soligMni  ham  (qo‘shilgan  qiymat  soligM 

bilan  birga)  toMagan  boMadi.  Xaqiqatda  butun  soliqni  42  birlikni  (14+28) 

tashkil  etadi.

M ahsulot  etkazib  beruvchi  toMov  talabnomasi  yozilgandan  keyin 

buyurtm achi  xaq  toMashi  va  mablag4  o'tkazishini 

kutib  o4tirmay 

qo  shim cha  qiymat  soligMni  darhol  byudjet  daromadiga  o‘tkazadi.  Bu 

tartib  amalda  tadbiq  etiladi  va  u  1979  yil  26  noyabrdagi  oborot  soligM 

to 4g ‘risidagi qonun bilan mustahkamlangan.

Am alda  har  bir  tadbirkor  ko‘plab  bitishuvlami  amalga  oshiradi. 

Q onunda  belgilanishicha,  soliq joriy  yil  uchun  bitimlar bazasida uzil-kesil 

aniqlanadi.  Biroq  o‘sha  qonun  tadbirkomi  hisobot  muddati  o‘tgandan 

keyingi  oyning  10  kunidan  kechiktirmay  moliya  idorasiga  belgilangan


shaklda soliq deklaratsiyasi topshirish vazifasini yuklaydi.  Odatda,  mazkur 

muddat  taqvim  oyini  tashkil  etadi,  agar  o‘tgan  yili  to‘langan  soliq  6000 

markadan  oshmasa,  u  holda  tadbirkor  soliq  deklaratsiyasini  topshirishdan 

ozod  qilinadi.  Masalan,  tadbirkor  1997  yilning  yanvari  uchun  100000 

marka miqdoridagi oborotga ega  boMib,  unga  14%  stavkasi  bo‘yicha soliq 

solinadi.  Ana  shu  oy  uchun  u  o‘ziga  ko'rsatilgan  xizmatlarga  hisob 

varaqasi  olgan  bo‘lib,  unda  oborotdan  olinadigan  soliq  10200  markaga 

tengdir.  Bunday  holda  uning  hisobot  davridagi  (1997  yil  yanvar)  hisob- 

kitoblar bo‘yicha qarzlar summasi quyidagilami tashkil etadi:

Umumiy oborot summasi -  100000 marka 

Ana shu summaga oborot solig‘i (14%) -14000 marka 

Unga qaytarilgan soliq summasi (unga qo'yilgan hisoblar bo'yicha) — 

10200 marka

Moliya idorasiga toMovlar -  3800 marka

Tadbirkorga  qaytariladigan  soliq  toManishi  kerak  boMgan  soliqdan 

ko‘proq boMishi mumkin.  Bunday holda moliya idorasi tadbirkorga manfiy 

farq  uchun  bo‘nak  berganday  boMadi. 

Moliya  idorasi  bilan  hisob- 

kitoblami  mustaqil  ravishda  tekshirishdan  o ‘tkazish  (tadbirkor  yil 

mobaynidagi  hisob-kitoblami  mustaqil  ravishda,  moliya  idorasining 

ishtirokisiz amalga oshiradi,  tadbirkorga o‘zaro  mahsulotlar etkazib  berish 

shart-sharoitlaridagi  o'zgarishlami  o ‘z  vaqtida  hisobga  olish,  stavkalarini 

alohida  hisobga  olish  va  h.k.).  Deklaratsiyalar  tuzish  moliya  idorasiga 

tadbirkorlami  saralab  nazorat  qilish,  zarurat  tugMlganda  soliq  olish 

yuzasidan tegishli choralar ko‘rish imkonini beradi.

Kalendar yili  o‘tib  boMgandan  keyin  eng  kechi  bilan  keyingi  yilning 

31  mayiga  qadar,  tadbirkor  moliya  idorasiga  bir  yil  uchun  soliq 

deklaratsiyasi  taqdim  qilishi  shart.  Agar  toMangan  va  toManishi  kerak 

boMgan  summalar  o'rtasida  farq  borligi  maMum  boMsa,  u  holda  bu  farq 

qo‘shimcha  ravishda  moliya  idorasiga  beriladi  yoki  bir  oy  ichida  moliya 

idorasi  tomonidan  tadbirkorga qaytarib  beriladi.  Daromad  soligM  haqidagi 

qonun  quyidagi o ‘ziga hos xususiyatlami nazarda tutadi:

a) 

oldingi,  kalendar  yilidagi  oboroti  (oborotdan  olinadigan  soliqni 



ham  qo‘shganda)  100000  markadan  oshmaydigan  tadbirkorlar  soliq 

toMashdan  ozod  qilinadi.  Lekin  bunday  holda  u  ko‘rsatilgan  xizmatlar 

uchun o‘ziga qo‘yilgan  hisoblardagi oborotdan qaytarib beriladigan  soliqni 

olish  xuquqidan  mahrum  etiladi.  Shuningdek,  ular  oborotdan  olinadigan 

soliq  ko‘rsatilgan  hisoblami  taqdim  etish  xuquqiga  ham  ega  boMmaydilar. 

Bunday  holda  tadbirkor  daromad  soligM  toMashi  kerak  boMadi.  Agar  bu



qoida  buziladigan  bo‘lsa,  u  hoida  hisob  raqamida  ko'rsatilgan  summani 

tadbirkor  moliya  idorasiga  taqdim  etadi.  Tadbirkor  soliqdan  ozod 

etilishdan  voz  kechishga  va  umumiy  asoslarda  hisob-kitobga  o'tishga 

haqlidir,  lekin u yangi sharoitda kamida 5 yil  ishlashi  lozim.

b) 

Agar umumiy  asoslarda soliq  toMaydigan  tadbirkor joriy  kalendar 



yilida  60000  markadan  oshmaydigan  daromad  olsa,  u  holda  toManishi 

lozim  boMgan  soliq  summasining  80%  gacha  regressiv  soliq  toMash 

xuquqini oladi.

v)  Qishloq  va  o ‘rmon  xo‘jaligining  xususiyati  shuki,  ular  moliya 

idorasiga  oborot  soligM  toMamaydilar,  taqdim  etilgan  tovarlar  va 

ко  rsatilgan  xizmatlar  uchun  ular  oborotdan  toMangan  soliqlarni  qaytarib 

olmaydilar.

GFRda  amal  qilayotgan  qo‘shilgan  qiymatdan  soliq  olish  tizimining 

afzalligi  shundaki,  u  birinchi  navbatda  ijtimoiy  mahsulotning  har  bir 

aylanish  fazasini  nazorat  qilish  va  qatnashchilaming  o‘zaro  bir-birini 

tekshirish  imkonini beradi.

11.3.9.  Sug‘urta faoliyati daromadlarini soliqqa  tortish

Sug‘urta  faoliyatidan  tushadigan  daromadlarni  soliqqa  tortish, 

masalan,  kompaniya  sarmoyasidan  olinadigan  soliq,  birja  oborotidan 

olinadigan  soliq  va  veksel  soligM  tovar-pul  munosabatlaridan  kelib 

chiqadigan  soliqlarga  kiradi.  Sug‘urta  faoliyati  daromadlaridan  keladigan 

tushumlar  federal  byudjetda  va  1996  yilga  14,3  mlrd.  GFR  markasini 

tashkil  etdi.  Soliq  1959  yilda  qabul  qilingan  va  keyin  tuzatishlar  kiritib 

borilgan  qonun  asosida  olinadi.  Sug‘urta  badallari  (mukofotlar,  badallar) 

mazkur  soliqqa  tortiladi.  Sug‘urta  faoliyati  daromadidan  olinadigan  soliq 

sug‘urta badalidan kelib chiqib hisoblanadi,  hosillami doM  urishni  sug‘urta 

qilganda-  sug‘urta summasidan soliq olinadi.

Soliq  15%  ni  tashkil  etadi,  yongMn  kelib  chiqqanda  va  yongMn 

tufayli  ishlab  chiqarish  faoliyati  to'xtatilganda,  10%  -  yongMnga  qarshi 

elementlari  bor  binolar  sug‘urta  qilinganda,  13,75%  -  yongMnga  qarshi 

elementlari  bor  uy  jihozlari  sug‘urtasida,  14%  -  dengiz  kemalari 

sug‘urtasidan,  2%  -  baxtsiz  hodisalardan  sug‘urta  qilinganda,  3%  - 

sug‘urta badali  bilan birga qaytariladi.  DoM urish sug‘urta qilinganda  soliq 

sug'urta  summasining  har  1000  GFR  markasidan  0,20  GFR  markasi 

hisobida  olinadi.  Sug‘urta  kompaniyalari  soliqni  muntazam  ravishda 

o ‘tkazib  turadilar.  Sug‘urta  faoliyati  daromadidan  olinadigan  soliqni  EH



doirasida  jy g ‘unlashtirish  zarurati  tugMldi,  biroq  mazkur  g‘oyani  amalga 

oshirish vaqti hali ma’lum emas.



11.4. Iste’mol soliqlari

GFRning  soliq  qonunlariga  muvofiq  iste’mol  soliqlari  yig  imlai 

sifatida  belgilanadi,  ular  ayrim  tovarlami  iste’mol  qilish  yoki  foydalams

SOll4tTovarga  soliq  solish  odatda  tovarlami  ishlab 



c h i q a r i s h  

bosqichida 

yoki  ulami  chet  eldan  keltirish  vaqtida  amalga  oshiriladi.  Iste  mo 

soligMga tortiladigan tovarlaming 4 asosiy  guruhi mavjuddir:

-  soliqqa  tortiladigan  tovarlar;  ulardan  ajratmalr  federatsiya 

byudjetiga  kelib  tushadi  (neft  va  neft  mahsulotlari  solig  i,  shakar, 

choy  spirtli  -   aroq  mahsulotlari,  kofe,  yoritish  asboblan  tuz  va 

boshqa  ayrim  tovarlar  soligM).  Federal  byudjetga  kelib  tushadigan 

bunday  soliqlar 

ulushi  markazlashgan  hukumatni  barcha  soliq 

daromadlarining 20% dan ko‘progMni tashkil etadi,

-•soliq   tushumlari  yerlar  byudjetiga  yubonladigan  tovarlar:  Bu

asosan pivodan olinadigan soliqdir; 

i„bQt„ei


-  import  oborot  soliqlari  solinadigan  tovarlar.  Mamlakatga 

keltiriladigan  buyumlaming  ko‘pchiligi  ana 



s h u  

soliqqa  tortiladi. 

Import  oborot  soligM  ayni  vaqtda  oborotdan  olinadigan  soliq  shakli

ham  


hisoblanadi (qo‘shilgan qiymat soligM);

-  to'rtinchi  guruhga  mahalliy  soliqlar  solinadigan  tovarlar  kiradi 

(ayrim  alkogolli  va  alkogolsiz  ichimliklar  soligM, 

quyib  sotish 

uchun litsenziya  toMovi, itlarga soliqlar).

Iste’mol  soliqlari  soliq  solishning  fiskal  jixatdan  eng  samara 

i

 

shaklaridan  biri  hisoblanadi.  GFR  da  o'tkazilgan  tadqiqotlarga  muvofiq, 



ularni  undirish  harajatlari  bu  soliqlardan  keladigan  tushumlarm  umumiy 

miqdorining  faqat  0,7%  ini  tashkil  etadi.  Iste’mol  sohqlarmmg  yuqor 

samaradorligiga  shu  bilan  erishiladiki,  asosan  ko‘rsatib  о  tilgan  tovarlarni 

ishlab  chiqaruvchilardan  ozroq  qismi  soliqqa  tortiladi.  MasaIan  shaka 

soligMga hammasi  boMib  66 ta shakar navodi,  tuz solig  iga 42 ta korxona, 

pivo  soligMga  1219  ta  pivo  korxonasi  tortiladi  va  hokazo.  Iste 

qilinadigan  tovarlaming  ko‘pchiligidan  olinadigan  soliq  ajratm alan 

to‘g‘riligini  nazorat  qilish  bojxona xizmatiga yuklangan,  biroq  bir qancha 

yerlar va mahalliy organ bo'yicha bu nazoratni  amalga oshiradi.


Ko‘pgina iqtisodchilarning fikriga ko‘ra,  GFR da iste’mol  soliqlariga 

tortiladigan  tovarlaming  qat’iy  tasnifi  mavjud  emas.  Masalan,  harbiy- 

dengiz  flotini  moliyalash  uchun  birinchi  jahon  urushi  davrida  joriy 

qilingan  vijirlaydigan  vino  solig‘i  hozirgi  vaqtda  ham  undiriladi.  Iste’mol 

buyumlari  soliqlari  (aktsizlar)  tarkibida  mineral  yonilg‘idan  olinadigan 

soliq  muhim  o‘rin  tutadi.  Bu  soliq  1996  yilga  qariyb  68,2  mlrd.  markani 

tashkil etdi va federatsiya daromadlarining manbai hisoblanadi.

Mineral yonilg‘i  solig‘ining tuzilishi  iqtisodiyotga, ayniqsa transport, 

energetika  sohasiga  jiddiy  ta’sir  qiladi.  Masalan,  yonilg‘i  soliqlaridagi 

katta  farqlar  iste’molchilik  xususiyatlarining  kuchli  o‘zgarishlariga  sabab 

bo  lishi  mumkin,  natijada dvigatel  va  avtomobilsozlikda  qaytadan  olishga 

olib  keladi.  Chunonchi,  keyingi  yillarda  etilli  benzinni  iste’mol  qilish  bir 

muncha  kamaydi,  chunki  unga  juda  faollik  bilan  soliq  solinadi,  hozirgi 

vaqda  umumiy  ishlatiladigan yonilg‘i  tarkibida atigi  10% ni tashkil  etadi. 

Soliqlar  to  g‘risidagi  keyingi  qonun  1993  yilning  boshlaridan  amal  qilib 

kelmoqda  va  u  YHning 

aktsizlarini  uyg‘unlashtirish  sohasidagi 

direktivalarini  (aktsizga  tortiladigan  tovarlaming  umumiy  tizimi,  ularga 

egalik  qilish,  tashish  va  nazorat  qilish  to‘g ‘risidagi  direktivalami 

shuningdek,  mineral  yonilg‘i  aktsizlarini  tuzilishini  uyg‘unlashtirish  va 

aktsiz  stavkalarini,  mineral  yonilg‘i  turlarini  yaqinlashtirish  sohasidagi) 

hisobga  oladi.  YH  doirasida  tovarlaming  ayrim  guruhlarini  soliq 

solinadigan va soliq solinmaydigan turlarga ajratiladi.

Soliq solish ob’ekti  yonilg‘i, yoqilg‘i va moylash materiallari  sifatida 

mineral  yonilg‘ining  iste’mol  qilinishidir.  Iste’molning  boshqa turlari,  shu 

jum ladan eksport soliq  to ‘lashning ko‘pgina turlaridan ozod qilingan.  Ular 

orasida  yonilg‘idan  boshqa  maqsadlarda  foydalanish  yonilg‘ini  isitish 

maqsadlari,  yohud  gaz  turbinalarining  ishlashi  uchun  ishlab  chiqarishda 

soliqdan ozod qilish alohida o ‘rin tutadi.

1993  yil  1  yanvardan  boshlab  mamlakat  doirasida  moylash 

materiallariga  soliq  solish  bekor  qilindi.  Shu  tufayli  nemis  moylash 

materiallari  ishlab  chiqaruvchilar  uchun  raqobat  shartlari  Yevropa  ichki 

bozor  shartlariga  moslashtirildi.  Yoqilg'i  materiallari  mineral  yoqilg‘ilar 

ichida  soliq  solinadigan  materiallar  juda  keng  va  katta  guruhni  tashkil 

etadi.  Shuni aytish kifoyaki,  1994 yilda ular bo‘yicha soliq tushumlari  59,3 

mlrd.  marka boMgan.

Quyidagi yoqilg‘ilardan soliq olinadi:

- etil  qo'shilm agan  benzin -  980 GFR markasi  (10001.)

- etil qo‘shilgan benzin -   1080 GFR markasi (10001.)


- dizel yoqilg‘isi 620 GFR markasi (10001.)

Suyultirilgan  gazlar  (propan,  butan),  tabiiy  gaz va  boshqa  gazsimon 

uglevodli materiallarga ham mineral yoqilgM solig'i solinadi.

Soliq stavkasi quyidagicha: 

.

-  suyultirilgan  gaz  —  612,50  GFR  markasi  (1000  kg.)  (yoqilg  i



sifatida boshqa yog‘lar aralashmagan);

-  tabiiy  gaz va boshqa gazsimon uglevodlar — 47,60 GFR 

markasi

( I™ 3)- 

4 -


Mineral  yoqilgMga  solinadigan  soliqning  1-guruhining  yoqilg  l 

materiallari soligM tashkil etsa, 2-guruhni  suyuq va ogMr gaz tashkil  etadi.

Quyidagicha soliq solinadi:

-  engil yoqilg* i -  80 GFR markasi  (1000 1.)

-  ogMr yoqilgM — 30 GFR markasi (1000 kg.)

Agar yoqilgM  isitish  maqsadlarida  ishlatilsa,  soliq  stavkasi  1000  kg. 

uchun  30  markaligicha  qolaveradi.  Bordi-yu,  undan  elektr  energiyasi 

ishlab  chiqarish  uchun  foydalaniladigan  boMsa,  55  GFR  markasi

miqdorida soliq olinadi.

Bu  soliq  bo‘yicha  uning  toMovchilarini 

alohida  qayd  etib  o‘tish 

kerak. 


Tovarlarga 

solinadigan 

soliq 

bevosita 



ulam ing 

ishlab 


chiqaruvchilaridan,  yoki  keyingi  savdo  bosqichlarida  tovar  narxi  orqali 

iste’molchidan  ham  undiriladi.  Shunday  qilib  soliq  to  lovchilaming 

cheklangan  miqdorini  hisobga  olgan  holda  soliqlarni  nisbatan  pastroq 

ma’muriy  harajatlar bilan olish mumkin.

Soliq  toMovchilar  ihtiyoriy  soliq  toMash  uchun  kerak  boMadigan 

summalarni  qaytarish  uchun  etarli  darajada  vaqt  (o'rta  hisobda  55  kun) 

kerak boMadi.

Mineral  yoqilgM  tayyorlovchilarga  imtiyoz  beriladi.  Masalan, 

tayyorlovchi 

zavod 


doirasidagi 

ishlab 


chiqarishda 

ishlatiladigan 

yoqilgMga,  yonilgM  yoki  mineral  moylaming  muayyan  turiga  soliq 

solinmaydi.  Mazkur  imtiyoz  mineral  yoqilgMni  ishlatishda  tayyorlovchi 

zavodga  imtiyozli  sharoitlar  yaratib  beradi.  Bu  hoi  energetika  ishlab 

chiqarishida  yoqilgM  ishlatishga  ma’lum  darajada  ta  sir  qiladi.  Yoqilg  ini 

soliqqa tortish energetika siyosatidagi  iqtisodiy vosita sifatida joriy  etilgan 

boMib, 


nemis 

tosh-ko‘mir 

sanoatining 

energetika 

bozoridagi 

o'zgarishlarga  ko'nikishini  osonlashtiradi,  shuningdek,  yangi  energetika 

manbalarini  topishga  yordam  berishi  lozim  edi.  Shuning  uchun  «yoqilg  i 

soligM»ning  tushumlari  aw al  boshdanoq  energetika  siyosatidagi  aniq 

maqsadli  tadbirlami  ta’minlashga  moMjallangan  edi.  Biroq  1989  yil  1


yanvardan  boshlab  aniq  maqsadli  tadbir  bekor  qilindi,  chunki  haqiqatda 

federatsiyaning  maqsadlariga  boMgan  katta  harajatlari  uning  mohiyatini 

y o ‘qqa chiqardi.

11.5.  Cherkov soligM

Cherkov  soligM  —  badal  emas,  balki  soliqdir.  U  cherkovlarga 

soliqlarni  toMa  huquqqa  ega  boMgan  holda  olishlari,  ularning  cherkov 

vazifalarini  bajarishlari  uchun  xizmat  qiladi.  Soliq  toMovchilar  cherkov 

korporatsiyasining  a ’zolaridir.  Cherkov  korporatsiyasi  cherkov  soligMni 

aynan  cherkov  tumanidagi  (o ‘z  diniy  e’tiqodi  asosida)  yashash  joyida 

olishga  xaqlidir.  Ayrim  cherkov  doiralarida  «cherkov  qavmlari»  o‘miga 

«cherkov  jamoasi»  ning  «a’zolari»  yoki  «qavmlari»  ham  boMishlari 

mumkin.  Cherkovdan  chiqish  cherkov  soligMni  majburiy  toMashini 

to ‘xtatilishini bildiradi.

Cherkov  soligMni  hisoblash uchun  ba’zi  soliqni  cherkov yoki  moliya 

boshqarmasi  idora  qilinishidan  qat’iy  nazar,  daromad  soligMning  yillik 

m iqdori (ish haqidan olinadigan soliq) hisoblanadi,  u bitta bolaga 300 GFR 

m arkasi  miqdorida  kamaytiriladigan  boMadi. 

Kapital  daromadidan 

olinadigan  soliqni  hisoblash  bazasi  sifatida  hisobga  olinmaydi.  Daromad 

soligM (ish xaqi  soligM) bilan bir qatorda cherkov soligM olish to‘g‘risidagi 

ko‘pchilik  qonunlarda  hisoblash  bazasi  sifatida  mol-mulk  soligM  va  yer 

soligMning  tayanch  miqdori  nazarda  tutiladi.  Biroq  bu  soliq  solinadigan 

bazalar deyarli qoMlanilmaydi.

Agar  er-xotin  turli  din  vakillari  boMib,  turli  cherkovlarga  mansub 

boMsalar  ularning  daromad  soligM  umumiy  hisob-kitobga  kirsa,  u  holda 

daromad  soligM  (hisoblash  bazasi)  ikkiga  boMinadi,  shundan  keyin 

cherkov  soligM  har  bir diniy jam oa  bo‘yicha alohida hisoblab  chiqariladi, 

yoki dastlab go‘yo er-xotin bitta jamoaga qarashli deb hisoblanadi, so‘ngra 

u  har  bir jam oa  bo‘yicha  alohida-alohida  hisoblab  chiqariladi.  Agar  har 

ikkala  jamoaning  cherkov  stavkalari  bir  hil  boMsa,  ikkinchi  yondoshuv 

tadbiq  etiladi.  Dindor  erdan  yoki  xotindan  olinadigan  soliq  birgalikdagi 

daromad  soligMning  (ish  xaqi  soligMning)  uning  bir  o‘ziga  tegishli 

qism idan hisoblab chiqariladi.

Soliq  stavkalari  federal  yerga  qarab  daromad  soligM  (ish  haqi 

soligMning)  8  va  9%  o ‘rtasida  boMadi.  Ayrim  yerlar  qonunlari  eng  kam 

cherkov  soligMni  nazarda  tutadi.  Cherkov  soligM  asosan  moliya 

boshqarmalari  tomonidan  daromad  soligMni  aniqlash  vaqtida  hisoblanadi. 

A gar  shaxs  ish  haqi  soligMni  toMasa  ish  beruvchi  cherkov  soligMni  ish


oluvchimng yashash joyidagi  soliq  stavkasi bo'yicha hisoblaydi  va uni  ish 

haqi  solig'i  bilan  birgalikda  soliq  boshqarmasiga  yuboradi.  1994  yilda 

cherkov  solig4idan  tushgan  pul  17,6  mlrd.  GFR  markasidan  iborat 

bo4lganligi ulaming katta miqdorda ekanligidan dalolat beradi.



11.6.  Qishloq xo‘jaligi sektorida soliq solish xususiyatlari

Qishloq  xo‘jaliklarida  soliq  solish  barcha  mamlakatlarda  o4ziga  xos 

xususiyatlarga  egadir.  Bu  xususiyatlami  tushunib  olish  uchun  ishlab 

chiqarishning  tashkil  etilishini,  iqtisodiyotning  ahvolini,  davlat  bilan  xalq 

xo‘jaligining  bu  tarmoqning  o'rtasidagi  o‘zaro  inunosabatlarini  bilish 

zarur.


Germaniya Federativ Respublikasida  butun  maydonlaming taxminan 

yarmi  -   bu  deyarli  36  mln.  ga  -   qishloq  xo‘jaligi  ekinlari  ekiladigan 

yerlardir.  Shuning uchun  ham  Germaniya  faqat sanoati  yuqori  rivojlangan 

davlat  bo‘lib  qolmasdan,  shu  bilan  birga  u  yuqori  samarali  qishloq 

xo4jaligiga ham egadir,  u keng assortimentdagi  yuqori sifatli oziq-ovqatlar 

etkazib  beradi.  Ikkinchi  jahon  urushidan  keyin  Germaniya  qishloq 

xo‘jaligi  tarkibi  tubdan  o‘zgardi.  1950  yildan  boshlab  Germaniyaning 

§arbidagi  qishloq  xo‘jaligi  korxonalari  soni  1,2  mln.ga  qisqardi. 

Iqtisodiyotning  boshqa  tarmoqlarida  daromad  olishdagi  istiqbollar  yaxshi 

bo'lganligi  sababli,  fermerlaming  ko‘pchiligi  sanoat  korxonalariga  va 

xizmat 

ko'rsatish 



korxonalariga 

ketib 


qoldi. 

Bundan 


tashqari 

mexanizatsiyaning  yuksakligi  tufayli  qishloq  xo'jaligida  ishchi  kuchining 

kattagina qismi  bo'shab qoldi.  1950  yilda qariyb  1,6  mln.  fermer xo'jaligi 

mavjud  bo'lib,  unda  deyarli  3,9  mln.  kishi  oilasi  bilan  bir  yil  davomida 

to'liq  ish  kuni  mehnat  qildi.  1995  yilda  faqat  523  ming  ana  shunday 

xo4jaliklar  bo4lib,  ularda  275  mingga  yaqin  kishi  band  bo4ldi.  X o4jaliklar 

soni  va  ishchi  kuchining  qisqarishi  mehnat  unumdorligini  oshishi  bilan 

bog'liq  bo'ldi.  Agar  1950 yilda  qishloq  xo'jaligidagi  bitta xodim  faqat  10 

kishini boqqan bo'lsa,  1994 yilda 91  kishini boqa olar edi.

Mehnat  unumdorligini  ana  shunday  z o 'r  o'sishiga  qaramay,  qishloq 

xo'jaligidagi  daromadlaming  ko'payi  hi  hamisha  ham  xalq  xo'jaligining 

boshqa tarmoqlaridagi daromadlaming o'sishidan orqada qolardi.

Germaniyaning  qishloq 

xo'jaligi 

uchun, 

aw algidek, 



oilaviy 

xo'jaliklar  xosdir.  1995  yilda  barcha  fermerlik  korxonalarining  deyarli 

90%  50  ga  dan  oshmaydigan  maydonda  xo'jalik  faoliyati  yuritdi.  §arbiy 

Yevropadagi  boshqa  mamlakatlarga  nisbatan  bu  yerda  yordamchi



hunarmandchilik  alohida  ahamiyatga  ega  bo‘lib,  oilalarga  asosiy 

daromadni  qishloq  xo‘jaligidan  olmaslik  imkonini  berdi.  1993  yilda 

xo‘jaliklam ing deyarli 55%ini ana shu toifaga kiritish mumkin edi.

Agar sotishdan  keladigan daromadlaming umumiy summasiga qarab 

xulosa chiqariladigan  bo'lsa,  u  holda cho'chqa va mol go‘shti,  shuningdek 

don  va  qand  lavlagi  §arbiy  Germaniya  qishloq  xo'jaligi  mahsulotlarining 

eng  muhim  turlaridir.  Ayrim  mintaqalarda  vinochilik,  mevachilik, 

sabzavotchilik sohalari va hokazolar etakchilik qildi.

Chorvachilik 

asosan 


chorva 

mollari 


soni 

kamroq 


bo‘lgan 

xo'jaliklarda  rivojlanmoqda.  1994  yilda  sog‘in  sigirlarning  deyarli  66%i 

mollar soni  40 boshdan oshmaydigan fermerlarda boqildi.

Germaniyaning  sharqida  qishloq  xo'jaligi  boshqacha  tuzilgan. 

Ikkinchi  jahon  urushidan  keyin  bu  erda  qariyb  600000  fermer  xo'jaligi 

mavjud  edi.  GDRning  sobiq  hukumati  ularni  sekin-asta  mustaqii  xo'jalik 

yuritishdan  voz  kechishga  majbur  qildi.  Ularning  o'm ini  qishloq  xo'jalik 

ishlab  chiqarish  kooperativlari  (QIK),  yirik  xo'jaliklar,  shu  jumladan, 

davlat xo'jaliklari va davlat korxonalari egallaydi.

1990  yil  oktyabrda  Germaniya  qayta  birlashgandan  keyin  sobiq 

GDRda  qishloq  xo'jaligi  qayta  xususiylashtirildi.  Hozir  turli  huquqiy 

shakldagi  30200  ta  korxona  mavjud.  Ulardan  90  foizidan  ko'prog'i  -  

yakka tartibdagi  korxonalar yoki  birovlaming nomi  berilgan korxonalar va 

deyarli  10  foizi  — shirkatlar yoki  kompaniyalardir.  Bulaming  to'rtdan  uch 

qismi  sobiq  QIKdan  tashkil  topgan  bo'lib,  ulaming  soni  ilgari  4000  ga 

yaqin  edi.  Ular Germaniyaning  sharqidagi  qishloq  xo'jalik maydonlaming 

taxminan 60 foiziga ishlov beradi.

Germaniya  hukumati  sharqiy  Germaniya  qishloq  xo'jaligining 

Yevropa  Ittifoqi  iqtisodiy  tuzilmasiga  ko'nikishi  va  integratsiyalash 

jarayonini  moliyaviy jihatdan qo'llab-quvvatlamoqda.

Sobiq  qishloq  xo'jalik  kooperativlarini  raqobatbardosh  korxonalarga 

aylantirish jarayonida ham yordam qo'rsatilmoqda, bu esa o 'z  samaralarini 

bermoqda.  K o'pgina yakka  xo'jaliklar,  xususan,  katta  maydonlarga  ishlov 

berish  hisobiga  birmuncha  foyda  olishdi.  Yagona  agrar  bozor  tashkil 

etilishi  bilan  muhim  agrar  bozor  masalalari  El  tomonidan  hal  etilmoqda. 

Bular bozor,  narh tashqi  savdo  siyosatiga va ko'proq darajada esa tarkibiy 

tuzilish  siyosatiga  taalluqlidir.  Biroq  tarkibiy  siyosati  hozircha  asosan 

Germaniya  tomonidan  hal  etilmoqda.  Qishloq  xo'jaligining  tuzilishini  va 

qirg'oqlarni  muhofaza  qilishni  yaxshilash  umummilliy  dasturi  mavjud. 

Uning  doirasida  suv  xo'jaligi  tadbirlari,  qishloq joylarda  yo'l  kurilishiga



mablag‘  ajratiladi.  Ayrim  xo'jaliklar doirasida ratsionalizatsiya sohasidagi 

tadbirlarni amalga oshiradiganlar uchun yordam ко  rsatiladi.

Noqulay  tuproq-iqlim  sharoitidagi  mintaqalarda  joylashgan  termer 

xo‘jaliklarga alohida m ablagiar ajratiladi.  Bozorlarni «yukdan bo‘shatish» 

uchun  hukumat  ayrim  qishloq  xo‘jalik  mahsulotlami  ishlab  chiqanshga 

kvota belgilaydi.  Ishlab  chiqarish  hajmlarini  samarah  tartibga solish  bilan 

bir qatorda bevosita  subsidiyalar  ajratishdan  keng  foydalanmoqda.  Garchi 

Germaniya  qishloq  xo‘jalik  mahsulotlarini  eksport  qiluvchi  eng  yirik 

mamlakat bo‘lsa ham, bu mahsulotlami  import qilish ancha ko‘proqdir.

Yuqorida  aytilganlaming  hammasi  davlatning  iqtisodiyoti  qishloq 

xo‘jalik  sektori  bilan  soliq  munosabatlarida  hisobga  olinmoqda. 

Germaniyada  qishloq  xo‘jaligini  rivojlantirish  uchun  keng  miqyosda 

moliya-kredit dastaklaridan foydalanadi.

Germaniyaning 

tajribasi 

O'zbekistonda 

mahalliy 

sharoitga 

moslashgan  tartibda,  ayrim  holatlarda  ulamikiga  nisbatan  takomillash- 

tirilgan  shakllarda  tadbiq  qilinmoqda.  2009  yili  «Qishloq  taraqqiyoti  va 

faravonligi  yili»  Davlat  dasturini  tasdiqlanishi,  fermer  xo‘jaliklariga  qator 

iqtisodiy  yordam berish,  ularga ajratilgan  yerlami  optimallashtirish,  kredit 

yordamlari,  soliq  engilliklari  berish,  chet  el  investitsiyalarini  kiritishga 

imkoniyat  yaratish,  yerlami  meliorativ  holatini  yaxshilash,  qishloqlarm 

qiyofasini o'zgartirish tadbirlari amalga oshirilmoqda.

«...navbatdagi  eng  muhim  ustuvor  vazifa  -   qishloqda  turmush 

darajasini 

yuksaltirishga, 

... 

ijtimoiy 



soha 

va 


ishlab 

chiqarish 

infratuzilmasini  rivojlantirishni  jadallashtirish,  mulkdoming,  tadbirkorh 

va  kichik  biznesning  maqomi,  o ‘mi  va  ahamiyatini  tubdan  qayta  ko‘rib 

chiqish,  fermer  xo‘jaliklari  rivojini  har  tomonlama  qo'llab-quvvatlashdan 

iborat»*.  Germaniya YIH  tarkibiga kirganligi  sababli  bir qator yig‘imlar va 

soliqlarga doir masalalar Yevropa hamjamiyati tomonidan hal etilmoqda. 

YIH qishloq xo‘jaligi sohasida quyidagi  maqsadlami nazarda tutadr. 

-qishloq xo‘jaligining mahsuldorligini,  ishlab chiqarishni oshirish, 

-aholi  jon  boshiga  qishloq  xo‘jaligidan  keladigan  daromadlaming

orttirish;

-bozorlarni barqarorlashtirish;

-m o ‘4adil narxlar bo'yicha ta’minotni tashkil etish.

Ana  shu  maqsadlarga  erishish  uchun  narxlar  vositasida  bozor 

munosabatlarini keng tartibga solish amalga oshiriladi.

•  Karim ov  I.A.  Jahon  moliyaviy-.qtisodiy  inqirozi,  0 ‘zbekiston sharoitida  uni  b artaraf etishnm g y o 'llari  va  ch oralan  -  

Т.:  0 ‘zbekiston, 2009 y.  41  -bet


Yevropa  hamjamiyatining  umumiy  agrar siyosati  doirasida yig'im lar 

yig  ish shu asosda amalga oshiriladi.

Mo!  keltirish soliqlari -  Yevropa hamjamiyatining mahsulot keltirish 

davnda  olinadigan  yig'imlari  bo'lib, 

ular  YH  qishloq  xo'jalik  bozor 

tashkilotlari  doirasida belgilanadi.  Bu yig'im lar qonunga binoan  soliqlarga 

tenglashtiriladi.  Hamjamiyat  ichida  har  yili  belgilanadigan  narxlar 

uchinchi  mamlakatlarga  nisbatan  to'g'rilanishi  va  muvofiqlashtirilishi 

lozim. Bu mamlakatlaming narxlari  ma’lum darajada jahon bozori  narxlari 

llan  belgilanadi.  Sodda  variantda  u  quyidagicha  ko'zga  tashlanadi: 

qishloq  xo'jalik  tovarini  keltirishda jahon  bozori  narxi  bilan  hamjamiyat 

ichidagi  narx o'rtasidagi  farq  mol  keltirish  solig'i  sifatida o 'm i  qoplanadi, 

chetga mol chiqarishda esa u eksport qiluvchiga qaytariladi.

Agar jahon  bozoridagi  narx,  istisno  tariqasida  hamjamiyat  ichidagi 

narxdan yuqori  bo'lsa, u holda bu farq mol keltirishda undirib olinadi.  Mol 

chiqarishda esa soliq sifatida taqdim etilishi mumkin.

Yevropa  hamjamiyatida  har  yili  qishloq  xo'jalik  mahsulotlari 



bo  yicha  qanyb  uch  mingta  farmoyish  chiqariladi.  Shuning  uchun  ular 

bo  yicha  yig'im lar  va  soliqlarning  to'liq  ro'yhatini  berish  qiyin  1995 

yildan  boshlab  soliqlar  -   agrar  bojlar  -   federal  boj  xizmati  tomonidan 

undinb olinadi va YH byudjetiga tushadi.

Ishlab  chiqarish  solig'i  ham  bor.  Hamjamiyatda  shirin  ta ’mini 

beradigan  vositalar (shakar va hokazo)  ishlab chiqarish doimo  iste’moldan 

ortiq  bo'ladi.  Shu  sababli  ishlab  chiqaruvchilar  uchun  kvota  (m e’yor) 

belgilanadi.  Kvota  doirasida  ishlab  chiqariladigan  mahsulotlami  sotishda 

ech  qanday  cheklashlar  bo'lmaydi.  Ular  bo'yicha  barcha  imtiyozlardan 

toydalamsh mumkin,  YHdan chetga mahsulot chiqarib sotish bilan bog'liq 

harajatlami  to 'la   ravishda  ishlab  chiqaruvchilaming  o'zlari  ko'taradilar. 

Ana  shu  maqsadda  ulardan  shakarni  kvotalar  doirasida  ishlab  chiqarish 

uchun  ishlab  chikarish  yig'im i  olinadi.  Belgilangan  kvotalardan  ortiqcha 

ishlab  chiqanlgan  tovarlarni  hamjamiyat  ichida  sotish  ta’qiqlangan.  Ular 

uchinchi  mamlakatlarga  e’tirozsiz  imtiyozli  eksport  shartlari  asosida 

chiqanlishi  lozim.  Aks holda ishlab chiqaruvchi yig'im  to'lashi shart.

Shakar  ishlab  chiqaruvchilar  kvotadan  tashqari  ishlab  chiqarilgan 

shakarni  sotish,  bilan  bog'liq  harajatlari  va  ishlab  chiqarish  yig'imlari 

natijasida  kelib  chikadigan  og'irlikni  qisman  lavlagi  etishtiruvchilarga 

lavlagi  narxmi  to'lash  vaqtida  o'tkazadilar.  Bu  hoi  fermerlaming  ortiqcha 

mahsulot ishlab chiqarishiga bo'lgan intilishini  pasaytirishi mumkin.


Ishlab  chiqarish  yig‘imlari  soliq  hisoblanmaydi.  Har  bir  a’zo 

mamlakat  o‘zining  sut  kvotasiga  ega.  Bu  kvota  fermerlarga  ham  tadbiq 

etilishi  mumkin.  Kvota  oshirilgan  taqdirda  fermerlar  u  «kafolatlangan 

miqdordagi  sut  yig‘imi»  toMashlari  kerak.  Bu  yig‘imdan  kelib  tushgan 

mablag‘  sut  ishlab  chiqarishdan  voz  kechgan  fermerlarga  «sut  nafaqasi» 

berish uchun ishlatiladi.

GFR  qishloq  xo‘jaligida  iqtisodiyotning  barcha  sohalari  uchun 

umumiy  boMgan  shaxsiy  daromadlar  va  foydadan  soliq  undirish  tizimi 

amal  qiladi.  Biroq  soliq  tushumlarining  asosiy  miqdori  uchta  soliq  turiga: 

daromad,  yer  va  hunarmandchilik  soliqlariga  to‘g‘ri  keladi.  GFR  qishloq 

ho‘jaligiga  soliq  solish  xususiyati  shundan  iboratki,  ayni  shu  sohada  turli 

soliq  imtiyozlari,  soliqni  hisoblashning  sodda  va  o‘rtacha  usullari,  shu 

jumladan  ulami  soliq  toMashdan  toMiq  ozod  qilish  keng  tadbiq  etiladi. 

Qishloq xo‘jaligida tadbiq etiladigan asosiy soliq  imtiyozlariga quyidagilar 

kiradi:

— mayda xo‘jaliklar uchun foydani sodda usulda aniqlash;



—  mashinalar,  asbob  -  uskunalar va  binolar uchun  tezlashtirilgan  va 

maxsus  amortizatsiya;

—  investitsiya ustamalari;

—  qo‘shilgan  qiymat  soligM  7  foizli  imtiyozli  stavka  bo‘yicha 

(asosiy stavkada -   14%) sodda usulda hisoblash;

— ayrim qishloq xo‘jalik kooperativlari  va uyushmalarini soliqiardan 

(korporatsiya  soligM,  hunarmandchilik  soligM  va  mol  -   mulk  soligMdan) 

ozod qilish;

—  dastlabki  10  yilda  foyda,  mol  mulk  uchun  soliq  solinmaydigan 

eng  kam  miqdorni  joriy  qilish  va  fermerlarga  xizmat  qiladigan  qishloq 

xo‘jalik kooperativlarini hunarmandchilik soligMdan ozod qilish.

Bundan  tashqari,  qishloq  ho‘jaligida  daromad  soligM  olishda  ко  zda 

tutilgan  barcha  soliq  imtiyozlar  va  GFRning  butun  iqtisodiyoti  uchun 

taaluqli  boMgan  boshqa  imtiyozlar  (mintaqaviy  rivojlanish  uchun 

subsidiyalar,  atrof-  muhitni  muhofaza  qilish  va  hokazo)  amal  qilmoqda. 

Qishloq  ho'jalik  fermerlari  va  korxonalarining  alohida  mavqeda  turishi 

GFR  ichida,  shuningdek  EIH  doirasida  asosan  oziq  —  ovqat  mollari 

bozoridagi  yuqori  raqobat  bilan,  rivojlanayotgan  mamlakatlardan  arzon 

qishloq  ho‘jalik  mahsulotini  maMum  darajada  eksport  qilish  bilan,  buning 

oqibati  sifatida  ayrim  fermer  xo‘jaligining  nisbatan  beqarorligi  bilan 

izohlanadi.


Soliq  solish  maqsadida  qishloq  xo'jalik  korxonalari  uchta  asosiy 

guruhga  bo  lingan,  ulardan  har  biri  uchun  daromadlarni  (foydani) 

hisoblashning  o‘z  usuli  belgilab  berilgan.  Birinchi  guruhga  qariyb  110 

mingta  xo‘jalik  (yoki  umumiy  xo‘jaliklaming  16%)  kiradi,  ulaming  ekin 

ekiladigan maydoni  32  ga dan oshadi yoki oladigan yillik foydasi 40  ming 

markadan  ortiqdir.  Bu  xo‘jaliklarga  qonun  yo‘li  bilan  ishlab  chiqarish  va 

noishlab chiqarish mol — mulki  balansini  tuzib  chiqish asosida muhosiblik 

hisobotini  yuritish  topshirilgan.  Mol  —  mulkining  ayrim  qismlarini 

(mashinalar,  binolar,  chorva  mollari,  inshootlar,  zahiralar,  hosil,  uy-joy 

imoratlari  va  boshqa  uy-joy 

mol-mulkini)  baholash  uchun  uning  yil 

boshidagi  va  yil  oxiridagi  o‘rtacha  bahosi  tadbiq  etiladi.  Yil  mobaynida 

mol-mulk  hajmining  o ‘zgarishi  soliqqa  tortiladigan  foyda  deyiladi. 

Foydaga ferma egasining barcha shaxsiy harajatlari qo‘shiladi.

Dastlab  mol-mulkni  baholashni  6  yilda  bir  marta  o‘tkazish 

moMjallangan edi,  biroq  1974 yilda o‘tkazilgan birinchi baholashdan keyin 

bunday  baholashlar  murakkabligi  va  ko‘p  harajat  talab  qilishi  tufayli 

boshqa  о  tkazilmaydi.  Amalda  mol-mulkni  baholash  vaqtida  soliq 

inspektori  uning  1974  yilda  belgilangan  qiymatiga  20%  ustamani  tadbiq 

etadi.


Foydadan  soliqqa  tortilmaydigan  eng  kam  miqdor  (bo'ydoqqa  -  

2000  marka,  er-xotinga  4000  marka)  chegirib  tashlangandan  keyin, 

shuningdek qonunda ruxsat etilgan boshqa chegirmalar olib tashlangandan 

so ‘ng foydadan daromad solig‘i va boshqa soliqlar undiriladi.  Umuman  bu 

guruh xo‘jaliklardan  har yili  1  mlrd.  markadan ortiq  mablag4  kelib tushadi 

va  bu  qishloq  xo'jalik  korxonalaridan  olinadigan  umumiy  soliqlaming 

50% ga to‘g ‘ri keladi.

Ikkinchi  guruh  ekin  maydoni 25-32  gektargacha yoki yalpi  daromadi 

32-40  ming  marka  boMgan  qishloq  xo‘jalik  fermalarini  qamrab  oladi.  Bu 

korxonalar qonunga  binoan mol-mulk balansini tuzmaydilar,  lekin ular o ‘z 

daromad  va  harajatlarini  qayd  qilishlari  va  shu  asosda  soliqqa  tortilishi 

kerak boMgan foydani  aniqlashlari kerak.

Agar  ko‘rsatib  o ‘tilgan  ishlov  beriladigan  maydonga  yoki  tegishli 

daromadga  ega  boMgan 

korxonalar  o ‘zlarining  daromadlari  va 

harajatlarini  hisobga  olib  bormas  ekanlar,  u  holda  soliq  inspektori  soliq 

deklaratsiyasida  ko‘rsatilgan  ferma  egasining  daromadini  ko‘paytirish 

huquqiga  egadir  (yiliga  20%  gacha)  Bu  hoi  fermer  hisob-kitob  qilib,  bu 

bilan  о  zining  deklaratsiyada  eMon  qilingan  daromadi  summasini  asoslab 

bermaguncha  davom  etadi.  Bu  korxonalar  soni  xo‘jaliklaming  7%  dan



ortadi.  Qishloq  xo'jalik  korxonalarining uchinchi,  eng  ko‘p  sonli  guruhini 

ho‘jalik  faoliyati  natijalari  to‘g‘risida  hech  qanday  hisobot yuritmaydigan 

ho‘jaliklar  tashkil  qiladi  Bunday  xo‘jaliklam ing  yillik  daromadi  32  ming 

markadan  kamroq  va  yerlari  25  gektardan  kamroqdir.  Qishloq  xo‘jalik 

ishlab  chiqarishining  barcha  omillariga  baho  berishning  bu  usuli  ishlab 

chiqarish va noishlab chiqarish fondlari yillik balansini tuzib chiqish lozim 

boMgan  yirik  xo‘jaliklar 

mol-mulkining  qiymatini  aniqlashda 

ham 

qoMlanadi.



Alohida olingan  ayrim firmaning qishloq  xo‘jalik mol-mulkiga  baho 

berish  bir necha bosqichda o‘tkaziladi,  ularning har biriga ishlab  chiqarish 

omillaridan birinchining ta’sir ko‘rsatishi hisobga olinadi:

— 

xo‘jalik  mol-mulkiga  baho  berishning  boshlang‘ich  bandi  yer 



sifatini  aniqlashdir.  Sifati  va  kelib chiqish  bo‘yicha turlicha  boMgan  ishlov 

beriladigan  yer  uchastkalari 

uchun  ishlab  chiqilgan  maxsus  baholar 

(koeffitsientlar)  asosida  ishlov  beriladigan  yerlar  tegishli  turkumlarga 

boMinadi.  So‘ngra  yer  holatiga  doir  tuzatish  kiritiladi,  1  dan  (optimal)  7 

gacha  (o'tkazib  yuborilgan  -  sifati  tushib  ketgan)  boMgan  koeffitsient- 

lardan foydalaniladi.

Yerga  baho  berishning  navbatdagi  bosqichida  xo‘jalik  yuritishning 

boshqa  tabiiy 

shart-  sharoitlari, 

masalan, 

iqlim  sharoitlari, 

yer 

uchastkasining tabiiy joylanishi  va  hokazolar hisobga olinadi.  Yerga  baho 



berishning  mazkur  bosqichida  qishloq  xo‘jalik  maydonlarining  turlicha 

hosildorligi  mutlaq  miqdorlarida  emas,  balki  1  gektar  may donga 

moMjallangan  nisbiy  miqdorda  taqqoslanadi.  So‘ngra  koeffitsientlami 

hisobga  olish  va  hisobdan  chiqarish  yoMi  bilan  ho‘jalik  yuritishning 

shunday  shart-sharoitlari,  chunonchi  uchastkaning  qayerga joylashganligi, 

transport  magistrallariga  yaqinligi  ishlab  chiqish  hajmi  va  uning  tashkil 

etilishi,  narxlar  va  ish  haqining  mintaqaviy  darajasi,  mahsulotni  sotish 

shartlari  va  hokazolar  ham  hisobga  olinadi.  Keyingi  bosqichda  olingan 

ko‘rsatkichlar  qishloq  xo‘jalik  yerlari  umumiy  maydoniga,  shu jum ladan, 

xo‘jalik  va  uy-joy  imoratlari  egallagan  uchastkalar  va  xonadon 

uchastkalariga  boMinadi.  Oxirgi  bosqichda  yer  uchastkasining  foydalilik 

ko‘rsatkichiga  irrigatsiya  ishlari  qiymati  va  yer  soligMning  summ ar  hajmi 

asosida  tuzatish  kiritiladi.  Yer  uchastkasining  foydaliligiga  berilgan  baho 

maxsus  baholash  komissiyasiga  taqdim  etiladi  va  u  tasdiqlagandan  keyin 

soliqlarni  hisoblash  va  boshqa  operatsiyalar  uchun  yuridik  hujjat 

hisoblanadi.



GFR  da  yerning  foydaliligiga  yagona  baho  berish  bilan  bir  qatorda 

xo‘jalik  mol-mulkiga  yagona  baho  berish  ham  amalga  oshiriladi.  O lz 

harajatlari  va  daromadlarini  hisobga  olib  bormaydigan  ho'jaliklar  uchun 

paushal  usul  bilan  hisoblab  chiqilgan  daromad  butun  mol-mulkka  baho 

berish uchun ham asos boMadi.

Qishloq  xo'jalik  maydonlarining  o‘rtacha  foydalilik  darajasi  5,5% 

darajasida  belgilangan  boMib,  GFRda  1  ga  yerning  hisob  qiymati  1000 

markadan  2000  marka  o‘rtasini  tashkil  etadi,  o‘rtacha  hajmda  -  1800 

marka  va  eng  yuqori  narxda  3726  marka  turadi.  Biroq  yerning  bozor 

bahosi  hisob-kitob ko'rsatkichlaridan birmuncha yuqoridir.



Download 4.32 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   44




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling