Tabiiy fanlar


Download 1.61 Mb.
Pdf ko'rish
bet1/3
Sana14.11.2020
Hajmi1.61 Mb.
#145923
  1   2   3
Bog'liq
amfibiyalar biologiyasi


 

 



O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI 

NAVOIY DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI 

“TABIIY FANLAR” FAKULTETI 

“BIOLOGIYA O’QITISH METODIKASI” TA’LIM YO’NALISHI 

2- “B” 

GURUH TALABASI 

Kamolova   Shahnozaning

 

ZOOLOGIYA FANIDAN TAYYORLAGAN 

 

 

 

 

  

 MAVZU:

 Amfibiyalar   biologiyasi.

 

 

                                

                                       

                                           Bajardi: Kamolova Shahnoza 

                                          Tekshirgan  o’qit:  SOHIBNAZAROV.R.A 

 

                                            Navoiy – 2016yil 

 

 



 

 

                                              



REJA:

 

                         



 I.   Kirish. 

 

1.1.Amfbiyalar  sinfiga  umiy xarakteristika klassifikatsiyasi …… 



 

 

 



II.   Asosiy  qism 

 

 

2.1. Amfibiyalarning  sistematikasi…………………………….. 



 

.2. Amfibiyalarning      tashqi      tuzulishi …………………….. 



     10 

 

2. 3. Amfibiyalarning     ichki tuzulishi , embrion rivojlanishining       



o’ ziga   xos  xususiyatlari……………………………… 

 

 



 

16 


2.4. Amfibiyalarning   yashash    sharoiti,  tarqalishi       va     iqtisodiy     

ahamiyati…….……………………………………………….. 

 

 

24 



 

III. Xulosa……………………………………………………… 

29 


IV. Foydalanilgan  adabiyotlar………………………………… 

     31 


      

 

 

 



 

 

 

                        

 

 



                                                    KIRISH  

Suvda  va  quruqda  yashovchilar  yoki  amfibiyalar  xali  suv  muxiti  bilan 

anchagina  aloqasini  saqlab  qolgan  birinchi  quruqlikka  chiqqan  umurtqali 

xayvonlardir.  Quruqlikka    yashashga      o’tish    bilan  suvda  hamda      quruqlikda  

yashovchilarning  tuzulishi    baliqlarga  nisbattan  takomillashgan    xususan  

skeletining    tayanch      vazifasini    bajarishga    o’tishi  bilan      uzun        naysimon    

suyaklar paydo bo’lishi  oyoqlarning vujudga kelishiga sabab   bo’lgan.Quruqlikda   

yashash        atmosfera      havosi      bilan      nafas  olishga  imkon      beruvchi      organ  – 

o’pkaning        rivojlanishiga,      qon    aylanish,    nevr      sistemasi      va      sezgi  

organlarining    takomillashuviga   olib   kelgan.Shuning   bilan  birga suvda   va  

quruqlikda      yashovchilar      skeletida      tog’ayning    ko’p    bo’lishi,      nafas      olish,   

ayirish,    qon  aylanish,    nerv  sitemalari    va  boshqa    organlarining    sodda 

tuzulganligi, lichinkasining  yon   chiziqlari ,  dumi,  yuragining   ikki   kameradan  

,    qon    aylanish    sistemasining    bir      doiradan    iboratligi      ularni      quruqlikda   

yashovchi    eng    soda    tuzulgan    umurtqali      hayvon      ekanligini    ko’rsatadi. 

Ko’pchilik  Suvda  hamda   quruqlikda   yashovchilarning  hayoti   voyaga   yetgan    

davrida   ham suv bilan bevosita   bog’liq.  Aksariyat ko‘pchilik turlarini tuxumlari 

qattiq po‘st bilan qoplanmagan  va  faqat suvda rivojlanadi.  Lichinkalari (itbalig‘i) 

faqat  suvda  yashaydi.  Xayoti  davomida  ular  o‘z  boshidan  metomarfoz  davrini 

o‘tkazadi,  ya’ni  itbaliqdan  quruqlikda  yashaydigan  xolga  aylanadi.  Buning 

natijasida  jabra  yo‘qolib,  uning  o‘rniga  o‘pka  xosil  bo‘ladi,  oyoqlar 

rivojlanadi.Lichinkalarida  metamarfoz  davridan  keyin  voyaga  yetgan  individga  

xos  organlar   paydo  bo’ladi   va   quruqlikda  ham   yashayveradi. Voyaga yetgan  

amfibiyalar  uchun sharnir   bo’g’inli  juft  oyoqlar  xarakterlidir  .                      

Bosh  skeletining    ensa  qismida  ikkita  ensa  bo’rtmasi bo’yin  umurtqasi  

bilan  harakatchan   qo’shiladi. Tanglay – kvadrat  tog’ayi  miyaquttisiga  qo’shilib  

ketadi.    Bunday    tipdagi    bog’lanishga      autositiliya    deyiladi.    Tilosti  yoyining  

ustki    elementi    hisoblangan    giomandibulyare    _    ostki    suyak    o’rta      quloq 



 

bo’shlig’ida  joylashgan    uzangi    suyagiga    aylanadi,chanoq    kamari    dumg’oza  



umurtqasining  ko’ndalang    umurtqalariga    yopishib    turadi.  Ikkita  qon    aylanish  

doirasi  vujudga    keladi,  yuragi    ikkita  yurak    bo’lmasidan  va  bitta  yurak   

qorinchasidan tashkil  topgan. Ko’ zlarida harakatchan qovoqlari  bor. Yon  chiziq  

organlari  yo’qolib  ketgan. Oldingi  miya ancha  kattaradi  va ikkita  yarim  sharga  

ajraladi.    Uningqopqog’ida nerv  moddasi   to’planadi.  Amfibiyalarning  o’rtacha   

metabolizm  darajasi   baliqlarga  nisbattan  ancha   yuqori  bo’ladi.  Shu  bilan  bir  

qatorda    amfibiyalar      suvda    yashovchi    umurtqalilarning      ham    bir  qancha  

xususiyatlarini      saqlab    qolgan.  Terisi      suv     va    gazni    o’tkazib    turadi.  Ayirish   

organi  bo’lib  tana   mezonefretik  buyrak  va  teri   xizmat   qiladi.    Poykiloterm_ 

tana harorati  tashqi  muhit   harorat  bog’liq  bo’ladi.  

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 

                       2.1. Amfibiyalar sistematikasi.  

Hozirgi  amfibiyalarning  2500  ga  yaqin  turlari  bo’lib,  ular  uchta  turkumga 

bo’linadi: 

dumlilar 

(Caudata), 

oyoqsizlar 

(Apoda) 


 

va 


dumsizlar 

(Ecaudata).O’zbekiston  hududida   dumsizlar turkumiga  mansub  2   ta  tur  (baqa  

va  qurbaqa)  tarqalgan; dumllar  turkumidan  tritonlar  akvariumlarda  boqiladi.  

Dumlilar turkumi — Caudata. Bu turkum 280 ga yaqin hozir yashab turgan 

turlarni o’z ichiga oladi. Boshi bilinar-bilinmas tanaga o’tib ketadi, doimo yaxshi 

rivojlangan  dumi  bo’ladi.  Oldingi  va  keyingi  oyoqlari  bir  xil  rivojlangan, 

ba’zilarida  (sirenlarda)  keyingi  oyoq  reduksiyalangan.  Тana  va  dumini  gorizontal 

tekislikda  egab  suvda  suzadi  yoki  yerda  o’rmalaydi.  Ko’pchiligi  suvda  yashaydi. 

Bular aso-san shimoliy yarimsharda tarqalgan. 

Dumlilar turkumi  beshta kenja turkumga bo’linadi. 

1) 


Yashirinjabrapilar  kenja  turkumi  hozirgi  dumli  amfibiyalarning 

eng soddasidir. Bularning umurtqalari amfitsel, urug’lanishi tashqi. 

Bu kenja turkumga yas 

2) 


hirinjabralilar    oilasi  kiradi,  bu  oilaning  vakili  Yaponiya  va 

Хitoyda  tarqalgan  bo’yi  160  sm  ga  yetadigan  gigant  salamandra 

bilan  Shimoliy  Amerikada  tarqalgan  bo’yi  70  sm  keladigan 

yashirinjabradir.  Burchak-tishlilar  degan  ikkinchi  oilasiga  sibir 

to’rt  barmoqli  tritoni,  ushar  baqa,  yetgisuv  baqatishi  ,  ussuriy 

tirnoqpi tritoni  kiradi. 

2)  Ambistoma  kenja  turkumiga  faqat  bitta  ambistoma  oilasi  kiradi  va 

Shimoliy  hamda  Markaziy  Amerikada  tarqalgan.  Ambistomalarning  lichinkalari 

aksolotl deb ataladi. Lichinkalari voyaga yetgan ambistomadek bo’lib, metamorfoz 

davrini  o’tmasdan  jinsiy  ko’payish  qobiliyatiga  ega.  Bu  hrdisa  neoteniya  deb 

ataladi. 


 

3) Uchta turi bilan sirenlar  oilasini o’z ichiga olgan Meanteg kenja turkumi 



Shimoliy  Amerikada  tarqalgan  bo’lib,  faqat  nozik  oldingi  oyoqlari  bor,  tashqi 

jabralari umrbod saqlanadi. Jabra va o’pkalari bilan nafas oladi. 

4)  Proteylar  kenja  turkumi  bitta  proteylar  oilasi  va  ikkita  to`rni  o’z  ichiga 

oladi.  Yevropa  proteyi  yer  osti  suvlarida  yashaydi.  Oyoqlari  teri  ostiga 

yashiringan,  urug’la-nishi  ichki.  Amerika  proteyi  Shimoliy  Amerika  ko’llarida 

yashaydi. 

5)  Salamandralar  kenja  turkumi  dumlilarning  tipik  vakillari  hisoblanadi, 

urug’lanishi ichki va uchta oilani o’ziga birlashtiradi. Amfiumalar  oilasi faqatgina 

bitta  amfiuma    to`rini  o’z  ichiga  oladi  va  Shimoliy  Amerikada  tarqalgan.  Juft 

oyoqlari  nimjon  va  2-3  barmoq  bilan  tugaydi.  Ko’zlari  teri  ostiga  yashiringan. 

Chin  salamandralar    oilasiga  40  tacha  tur  kiradi.  Qrvoqlari  yaxshi  rivojlangan, 

tashqi  jabralar  faqat  lichinkalarida  bo’ladi.  Bu  oilaga  tritonlar  va  salamandralar 

kiradi. O’pkasiz salamandralar oilasi 175 to`rni o’z ichigaoladi. Bularningo’pkalari 

yo’qolib  ketadi,  shuningdek,  kichik  qon  aylanish  doirasi  yo’q,  chunki  yurak 

bo’lmasi to’siq bilan ajralmagan. 

Oyoqsizlar  turkumi  —  Apoda.  Bu  turkumga  60  ga  yaqin  to`rni  o’z  ichiga 

olgan bitta chyervyagalar oilasi kiradi. Тashqi ko’rinishiga ko’ra ilonga yoki katta 

chuvalchangga o’xshaydi (uzunligi 30-120 sm keladi). Gavdasidagi halqalar tanani 

ayrim segmentlarga bo’lib turadi. Oyoklari va ularning kamar skletlari yo’q, dumi 

ham  yo’q,  kloakasi  tananing  orqa  tomoniga  ochiladi.  Тyerisida  mayda-mayda 

suyak  tangachalar  bo’ladi,  umurtqasi  amfitsel.  Bu  belgilarning  hammasi  chyer-

vyagalarning  yerni  kovlab  yashashga  moslashishiga  olib  kelgan.Ko’zlari  murtak 

holida, nog’ora pardasi bo’lmaydi, buning aksicha, hidlov organlari kuchli taraqqiy 

etgan.  Urug’lanishi  ichki  bo’ladi  va  shu  munosabat  bilan  erkaklarining  kloakasi 

bo’rtib chiqib, ko`pulyativ organ vazifasini bajaradi. 

Afrika,  Osiyo  va  Janubiy  Amerikaning  tropik  nam  joylarida  tarqalgan. 

Asosan  yer  tagida  hayot  kechiradi  .Chyervyagalar  hasharotlar,  chuvalchanglar  va 

tuproqda  yashovchi  boshqa  umurtqasiz  hayvonlar  bilan  oziqpanadi.  Ularning 


 

ko’payishi  suvga  unchalik  bog’liq  emas.  Chyervyagalar  tasodifan  suvga  tushib 



qolsa,  cho’kib  ke-tadi.  Тuxumlari  suvdan  tashqarvda  taraqqiy  etadi.  Ba’zi  turlari, 

chunonchi, seylon ilonbalig’i qo’ygan tuxumlarini gavdasi bilan o’rab oladi. Nasl 

uchun qayg’urish hodisasi deyarli barcha chyervyagalarda namoyon bo’ladi. Suvda 

yashaydigan chyervyagalar tirik bola tug’adi.  



Dumsizlar turkumi — Ecaudata. Dumsiz amfibiyalar eng yuqori tuzilgan va 

turlari  nisbatan  juda  ko’p  bo’lgan  guruhdir.  Lekin  ular  ko’p  turli  bo’lgani  bilan 

tuzilishi  bir-biriga  juda  o’xshash,  ya’ni  ularning  gavdasi  kalta  va  keng  bo’ladi, 

syerbar  boshi  tanasiga  qo’shilib  ketadi,  dumi  yo’q,  keyingi  oyoqlari  oldingilariga 

nisbatan  2-3  marta  uzun.  Oyoqning  bunday  tarzda  tuzilishi  sakrab  yurish  uchun 

xizmat  qiladi.  Umurtqa  pog’onasining  dum  bo’limi  bitta  uzun  suyakcha 

ko’rinishida  bo’ladi.  Qovurg’asi  yo’q.  Peshona  va  tepa  suyaklari  qo’shilib,  juft 

peshonatepa suyagini qosil qiladi. Тirsak va bilak, katta va kichik boldir suyaklari  

ajralmagan. Dumsizlar turkumi 5 ta kenja turkumga bo’linadi. Bularning nomlari 

tana bo’li-midagi umurtqalarning qay shaklda bo’lishidan olingan. 

1)  Amfitselalar    kenja  turkumi  dumsizlar  ichida  eng  primitivi  bo’lib, 

umurtqalari  amfitsel,  unchauzun  bo’lmagan  qovurg’alari  bor  va  dum 

muskullarining  rudimenti  saqlanadi.  Ikkita  to`rni  o’z  ichiga  olgan  bitta 

silliqoyoqlilar oilasi bor. Bu turlarning biri Yangi Zelandiyada  ikkinchisi Shimoliy 

Amerikada  tarqalgan. 

2)  Opistotselalar  kenja  turkumi  vakillarining  umurtqalari  opistotsel  tipda 

bo’ladi,  qovurg’alari  bor.  Bu  kenja  turkum  2  ta  oilani  o’z  ichiga  oladi. 

Yumaloqtillilar    oilasiga  Yevropa  va  Osiyoda  tarqalgan  jyerlyankalar    momo 

qurbaqalar  kiradi.  Pipalar  oilasi  Afrikada  yashovchi  pixli  baqalarni  ,  Janubiy 

Amerikaningtropik  o’rmonlarida  yashaydigan  so`rinam  pipasini  o’z  ichiga  oladi. 

So`rinam  pipasining  bo’yi  20  sm  ga  yetadi.  Ko’payishidan  oldin  urg’ochisining 

orqa tomonidagi terisi shishadi va chuqurchalar hosil qiladi, urg’ochisi kloakasini 

bo’rttirib,  chuqurchalarg’a  40-100  ta  ikra  qo’yadi,  erkaklari  terini  qorni  bilan 

bosadi. 


 

3)  Anomotselalar  kenja  turkumiga  chesnochnitsalar,  butli  baqalar    va  bir 



nechta  ekzotik baqalar kiradi. Bularning umurtqalari protsel  tipda (oldingi  tomoni 

botiq,  keyingi  tomoni  bo’rtib  chiqqan)  bo’ladi,  erkin  qovurg’alari  yo’q. 

Anomotselalar Yevropa, Osiyo hamda Shimoliy Amerikada tarqalgan (1-rasm). 

4) Protselalar kenja turkumi umurtqalarning protsel bo’lishi, qovurg’alarning 

yo’kligi,  dumg’aza  hamda  urostil  orasida  juft  birikuv  bo’rtmasi  borligi  bilan 

xarakterlanadi.  Qurbaqalar,  kvakshalar    va  daraxtlarda  yashovchi  kaltabosh-lar  

oilalari kiradi. 

5)  Diplaziotselalar  kenja  turkumi  o’z  ichiga  baqalar,  torog’izlilar    va 

polipedidalar oilalarini oladi 

 

 



 

 

 



1 – rasm. O’zbekistonda   uchraydigan  dumsizlar  turkumiga  mansub  qurbaqa 

 


 

 



                   2 –rasm.  Ko’l baqasining     umumiy   ko’rinishi. 

 

                    3-rasm. Dumlilar  turkumiga  mansub  tur 



          

             

10 

 

                              2.2. Amfibiyalarning   tashqi    tuzulishi.  

Hozirgi   amfibiyalar   gavdasining   shakli  uncha  xilma_xil   emas: ba’zilarining 

tanasi  yapaloq – yelka  qorin  tomonidan   qisilgan,   keyingi  oyoqlari  oldingisiga  

nisbattan   kuchli    va  uzun (dumsizlarda). Boshqalarining  gavdasi  cho’ziq boshi  

nisbattan    kuchli    ,  dumi    uzun,  oyoqlari    teng    va      kalta    (dumlilarda). 

Oyoqsizlarning      gavdasi    chuvalchangsimon,  oyoqlari  mavjud      emas.  Boshi  

tanasiga  harakatchan  birikadi. Boshining  ikki   yoniga bo’rtib  chiqqan ko’zlari  

joylashadi. Ko’zida  harakatchan  qovoqlari  bor. Bir  juft  burun  teshigi  ko’zining  

oldida  joylashgan. Baqa  ko’zining  orqa  tomonida  nog’ora  pardasi  bor.  Erkak  

baqa      boshining    ikki  yon    tomonida    tovushni  kuchaytiradiga      pufakcha  – 

rezanatorlar bo’ladi. Tananing  yon  tomonida  to’rt   barmoqli  oldingi  oyoqlari, 

besh    barmoqli    va    suzgich    pardali  keyingi    oyoqlari  ,  tananing    orqa  tomonida  

kloakasi  joylashgan  bo’ladi  

 

             4- rasm.    1 – burun  teshigi; 2 – qovoqlari; 3 – ko’zi; 4- nog’ora  pardasi; 



5  –  oldingi    oyog’i;  6  –  yelka  7  –  bilak;  8  –  panjasi;  9  –  keyingi    oyoqlari;  10  – 

barmoqlari  orasidagi  parda; 11 – boldir; 12 – son ;  



Teri  qoplag‘ichlari.  Baqaning  terisi  yalang‘och  bo‘lib  unda  shox  suyak 

tangachalari  bo‘lmaydi.  Epidermisida  ko‘p  xujayrali  shilimshiq  modda  ishlab 

chiqaruvchi bezlar ko‘p bo‘ladi. Shilimshiq modda terini qurib qolishdan saqlaydi. 

Terisi  muxim  nafas  olish  organi  xamdir.  Baqaning  terisi  boshidan  oyog‘igacha 

gavdaga  yopishgan  bo‘lmay,  malum    joylardagina    gavdaga    yopishgan    bo’ladi, 

shu  joylarida  limfa  bilan  to‘ldirilgan  bo‘shliqlar  bo‘ladi.  Epidermisning    pastki   

qatlamlarida    va  chin    terida    pigment    hujayralari      joylashgan.  Amfibiyalarning 

rangi harxil  funksiyani  bajaradi:yashirinish,ogohlantrish va qo’rqitish. 



11 

 

Baqa  terisi  ko’p hujayrali   bezlarga  boy.  Bezlar  yopishqoq  suyuqlik ajratadi    



va  terini    doimo    ho’lllab    turadi    hamda      uni  qurib    qolishidan    saqlaydi.  Teri  

bezlari    ajratayotgan            secret    bezi    turlarida        zaharli  yoki    qitiqlovchi  

moddalardan  tashkil topgan  bo’ladi. 

         SKELETI:  Umurtqa pog‘onasidan, bosh skeletidan erkin oyoqlar skeleti va 

ularning kamar skeletidan tashkil topgan.  

 

5 rasm-Baqa  skeletining   umumiy  tuzulishi.   

Umurtqa  pog‘onasi  bo‘yin,  tana,  dumg‘aza  va  dum  umurtqalariga 

bo‘linadi.O’qskeleti  o’z  navbatida     4 ta    bo’limdan   tashkil  topgan:  bo’yin, 

tana,    dumg’oza    va      dum      bo’limlari.  Bo‘yin  bo‘limi  faqat  bitta  umurtqadan 

iborat bo‘lib, unda ko‘ndalang o‘simtalari va qo‘shiluv chuqurchasi bo‘ladi va shu 

chuqurchalar  yordamida  bosh  skeletiga  birikadi.  Tana  umurtqalari  yettita  bo‘ladi.               

Bularning  xar  biridan  bir  juftdan  ustki  yoylar  ko‘ndalang  va  qo‘shiluv  o‘simtalari 

chiqadi. Tana umurtqalarining oldingi tomoni ichiga botib kirgan, orqa tomoni esa 

bo‘rtib chiqqan, ya’ni protsel tipda bo‘ladi. Qobirg‘alari yo‘q. Dumg‘aza bo‘limida 

faqat  bitta  umurtqa  bor.  Uning  ko‘ndalang  o‘simtasiga  chanoq  suyagi  birikadi. 

Dum umurtqalari biri-biriga qo‘shilib dum suyakchasi- urostilni xosil qiladi. 



12 

 

             



             6– rasm. Baqaning o‘q sleti va chanog‘i:                             

1-bo‘yin  qismi  (bitta  umurtqa);  II-  tana  qismi;  III- 

chanoq 

qismi; 


IV-urostil. 

1-tanasining 

uchinchi 

umurtqasidagi    o‘simta;  2-shu  umurtqaning  oldingi 

qismidagi  o‘simta;  3-birinchi  bo‘yin  umurtqasidagi  

birikish yuzasi; 

                                   

              Bosh  skeleti.  Miya  qutisining  ko‘p  qismi  tog‘ay  xolicha  qolib  ketadi. 

Ensa  qismida  faqat  ikkita  yon  ensa  suyaklari  bo‘ladi.  Eshitish  bo‘limida  bir  juft 

quloq  suyaklari  taraqqiy  etadi.  Ko‘z  kosasining  oldingi  qismida  toq  ponasimon  -

xidlov  suyagi  bo‘ladi.  Miya  qutisining  qoplovchi  suyaklariga  bir-biriga  qo‘shilib 

ketgan  tepa,  peshona  suyagi,  burun  suyagi  bosh  skeletining    keyingi  tomonidan 

o‘rab  turuvchi  tangacha  suyaklari  va  miya  qutisining  tagini  xosil  qilgan 

parasfenoid va juft dimog‘ suyaklari kiradi. (7-rasmda)               

          Visseral skeletining tanglay va qanotsimon suyaklari xam bosh skeleti tagini 

xosil  qilishda  ishtirok  etadi.  Ustki  jag‘  funksiyasini  suyakli  baliqlardagidek  jag‘ 

oraliq va ustki jag‘ suyaklari bajaradi. Pastki jag‘ mekkel tog‘aydan iborat bo‘lib, 

uni ustidan tish va burchak suyaklari yopib turadi. Jag‘ yoyining pastki elementi-

gioid  jabra  yoylari  bilan  birga  qo‘shilib,  til  osti  plastinkasi  va  uning  shoxlarini 

xosil  qiladi.          Juft    oyoqlar    skeleti    o’zining    tuzulishi    hamda      funksiyasiga   

ko’ra    baliqlarning      juft        suzgich      qanotlari      skeletidan      keskin    farq  

qiladi.Amfibialarni  erkin  oyoqlar  skeleti  quruqlikda  yashovchi  umurtqali 

xayvonlarning  oyoq  skeletiga  o‘xshash    tipik    besh    barmoqli    oyoqlar      kabi   

tuzilgan. Bu  skelet  murakkab  richag  pininsipida  tuzulgan  bo’lib,  uchida  tipik  

beshta  barmoq   bo’ladi.     


13 

 

 



                    7-rasm     Baqaning bosh skeleti: 

I—yukoridan ko‘rinishi; II—pastdan ko‘rinishi: 

1-  yon  ensa  suyagi;  2-peshona    (tepa)        suyagi;  3-  burun      suyagi;  4-  jag‘lararo   

suyak 5-quloq oldi  suyagi;   5-tangachasimon  suyak;  7-parasfenoid;  8- soshnik  

9- tanglay  suyagi;  10- kanotsimon  suyak ;  11- xidlash ponasimon suyagi;    

12-jag‘ning ustki qismi; 13- jag‘ kvadrat suyagi; 14-ko‘rish nervi chiqadigan teshik 

15- uchlamchi nerv     teshigi. 

               Bu  skelet  murakkab  richag  pininsipida  tuzulgan  bo’lib,  uchida  tipik  

beshta  barmoq   bo’ladi. Oldingi   va   keying  oyoqlar   3 - ta asosiy  bo’limdan  

tashkil  topgan,  shu  bo’limlarning  distal  tomondagisi, o’z  navbatida, yana  3  – 

ta     kenja   bo’limga    bo’linadi.(1-jadval)    Yelka  kamari  yoy  shaklida,  uchi  qorin 

tomonga  qaratilgan.  Yoyning  xar  qaysi  tomoni  kurak  ustki  tog‘ayi,  kurak  suyagi 

korakoid  va  uning  oldida  joylashgan  prokaroid  suyaklaridan  tashkil  topgan.         

(8-rasm) Yoyning o‘rta sida to‘sh suyagi, to‘sh oldi suyagi bo‘lib bularning uchlari 

tog‘ay xolicha qoladi. To‘sh oldi va kurak o‘rtasida ingichka o‘mrov suyagi bor.  

 


14 

 

8-rasm.    Baqa  yelka      kamarining 



oldindan ko‘rinishi. 

1-to‘sh 


suyagi; 

2— 


ko‘krak 

suyagining  togayli  orqa  qismi;  3-

korakoid; 

4- 


korakoid 

ustida 


joylashgan 

o‘mrov  suyagi;  5— 

ko‘krak 

oldi 


kismi; 

6-kuragi;                                               

7-yelka  va  shonaning  qo‘shilish  joyi 

chuqurchasi  (toq    nuqtalar    bilan 

kursatilgan)  

1-jadval 

             Oldingi   oyoq 

            Keyingi  oyoq 



I    bo’lim:  yelka    bitta    yelka(humerus)  

suyagidan   tashkil  topgan 



II bo’lim: bilak  2 ta  suyakdan - bilag 

suyagi (radius); bilag tirsak (ulna) 



III bo’lim: panja 3 ta kenja bo’limdan 

1-  Kenja- 

bo’lim:  bilaguzuk 



(carpus)  9-10  tasuyakchalardan  

tashkil    topgan  vauch    qator   

bo’lib  joylashgan 

2-  kenja 

bo’lim: 

qo’l 


kafti 

(metakarpus)  bir  qator  5  ta  

uzunchoq suyaklardan iborat. 

3-  kenja    bo’lim  :barmoq    falanga-

lari(phalanges 

digitorum);har 

birida bir nechtadan suyak bor  va 

uzunasiga  o’rnashgan . 



Download 1.61 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling