Talaba nazirov javohirbek guruh 17 51 2 –joriy nazorat ishi

Talaba_NAZIROV JAVOHIRBEK 

Guruh_17_51 

2 –joriy nazorat ishi. 

Abu Abdulloh Al –Xorazmiy o’z asarlarida ta’lim tarbiyaga alohida e’tibor 

bergan. U o’zining asari ,,Al –jabr al –muqobila”da  faqatgina matematika, hisob 

kitobga berilmasdan insonning qiymatini ham nazardan chetda qoldirmagan.  

U o’z qarashiga muvofiq inson didaktikasiga ko’ra: 

Agar inson yaxshi xulq sohibi bo’lsa, u 1ga teng. 

Agar inson husn sohibi bo’lsa, birning yoniga nolni qo’sh=10 bo’ladi. 

Agar inson boy bo’lsa, yana bir nolni qo’sh=100 bo’ladi. 

Agar nasl –nasabli bo’lsa, yana bir nolni qo’sh= 1000 bo’ladi.  

Agar 1 raqami ya’ni, xulq yo’q bo’lib ketsa, insonning qiymati yo’qqa 

chiqib, nollarning o’zi qoladi=000. 

Mana ko’rinib turibdiki, sharqda avvalo xulq masalasi birinchi o’ringa 

qo’yilib kelinganligi.   

Forobiy o’z qarashlarida tarbiya masalasiga jiddiy qaragan. Uning ,,Fozil 

odamlar shahri” asaridan va boshqa bir qancha asarlaridan bilib olishimiz mumkin. 

Forobiy faqat nazariy bilimlar bilan cheklanmasdan amaliyotni ham bilgan. 

U haqida bizga yetib kelgan musiqa asbobini chalishni bilishi, va bir ziyofatga 

borganligi ammo unga hech kim e’tibor bermaydi. U musiqa asbobini olib 

chalishni boshlaydi, shunda hamma o’ynashga tushadi, va yana kuy chalishni 

boshlaydi, yurakni yig’latuvchi kuyidan hamma sel –sel bo’lib yig’laydi, ketish 

oldidan esa hammani uyqusini keltiradigan kuy chaladi va hamma uxlab qoladi. 

Mana yaxshi xulq sohibi bo’lgan Forobiy davrada o’zini ko’rsatmaydi. Hamma 

uyg’onib qarasa Forobiy ketib qolgan bo’ladi. Keyinchalik Forobiy ekanligini 

bilishadi. Forobiy insonlar haqida ko’plab fikrlar keltirgan.  

Abu Ali Ibn Sino yoshligidan bilimga chanqoq bo’lgan. Yoshligida ilmni 

mukammal o’rganadi. Uning hammamizga ma’lum bo’lgan, farzand tarbiyasidagi 

hikmatlari asrlar osha o’zining qiymatini va qadrini yo’qotmasdan, asrlar osha 

qimmatli ma’lumot bo’lib kelmoqda. Ibn Sino asarlarida insonni o’zining ongini 

boshqarishni ya’ni, o’zini o’zi tarbiyalashini ko’rishimiz mumkin. Bemor kelsa sen 

kasal tarafdamisan yoki men tomondamisan degan so’zida qanchalar hikmat 

mujassam. 

Abu Rayhon Beruniy tillarni yaxshi o’zlashtirganligi sababli faqat 

movaraunnahrning emas dunyo kitoblarini o’rgangani ma’lum. Birgina 

misol ,,Qaytarish bilimlarning onasi” .Buni qadimgi yunon allomalarining asarida 

uchratishimiz mumkin. ,,Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarida bir 

qancha xalqlarning ta’lim tarbiyasi haqida ma’lumot berishni ko’ramiz. 

Kaykovusning ,,Qobusnoma” asarida tarbiyaga, omonatga oid ko’plab 

ma’lumotlar uchraydi. Asarda Aleksandr Makedonskiy hayoti haqida so’z 

borganda uning ,,men o’lgandan so’ng bir qo’limni tobutdan chiqarib qo’yinglar, 

xalq buni ko’rsin, dunyoni egallagan odam dunyodan quruq qo’l bilan 

qaytayotganimni ko’rsin”. Bunda odamlarni mol –dunyoga berilmasligi, nafsning 

quli bo’lmasligi, dunyo hammani ortda qoldirishini ko’ramiz.  

Hozirgi kunda tarbiya masalasiga  alohida  e’tibor berish kerak. Hozir zamon 

shiddat bilan rivojlanmoqda. Turli oqimlar, bolalarni yo’ldan ozdirmoqda. 

Tarixdan insonni tiliga ehtiyot bo’lishligi aytib kelinadi. Buni yorqin 

misoli ,,Qobusnoma asaridir”. Asarda keltirilishicha bir podsho hakimga qarab sen 

nasroniysan deydi, shunda yoshi ulug’ hakim: men nasroniy bo’lsam sen 

haromisan deydi. Bu so’zdan podsho yig’lab yuboradi. Hakimdan nega unday 

deganini so’raydi. Shunda u men sening ota –onanga nikoh o’qiganman, agar men 

nasroniy bo’lsam, sen unda nikohsiz tug’ilgan bola bo’lasan deydi. 

Hozirgi kunda avj olgan yolg’onchilik, aldoqchilik, omonatga hiyonat qilish 

holatlari kun sayin ortib bormoqda. Bu asarda omonatga hiyonat qilmaslik haqida 

100 tillani o’g’riga omonat deb hammomga borgan odam haqida hikoya keltirilgan. 

Bu asarga necha yillar o’tgan bo’lsa ham o’zining mazmuni, tarbiya masalasida 

hozirgi kunga ham mosligi bilan ajralib turadi.  

Yusuf Xos Hojibning ,,Qutadg’u bilig” asarida tarbiya masalasida, davlatni 

boshqarishda, adolat, to’g’rilik, ilm olish, ibodat borasida o’z qarashlarini bayon 

etib ketgan. Bu asar o’z davrinig shoh asaridir. Asarda har doim shoshilmaslik, 

ammo ilmga va   toat –ibodatga shoshilish kerakligi haqida yozgan. 

Raiyatni har doim adolat bilan boshqarish kerakligi, chunki arslonni 

chumolilar qulatishi mumkinligi bayon etilgan. Hozirgi kunda ham agar xalqni 

o’ylamay ish olib borsa,mamlakatni halokatga eltadi, xalq bosh ko’taradi.  

Davlatni boshqarishda qatiyatli, bilimli, uzoqni ko’ra biladigan insonlar 

boshqarishligi aytilgan. Agar it boshchilik qilsa, qo’l ostidagilar ham itga o’xshab 

qolishi, agar arslon boshchilik qilsa qo’l ostidagilar ham arslonga aylanishi bayon 

etilgan. 

Ami Temur ,,Temur tuzuklari” asarida davlatni boshqarishda diplomat 

bo’lishga alohida e’tibor qaratgan. Men dunyoni 9 ulushini mashvarat bilan, 1 

ulushini qilich bilan oldim –degan. Bu jihatni pedagogik tahlil qilsak, tarbiya 

ustunligini, odamlarni qiynamaslikni bilishimiz mumkin.  

Qo’l ostidagilarni mansabga tayinlashda ularning  odob –axloqi, yurish-

turishi, bilimi, avlodlarini surishtirishini ko’ramiz. 

Mirzo Ulug’bek temuriylar orasida eng bilimga chanqoq insondir. Uning 

ilmga qo’shgan hissasi hozirgi zamonda ham o’rganilib  tadqiq etib kelmoqda. 

Uning madrasasida qanchadan qancha yoshlar bilim olgan. Madrasalarga hatto 

Yevropadan ham kelib o’qishgan. 

Boburning ,,Boburnoma “ asari memuar asar bo’lib, unda hayotda o’z 

boshidan o’tkazgan hodisalar haqida yozar ekan, unda: turli bilimlarga oid 

ma’lumotlarni uchratamiz. Hatto pedagogikaga oid, masalan farzand tarbiyasi  

masalasidagi  fikrlarini misol qilib keltirishimiz mumkin. 

Eski maktablar tizimi haqida Sadriddin Ayniyning ,,Eski maktab” asaridan 

bilamiz. Bu maktablar tizimi, o’qishni o’rgatish boshlang’ich bo’lgan. 

O’qimaganlar juda qattiq jazolangan.  

Chor Rossiyasi o’zlarining tizimini izga solish uchun rus –tuzem 

maktablarini joriy etdilar. 1884-yil Toshkenda Saidg’ani Saidazimboy uyida 

ochilgan. 1911-yil bunday maktablar soni 89 taga yetgan. Bu maktablarda turli 

fanlar o’qitilgan. Hatto Rossiyaga sayohat ham uyushtirilgan. 1896-yil ilk 

gimnaziya ochilgan. 

O’lka ziyolilari ta’lim borasiga katta hissa qo’shganlar. Bulardan:A.Avloniy, 

Behbudiy, Munavvar Qori, Shakuriylarni keltirishimiz mumkin. Bular faqat 

maktab ochib qolmasdan, matbuot ishini ham olib borganlar. Matbuot orqali 

aholini ko’zini ochmoqchi bo’lganlar. Diniy bilimlarni deb dunyoviy bilimlardan 

voz kechmasligi kerakligi uqtirilgan. 

A.Avloniy elchi, yozuvchi, diplomat  ziyoli insonligi barchamizga ma’lum. 

O’zi maktab tashkil etkanligi va darsliklar tayyorlaganligi, Turon gazetasini nashr 

etgan. Tarbiya borasida o’zining o’tkir fikrini mln yillar o’tsa ham eskirmasligini 

ko’ramiz. ,,Tarbiya biz uchun yo hayot –yo mamot,  yo najot –yo halokat, yo 

saodat –yo falokat masalasidir” deb bejiz aytmagan. 

 

3-joriy. 

Qadimdan tarbiya, ta’limga e’tibor berib kelinmoqda. Qadimgi Sharqda ham 

Qadimgi Yunonistonda ham maktab albatta bo’lgan. Qadimda boy oilalar 

farzandlalrini maktabda o’qitganlar. Sharqda Mesopotamiya, Bobil, Misr 

mamlakatlarini misol qilib keltirish mumkin. Bu yerda ular hisob –kitob, o’qish, 

yozishni o’rganishgan. Kambag’al oilalarning farzandlari esa ota –onalarida uy –

yumushlarini o’rganishgan.  

Qadimgi Yunonistonda maktabning paydo bo’lishi, qullarning bolalarni 

yetaklab kuzatib borishi natijasida paydo bo’lgan. Ular bolalarga yo’lda narsalar 

o’rgatib, topqirliklari uchun ularni rag’batlantirgan. Rag’bat tariqasida oq, ko’k, 

qora toshlardan foydalanganlar. Maktablarda o’qish, yozish, hisoblash o’rgatilgan. 

Palestrlar mavjud bo’lib, matematika, musiqa, she’riyat geometriya o’rgatilgan. 

Komunikativ qobiliyat –bu muloqotdir. Bola bog’chaga, maktabga 

borganida ularda adaptatsiya jarayoni kuzatiladi. Bolalar temperament  jihatidan 

4ga bo’linadi. Komunikatsiyani rivojlantirish avvalo, psixologik yondashib, uni 

rivojlantirish mumkin. Bu faqat odamlar bilan emas, darsliklar bilan ham aloqaga 

kirishidir. 

Pedagog o’zining yurish –turishi, kiyinishi, odobi, muomalasi bilan ajralib 

turadi. Bo’lajak pedagog me’yorda kiyinishi, zeb –u ziynatga berilmaslik kerak. 

Chunki dars jarayonida bolaning diqqati chalg’imasligi kerak. Diqqat eng muhim 

narsa, uni jalb etish mushkulroqdir, ammo diqqat chalg’ishi oson.  

Pedagog mahorati har tomonlama mukammal bo’lishdir. Ko’rgazmali 

qurollari ham, nutqi, bilimi va o’zini tutish qobiliyati. 

O’qituvchi faqat nutqdan foydalanmasdan mimikalardan ham foydalanishi 

kerak. Barcha narsada me’yor bo’lganidek, mimikada ham me’yor mavjud. Defekti 

bor bolalar bilan ishlashda artikulatsion (og’iz qimirlatish)dan foydalanadilar. 

Bolalar bilan ishlashda ularni rag’batlantirishni ham unutmaslik kerak. 

Pedagog texnikasida bu hisobga olinadi. 

Pedagog o’zidagi uslublar bilan cheklanmasdan boshqa davlatdagi 

pedagoglarning ham tajribalaridan foydalanishi zarur. O’zidagi usullar bilan ham 

qorishtirib yangi ped texnologiyalarni yaratish bo’ladi. O’zini o’zi tarbiyalashda 

o’zidagi kamchiliklarni avvalo bilishi lozim. Faqat o’z fan doirasi bilan 

cheklanmasdan boshqa fanlar bilan uzviy bog’lash kerak. Zamonda qanday voqea 

sodir bo’layotganligini kuzatish har bir pedagogning asosiy vazifasidir.