TA’lim vazirligi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS

TA’LIM VAZIRLIGI

TOShKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI

Moliya va buxgalteriya hisobi fakulteti		“Iqtisodiyot nazariyasi” kafedrasi
Ro’yhatga olindi № __________		Ro’yhatga olindi № __________
“______” ___________2020 y.		“______” ___________2020 y.

“IQTISODIYOT NAZARIYASI ” KAFEDRASI

“IQTISODIYOT NAZARIYASI ” fanidan

KURS ISHI

Mavzu: Foyda va uning hajmiga ta’sir etuvchi omillar

Bajardi: Moliya va buxgalteriya hisobi fakulteti, Statistika 52-guruhi talabasi Abdunabiyeva Shahlo

Tekshirdi: ______________________________________

Kurs ishi taqrizga topshirilgan sana “____” _______2020 y.		Kurs ishi taqrizdan qaytarilgan sana “____” _______2020 y.
Kurs ishi himoya qilingan sana “____” _______2020 y. Baho “_____” _________	___________ (imzo) ___________ (imzo) ___________ (imzo)	Komissiya a’zolari: __________________ __________________ __________________

TOSHKENT – 2020

Mavzu: Foyda va uning hajmiga ta’sir etuvchi omillar

MUNDARIJA:

KIRISH…………………………………………………………………………….3

1. 
   Foyda tushunchasi va uning iqtisodiy mazmuni…………………………….5
   
2. 
   Foyda turlari va ularning amal qilishi ………………………..……………13
   

3. Foydani o’zlashtirish tushunchalari , ularning yo’llari va usullari………..26

4. Foyda hajmiga ta’sir etuvchi omillar……………………………………….3 2

5.O’zbekiston iqtisodiyoti xo’jalik yurutuvchi subyektlarning faoliyatidan olinadigan foydani maksimallashtirish chora –tadbirlari …………………...……36

XULOSA………………………………………………………………………42

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………43

KIRISH

Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tomonidan belgilab berilgan 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi Harakatlar startegiyasi barcha sohalarni deyarli qamrab olgan bo‘lib, buning natijasida ko‘pgina istiqbolli ishlar amalga oshirilmoqda.Jumladan 2018-yil ―Faol tadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni qo‘llab quvvatlash yili‖ Davlat dasturi loyihasi jamoatchilik muhokamasiga taqdim etildi. Dastur loyihasi 237 banddan iborat bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 22- dekabr kuni Oliy Majlisga taqdim etgan Murojatnomasida keltirilgan asosiy g‘oya va takliflar hamda 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini Rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan asosiy vazifalardan kelib chiqqan holda ishlab chiqildi.Buning natijasida xususiy sektorda mablag‘lardan samarali foydalanilmoqda.Tarmoqlarda yuqori sifatli mahsulotlar tayyorlash, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va mehnat unumdorligini oshirishni ta‘minlashga bo‘lgan qiziqish va intilish ancha kuchli bo‘lib, ishlab chiqarish tufayli imkon qadar ko‘p daromad olish kabi pirovard moliyaviy natijalarga erishilayotganini ta‘kidlash joiz. Shuni yana alohida ta‘kidlab o‘tish joizki, Bu Harakatlar strategiyasi bo‘yicha davlat dasturi loyihasi jamoatchilik muhokamalari natijalari tahlili va kelib tushgan takliflar asosida yanada takomillashtirildi. Bularning barchasi bozor iqtisodiyoti sharoitida faoliyat yuritayotgan xususiy korxonalarning asosiy maqsadidir.

Tadbirkorlik subyektlari bu kabi imkoniyatlardan unumli foydalanishi uchun O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi tomonidan ularga zarur qulayliklar yaratilmoqda. Jumladan, o‘zaro sifatli elektron axborot almashinuvini joriy etish, davlat soliq xizmati organlari ishining samaradorligini oshirishga qaratilgan o‘ttizga yaqin dastur amaliyotga tatbiq etila boshlandi hamda soliq to‘lovchilarga o‘ndan ortiq interaktiv, ya’ni qog‘ozsiz, masofadan turib xizmatlar ko‘rsatilayotir. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotining asosi bo‘lgan xususiy mulk ustuvorligini mustahkamlaydigan barqaror qonunchilik bazasi yaratilganini qayd etish zarur. O‘rta mulkdorlar sinfini shakllantirish, mamlakat iqtisodiyotini barqaror yuksaltirish, yangi ish o‘rinlari yaratish va aholi daromadini oshirishning muhim omili bo‘lgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirish bo‘yicha qulay ishbilarmonlik muhiti hamda ishonchli huquqiy kafolatlar yaratildi. Jamiyatning iqtisodiy rivojlanishi juda serqirra jarayon bo'lib, u o'z ichigaiqtisodiy o'sish, iqtisodiyotdagi tarkibiy o'zgarishlar, aholi hayotining sifati va shart-sharoitlarining takomillashuvini oladi. U hech qachon bir tekis, yuqorilab boruvchichiziq bo'yicha ro'y bermaydi. Iqtisodiy rivojlanish o'z ichiga yuksalish va inqirozdavrlarini, iqtisodiyotdagi miqdor va sifat o'zgarishlarni, ijobiy va salbiy tomonlarniolib notekis boradi.Milliy iqtisodiyotda iqtisodiy rivojlanish qiyin aniqlanadiganjarayon bo'lganligi sababli, uning mezonlaridan biri bo'lgan iqtisodiy o'sish ko'proqtahlil qilinadi. Iqtisodiy o'sish iqtisodiy rivojlanishning tarkibiy qismi bo'lib, o'zifodasini real YalM hajmining oshishi hamda aholi jon boshiga nisbatan ko'payishidatopadi.Iqtisodiy o‘sishga tarixiy jihatdan yondoshilganda, u bir xil sur’atlarda va birtekis bormaydi. Tarixda iqtisodiy o‘sish sur’atlarining jadallashish, jiddiy pasayish vahatto qisqarish davrlari ma’lum. Agar katta tarixiy bosqichlar olib qaraladigan bo‘lsa,jahon va milliy iqtisodiyotda barqaror iqtisodiy o‘sish, ishlab chiqarishning hartomonlama taraqqiyot manzarasi hosil boMadi. Shu bilan birga iqtisodiy o'sishnafaqat miqdor, balki muayyan sifat o'zgarishlari shaklida ham namoyon boMadi.Prezidentimiz I. Karimov ta’kidlab o'tganlaridek: “ Iqtisodiy rivojlanish sur’atlarihaqida gapirganda... uning mezonlariga va eng avvalo, sifat ko'rsatkichlariga ko‘proqe'tibor qaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday o‘sishlar iqtisodiyotimizda yuzberayotgan tarkibiy o‘zgarishlar, uning izchil va barqaror rivoji uchun xizmat qilishi,xalqimizning hayot darajasini yuksaltirishga, bir so‘z bilan aytganda, amaliyhayotimizniyaxshilashga olib kelishi lozim”1. Shunday ekan,iqtisodiyo‘sishbevosita yalpi ichki mahsulot miqdorining mutloqva aholi jon boshiga hamdaiqtisodiy resurs xarajatlari birligi hisobiga

1.Foyda tushunchasi va uning iqtisodiy mazmuni

Foyda - [korxona], pul daromadlaridan sarflangan barcha [xarajat]lar chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismiga aytiladi. Korxonalarda tovar va xizmatlarni sotishdan olingan mablagʻlar ularning pul tushumlari yoki pul daromadlari deyiladi.

Foyda — tovarlar va xizmatlarni sotishdan olingan daromadning bu tovarlarni ishlab chiqarish va sotish xarajatlaridan ortiq qismi. Korxonalar va tadbirkorlar xoʻjalik faoliyati moliyaviy natijalarining asosiy koʻrsatkichlaridan biri. F. pulda ifodalanadi. F. bozor daromadi boʻlib, uning qonunqoidalariga binoan vujudga keladi, taqsimlanadi va ishlatiladi. F. kapital, ishlab chiqarish omili sifatida tovar va xizmatlar narxi tarkibiga kiradi, ular sotilgach, pul shaklida kapital sohibi ixtiyoriga keladi. F. topish tadbirkorlikning asl maqsadi hisoblanadi, unga intilish bozor iktisodiyotining rivojlanishini taʼminlaydi. Amaliyotda F. (F) daromad (D) bilan xarajatlarning (W) ayirmasi sifatida qaraladi (F=D—W). F. 3 omilga bogʻliq: a) bozorbop tovar va xizmatlarini yarat i sh , natijada ularni sotishdan kelgan pul tushumi koʻpayadi, buning tarkibidagi F. ham ortadi; b)daromadlar — tushumlar miqdori (D). Tushumlar sotilgan tovarlar va xizmatlar miqdoriga (Q) va ulardan har birining narxi (R)ga bogʻliq (D=QP); v)xarajatlar miqdori. Bozorda narxlar oʻzgarmay krlgan takdirda xarajatlarning pasayishi F.ni koʻpaytiradi, ularning ortishi esa uni qisqartiradi. Xarajatlar dinamikasi mehnat unumdorligiga bogʻliq. Meqnat unumdorligining ortishi xarajatlarni kamaytirish orqali F.ni koʻpaytiradi. Shu sababli F.ni koʻp olish sharti — mehnat unumdorligini muttasil oshirib borish hisoblanadi. Xarajatlar pasaygan sharoitda F.ning daromaddagi hissasi ortadi, aksi yuz berganda bu hissa qisqaradi. Bordiyu, tovarlarga talab hozir boʻlib, ularning bozor narxi oshsa, oʻzoʻzidan va xarajatlardan kati nazar, F. ortadi. Narxning foydaga taʼsiri shundan guvohlik beradiki, bozorgir tovarlarni chiqarmay turib yaxshi F. koʻrish mumkin emas. Har qanday firma F.ni eng koʻp olishga, yaʼni uni maksimumlashtirishga intiladi, F. miqdoriga taʼsir etuvchi omillarni ishga soladi.

F.ning oʻz oʻlchami bor. Bu uning normasi va massasidir. F. normasi (Gʻ") nisbiy koʻrsatkich boʻlib, kapital qanday ishlatilib, qanday F. koʻrilganini bildiradi va u orqali F. (F) kapitalning (K) ning qanday qismiga tengligi aniqlanadi.

F. koʻrilgan. F. normasi kapitalining naqadar samarali ishlatilishini bildiradi. F. koʻrish tadbirkorlikning maqsadi boʻlganidan har doim F. normasini oshirishga intilish saklanib qoladi.

F. massasi — bu foydaning mutlaq miqdoridir. F. massasi qanchalik koʻp boʻlsa, F. shunchalik maksimumlashgan hisoblanadi. Agar F. normasi goqori boʻlsa, oz kapital bilan ham koʻp F. olish mumkin, bordiyu F. normasi past boʻlsa, kapitalni koʻpaytirib F.ni koʻpaytirish mumkin. F. maksimumlashtirish uchun ham F. normasi, ham kapital summasi katta boʻlishi zarur. F. normasini pasayishi hisobidan F. massasi qisqargan chogʻda, bu yoʻqotishni bartaraf etish uchun investitsiyapar hisobidan kapital koʻpaytiriladi. Olingan F.ning bir qismi investitsiyaga aylanadi, bu bilan u kapitallashadi. Amortizatsiya va kredit hisobidan ham pul investitsiyalanganda kapital koʻpayadi. Natijada F. normasi pasaygan chogʻda ham olinadigan F. miqdori qisqarmaydi. Agar F. normasi pasayishiga nisbatan kapital tezroq koʻpaysa F. massasining ortishi yuz beradi.

Qayerda hosil boʻlishiga qarab sanoat, tijorat, bank, servis, agrobiznes va boshqa F. turlari mavjud. Qanday usul bilan hosil boʻlishiga qarab oddiy va ustama F.ga boʻlinadi. Oddiy F. erkin — mukammal raqobat sharoitida koʻpchilik tadbirkorlar oladigan F.dir. Us t am a F.ni firmaning monopol mavqei, yaʼni tovarlar taklifining tanho yoki ozchilik firmalar qoʻlida toʻplanishi yuzaga keltiradi. Monopol mavqe bozordagi hukmronlikni, yaʼni narxlarga taʼsir etish imkoniyatini beradi. Monopol firma narxlarni oshirish hisobidan ustama F. oladi. F. nima hisobidan yaratilishiga qarab normal, iqtisodiy va omad F.dan iborat boʻladi. Normal F.ni tadbirkorlik qobiliyati yaratadi. Bu ishbilarmonlik uchun mukofot tarzida eng kam deganda malakali ishchi yoki mutaxassisning ish haqiga teng boʻlishi kerak, aks holda tadbirkorlik bilan mashgʻul boʻlish oʻrniga yollanib ishlash maʼqul boʻladi. Bundam F. xarajatlar tarkibiga kiradi, chunki tovarlar xarajatlarga teng narx bilan sotilganda ham tadbirkor daromad topadi va biznesni tashlab ketmaydi. Biznesni boshqarish kapital sohibidan menejerlarga oʻtgan taqdirda normal F. ularga mukofot shaklida tegadi. Iqtisodiy F. xarajatlar bilan daromad oʻrtasidagi farkdan iborat, uni kapital yaratgani sababli bu F. kapital egasiga tegadi. Omad F.si — bu F.ni bozor konyuʼyunkturasidagi juzʼiy oʻzgarishlar yuzaga keltiradi. Bozorda talab vaqtinchalik oshib, narxlar koʻtarilganda omad F.si hosil boʻladi. Iqtisodiyotda tavakkalchilik F.si ham bor. Bu tavakkaliga ish qilgani uchun biznes egalariga tegadigan mukofot hisoblanadi.

F. ishlatilishidan oldin taqsimlanadi, undan soliklar toʻlanadi. Kapital qarzga olinganda F.ning bir qismi foiz qarzlarini toʻlashga ajratiladi. F.ning firmada qolgan qismidan ishchi va xizmatchilarga mukofot beriladi, agar firma aksiyadorlik jamiyati boʻlsa, F.dan dividend toʻlanadi, xayrehson ishlariga pul ajratiladi. Barcha chegirilishdan soʻng qolgan foyda taqsimlanmagan yoki tutib qolingan F. hisoblanadi. Taqsimlanmagan foyda qanchalik koʻp boʻlsa, firmaning oʻz mablagʻi hisobidan investitsiyalash imkoni shunchalik katta boʻladi. Firmaning oʻzida qolgan foyda investitsiya orqali kapitallashadi, yaʼni asosiy va aylanma kapitalga kelib qoʻshiladi. Bu firmalarning iqtisodiy salohiyatini oshiradi.

F. bozor mexanizmidagi muhim iktisodiy vosita hisoblanadi. F.ga intilish resurslarni kerakli sohalar oʻrtasida taqsimlanishiga olib keladi. Kapital talab qisqargani uchun narx pasayib F. kam olinadigan soxalardan chiqib talab oshgan serfoyda sohalarga doimo koʻchib turadi. Bu bilan kerakli tovarlar va xizmatlar yaratiladi, iktisodiyot oʻsadi. F.ning koʻp boʻlishi mamlakat iqtisodiy salohiyatini va farovoshshgini oshirishga xizmat qiladi.

Ahmadjon Oʻlmasov.

Ayrim adabiyotlarda bu iqtisodiy foyda deb ham yuritiladi.

Foydaning tarkib topishi ikki bosqichdan oʻtadi:

• 
  birinchi bosqichda foyda ishlab chiqarish jarayonida yangi qiymatning yaratilish chogʻida vujudga keladi. Yangidan yaratilgan qiymat tarkibidagi qoʻshimcha qiymat foydaning asosiy manbai hisoblanadi, biroq u hali aniq foyda shaklida namoyon boʻlmaydi;
  
• 
  ikkinchi bosqichda ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan foyda tovarlarni sotilgandan soʻng olingan pul daromadi bilan xarajatlarning farqi koʻrinishida toʻliq namoyon boʻladi.
  

Demak, tovar va xizmatlar sotilganda ularning umumiy qiymati pul daromadlariga, undagi qoʻshimcha qiymat esa foydaga aylanadi. Bundan koʻrinib turibdiki, foydaning haqiqiy manbai qoʻshimcha mahsulot yoki qoʻshimcha qiymatdir. Odatda ishlab chiqarish sohasidagi yirik korxonalar tovarlarni katta hajmda ishlab chiqarib, ularni savdo vositachilariga ulgurji narxlarda sotadilar. Shunga koʻra, ular tovarning ulgurji narxi uning tannarxidan yuqori boʻlgan taqdirda foyda oladilar

Firma faoliyatining asosiy maqsadi –foyda olishdir.Foyda nima? Bu savolga turli nazariyalar turlicha yondashadi. K. Marksning mehnat qiymati nazariyasiga ko‘ra, foyda – bu qo‘shimcha qiymatning o‘zgartirilgan shakli (amalga oshirilgan qo‘shimcha qiymat). Tovar qiymatining formulasi quyidagicha:

W = C + V + m, bu yerda
S – sarflangan doimiy kapital (saflangan ishlab chiqarish vositalari);
V – sarflangan o‘zgaruvchan kapital (ishchilarning ish haqiga sarflar);
m – qo‘shimcha qiymat, mahsulot sotilgandan keyin foydaga aylanadi.Agar bozordagi narx tovar qiymatiga teng bo‘lsa, unda foyda yaratilgan qo‘shimcha qiymatga teng bo‘ladi. Agar bozordagi narx tovar qiymatidan oshiq bo‘lsa, unda foyda yaratilgan qo‘shimcha qiymatdan oshiq bo‘ladi. Agarda bozordagi narx tovar qiymatidan past darajada o‘rnatilgan bo‘lsa, unda tadbirkor yaratilgan qo‘shimcha qiymatga nisbatan kamroq foyda oladi.Neoklassik nazariyaga ko‘ra foydaning bir nechta ta’riflari bor. Foyda – bu kelajakdagi risk va noaniqlik uchun haq, foyda – bu tadbirkorlik qobiliyatining haqi; foyda – bu ishlab chiqarish omili sifatida kapital uchun daromad; foyda – bu kelajakda kapitalni oshirish maqsadida hozirgi vaqtda tadbirkorning keragidan kamroq iste’mol qilgani uchun olgan mukofoti.Foyda taqsimlovchi, rag‘batlantiruvchi va axborot berish vazifalarini bajaradi. Taqsimlovchi vazifa quyidagi tarzda namoyon bo‘ladi: kapital baland foyda normasiga ega bo‘lgan tarmoqlarga intiladi, shuningdek, moddiy, mehnat va moliyaviy resurslarning ushbu sohalarga qayta taqsimlanishi yuz beradi. Rag‘batlantiruvchi vazifa shunda ifodalanadiki, tadbirkorlar ko‘proq foyda olish maqsadida fan- texnika taraqqiyotining yangi yutuqlarini joriy qilish, mehnat unumdorligini oshirishga manfaatdorlar. Foyda tadbirkorlarga qaysi mahsulotni ko‘proq ishlab chiqarib, qaysi mahsulotni esa qisqartirish yoki umuman ishlab chiqarmaslik to‘g‘risida axborot beradi. Bu axborot berish vazifasining namoyon bo‘lishi.Foydani hisoblash uchun pul tushumini aniqlashimiz lozim. Firmada tovar va xizmatlarni sotishdan olingan mablag‘lar uning pul tushumi yoki yalpi daromadi deyiladi.Yalpi daromad (TR – total revenue) quyidagicha aniqlanadi: ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi uning narxiga ko‘paytmasiga teng:

TR = Q*P,

Q – ishlab chiqarish hajmi,

P – mahsulot narxi.

Bundan tashqari, o‘rtacha daromad va me’yoriy daromad ko‘rsatkichlari mavjud. O‘rtacha daromad (AR – average revenue) mahsulot bir birligiga to‘g‘ri keladigan daromad miqdorini ifodalaydi:

AR = TR / Q

Me’yoriy daromad (MR – marginal revenue) qo‘shimcha mahsulot birligini sotish natijasida olingan qo‘shimcha daromad:

MR = ∆TR / ∆Q,

∆TR – umumiy daromad o‘zgarishi, ∆Q – mahsulot miqdorining o‘zgarishi.

Pul tushumidan ishlab chiqarish resurslarni sotib olishga yo‘naltirilgan mablag‘lar ayirilgandan keyin qolgan qismi – foyda (π – profit) muhim o‘rin tutadi.

π = TR – TC

Buxgalter va iqtisodchilar foyda tushunchasiga ikki xil yondashadilar.Buxgalterlik foydasi sotilgan mahsulot uchun umumiy tushumdan ishlab chiqarishning tashqi xarajatlari chiqarib tashlash yo‘li bilan aniqlanadi. Iqtisodiy foyda esa umumiy tushumdan barcha (ichki va tashqi) xarajatlarni ayirib tashlash bilan aniqlanadi. Bunda ichki xarajatlar har doim o‘z ichiga normal foydani ham oladi. Korxona umumiy pul tushumi tarkibidagi umumiy va buxgalterlik xarajatlari hamda foydasining farqlanishini quyidagi tasvir orqali ko‘rish mumkin (1-rasm).

1-rasm. Korxona umumiy pul tushumi tarkibidagi iqtisodiy va buxgalterlik foydasining farqlanishi.Ishlab chiqaruvchi nima uchun xarajatlarning turlarini bilishi lozim?Qisqa muddatli davrda firmada mahsulot chiqarilmasa ham, doimiy xarajatlar mavjud bo‘ladi. Agar firma faoliyatidan ko‘radigan zarari doimiy xarajatlar miqdoridan kamroq bo‘lsa, firma o‘z ishini davom ettirgani ma’qul. Aks holda, ya’ni agar firma yopilsa, u ko‘proq zarar ko‘radi. Agar qisqa muddatli davrda firma ko‘rgan zarari uning doimiy xarajatlaridan oshib ketsa, unda firma yopilgani ma’qul.Me’yoriy xarajatlar grafigi o‘rta o‘zgaruvchan hamda o‘rta umumiy xarajatlar egri chiziqlarini ularning minimum nuqtasida kesib o‘tadi (18-rasm). Ishlab chiqarish hajmi 0 dan Q4 gacha oshganda, o‘rta xarajatlar pasayadi, demak mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan foydao‘sadi. Ishlab chiqarish hajmi Q4 dan keyingi o‘sishi o‘rta xarajatlarning oshishi bilan kuzatiladi. Bu esa mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan foydaning pasayishini bildiradi.O‘rta umumiy xarajatlar (ATS) miqdori ma’lum bo‘lsa, olinadigan foydani hisoblab chiqish mumkin:
Mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan foyda = Tovar narxi – ATS, Olinadigan foydaning umumiy qiymati = (Narx – ATS) * Q,Bu yerda Q – mahsulot miqdori.Agar narx darajasi R2dan past bo‘lsa (18-rasm), firma yopilishi lozim, chunki R1 narx darajasi doimiy xarajatlarni ham, o‘zgaruvchan xarajatlarni ham qoplamaydi. Firma ko‘rgan zarari uning yopilish holatidagi zararidan ko‘proqdir.




2-rasm. Firmaning xarajatlari va foyda o‘rtasidagi nisbat.

Narxdarajasi R2ga teng bo‘lgan holda firmaning faqat minimal miqdor dagi o‘rta o‘zgaruvchan xarajatlari qoplanadi, doimiy xarajatla o‘rni esa to‘ldirilmaydi. Demak, firmaning faoliyatidan ko‘rgan zarari yopilis holatidagi zararga tengdir R2 – R4 oralig‘idagi narx darajasida firma zarar ko‘radi, ammo u ishlagani ma’qul, chunki u holda o‘zgaruvchan xarajatlar hamda doimiy xarajatlarning bir qismi ham qoplanadi. Bu holatda firma ko‘rgan zarari uning yopilish holatidag zarardan ko‘ra kamroqdir .R4 narxi minimal miqdordagi o‘rta umumiy xarajatlarn qoplaydi (ham o‘zgaruvchan, ham doimiy xarajatlarni), ya’ni firma normal foyda oladi. Agar narx darajasi R4 dan yuqoriroq bo‘lsa, firma qisqa muddatli davrda iqtisodiy foyda ko‘radi. Agar ichki xarajatlar buxgalterlik foydasidan oshiq bo‘lsa, tadbirko ishlab chiqarishni to‘xtatib, o‘ziga tegishli resurslarni boshqa muqobil yo‘nalishda ishlatgani ma’qul.

Foydani maksimallashtirish maqsadida firma o‘zsarf- xarajatlarini pasaytirishga harakat qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlarin kamaytirishning bir qator yo‘llari bor: texnik – texnologik omillar – yangi texnikani yoki texnologiyani joriy qilish; ijtimoiy-iqtisodiy – mehnat sharoitlarini yaxshilash, ishchilarning malakasini oshirish, ma’naviy va moddiy rag‘batlantirish tizimini joriy qilish, ish vaqtining yo‘qotishlarini qisqartirish; tashkiliy – ishlab chiqarish va mehnatni ilmiy tashkil qilish, mehnat intizomini mustahkamlash va boshqalar.

Foydaning absolyut  vanisbiyko‘rsatkichlari mavjud. Foyda massasi absolyut ko‘rsatkich bo‘lib, yuqorida ko‘rsatilgandek, umumiy pul tushumidan xarajatlar ayirilishi orqali aniqlanadi. Foydaning nisbiy ko‘rsatkichlari – foyda normasi  va rentabellik. Foyda massasining ishlab chiqarish xarajatlariga nisbati va  uning foizda ifodalanishi foyda normasi deyiladi.

Amaliyotda foyda normasini hisoblashning ikki variant mavjud.Birinchi variantda foydaning korxona xarajatlariga nisbati olinadi: 1. π’ = (π / TC) * 100%buyerda: π’ – foyda normasi; π – foyda massasi; TC – ishlab chiqarish xarajatlari;

Ikkinchi variantda foydaning avanslangan mablag‘larga (asosiy va aylanma kapital) nisbat iolinadi:

2. π’ = (π / K) * 100%

buyerda: π’ – foyda normasi; π – foyda massasi; K — (asosiy kapital + aylanma kapital) – korxona avanslangan mablag‘lari yoki asosiy va aylanma kapitalning o‘rtacha yillik qiymati.

Foyda normasi korxona ish samaradorligining integral ko‘rsatkichi hisoblanadi.

Mahsulot rentabelliligi  tannarxning necha foizi foyda massasini tashkil etishini ko‘rsatadi.

Korxona yalpi foydasining taqsimlanishi ham muhim ahamiyat kasbetadi. Rasmdanko‘rinibturibdiki, engavvalo, yalpifoydadanboshqaiqtisodiysub’ektlargaturlito‘lovlaramalgaoshiriladi. Bu to‘lovlargaboshqalarningyervabinolaridanfoydalanganlikuchunijarahaqi, qarzgaolinganpulmablag‘lariuchunto‘lanadiganfoiznikiritishmumkin. Bundantashqari, korxonalardavlatvamahalliyhokimiyatorganlaribudjetigasoliqlarto‘laydilar, turlixayriyavaboshqafondlargamablag‘larkiritadilar. Mablag‘larningqolganqismikorxonasoffoydasinitashkiletadi. U korxonaningishlabchiqarishvaijtimoiyehtiyojlariga, shuningdek, jamg‘arish (ishlabchiqarishnikengaytirish)ga, atrof-muhitmuhofazasi, xodimlarnitayyorlashvaqaytatayyorlashvaboshqamaqsadlargasarflanadi.

2.Foyda turlari va ularning amal qilishi

Foyda vazifalari tavsiflovchi iqtisodiy ta'sir korxona, uning faoliyati yon shakllantirish byudjeti rivojlantirish bo'yicha o'z rag'batlantirish ta'siri ish. Bu iqtisodiy kategoriya, tushunish uchun, siz bir daromad nima tushunish kerak. Foyda tushunchasi natijasida aks ettiradi sof daromad, sohasida hosil bo'ladi moddiy ishlab pul tejash shaklida. Bu butunlay boshqa tomondan ko'rish mumkin. iqtisodiy kategoriya, pul tejash shaklida, operatsiyalar natijalari, deb foyda Havoriylar moliyalashtirish manbai investitsiya loyihalari tanlash mezonlari va joriy xarajatlari optimallashtirish.kompaniyaning foyda vazifalari, uning xususiyatlari, yuqorida bevosita bog'liq. natijada korxona foyda, iqtisodiy va moliyaviy faoliyati jarayonida olingan iqtisodiy ta'sir aks ettiradi. Bu vazifalar o'z faoliyati amalga oshirishga qaratilgan korxona xarajatlari ustidan daromadlar ortiqcha foyda bilan ifodalanadi.

Afsuski, bu ko'rsatkichni yordamida iqtisodiy faoliyatning barcha jihatlarini baholash har doim ham imkoni bo'lmaydi. moliya-xo'jalik faoliyatini tahlil qilish iqtisodiy ko'rsatkichlar butun tizimi tomonidan amalga oshiriladi, shuning uchun. foyda iqtisodiy mohiyati u yakuniy moliyaviy natija aks ettiradi, deb.yakuniy natija, balki moliyaviy resurslarni shakllantirish asosiy element emas, balki faqat ekanligiga bilan bog'liq foyda vazifalarini rag'batlantirish. uning maksimal hajmi manfaatdor har qanday kompaniya moddiy rag'batlantirish jamg'armasini yaratish sanoat faoliyati, korxona, ijtimoiy va texnik rivojlanish, moliyaviy ehtiyojlarini qoplash kerak, uning tasarruf sof daromad da qolgan, chunki. Yoqilsa, vazifasi aslida namoyon bo'ladi aksiyadorlar va korxona egalariga dividendlar to'lashga dan foyda, deb.u turli darajadagi manbalaridan biri hisoblanadi, chunki byudjet va shakllantirish foyda vazifalari kam bo'lmagan ahamiyatga ega byudjetlarning. Byudjetlar soliqlar shaklida, uni olish va jamiyatning ehtiyojlarini moliyalashtirish uchun tushgan foydalanish; davlat ishlab chiqarish, investitsiya, ijtimoiy va ilmiy-texnik dasturlari; davlat vazifalarini ta'minlash. Foyda jamoa ko'lamli butun davlatning ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanish omili hisoblanadi.

daromad turlari quyidagi ajrata:

1. Yalpi - QQS holda tovarlar sotishdan daromad, iste'mol vazifalarini, boshqa soliqlar, yig'imlar va bu mahsulotlar qiymati o'rtasidagi farq. Bu samaradorligini umumiy o'lchovidir.sotishdan 2. - u yalpi foyda, ma'muriy va sotish xarajatlari miqdorda qisqartirilgan. Bu asosiy ishlab chiqarish bilan bog'liq faoliyati samaradorligini xarakterlaydi.

(Soliq oldin) 3. Buxgalteriya - sotishdan tushgan foyda, boshqa daromadlar miqdori ko'paydi.

4. Net - bir soliq oldin foyda muddatga soliq majburiyatlarini miqdori kamayadi.

5. O'tgan yillar - tarqatiladi foyda summasiga kamaytiriladi sof foyda. boshqarish va uning tashkil ishini nazorat shaxslar turli manfaatlarga asoslangan mahsulotlar xil turdagi ajratish. Misol uchun, korxona egalari sof foydaning asosiy ko'rsatkichi hisoblanadi va davlat bosh moliyaviy ko'rsatkich soliq oldin foydani aniqlaydi.

eng muhim iqtisodiy jarayon foyda tarqatish va foydalanish hisoblanadi. Bu jarayon byudjetiga hissasi uchun mo'ljallangan qismi qonun bilan tartibga solinadi. sarflashdan aniqlash yo'llari tashkiloti ichki qoidalarga tomonidan ishlab chiqarilgan kompaniya ixtiyorida, keldi.

Net daromad rezerv kapitali (fondi), dividend to'lovlarini, oldingi zarar to'lash, boshqa imtiyozlar (investitsiya moliyalashtirish, ijtimoiy muammolar xodimlari, moliyaviy rag'batlantirish hal) yuborilishi mumkin.

Foyda  Korxonaning umumiy daromadlari va umumiy xarajatlari o'rtasidagi farq sifatida olingan tadbirkorlik faoliyatidan olingan pul sof tushumini anglatadi. Korxonaning foydasi yoki zarari moliyaviy natijani aks ettiruvchi asosiy ko'rsatkichdir.
  Foyda - bu iqtisodiy kategoriya bo'lib, uning mavjudligi tovar ishlab chiqarish va aylanishning rivojlanishi va tovar-pul munosabatlarining mavjudligi bilan bog'liqdir.
  Foyda olish jarayoni PBU 4/99 "Tashkilotning buxgalteriya hisoboti" da aks etadi.

PBU foyda olishning beshta asosiy ko'rsatkichlarini taqdim etadi:
1. Yalpi daromad   - tovarlarni sotishdan tushgan tushum (QQSni hisobga olmagan holda, aktsiz solig'i va boshqa majburiy to'lovlar) va sotilgan tovarlar qiymati o'rtasidagi farqga teng (savdoda tovarlar sotib olish qiymatiga teng).
  VP \u003d Vdr - Seb / st.
2. Sotishdan tushgan foyda yalpi foyda va tarqatish xarajatlari summasi o'rtasidagi farq sifatida aniqlanadi. Pr \u003d VP-ΣIO.
3. Soliq to'lashdan oldin foyda (zarar)   quyidagicha aniqlanadi: operatsion daromad sotishdan tushgan foydani qo'shadi va operatsion xarajatlar chegirib tashlanadi. Operatsion bo'lmagan daromad natijaga qo'shiladi va operatsion bo'lmagan xarajatlar chiqarib tashlanadi.
4. Oddiy faoliyatdan foyda. Operatsion daromad:
  - tashkilotning aktivlaridan vaqtincha foydalanishni ta'minlash bilan bog'liq daromadlar;
  ixtirolar, sanoat namunalari va intellektual mulkning boshqa turlariga patentlardan kelib chiqadigan huquqlarni berish bilan bog'liq daromadlar;
  - boshqa tashkilotlarning ustav fondida ishtirok etish bilan bog'liq daromadlar;
  - qo'shma faoliyat natijasida tashkilot tomonidan olingan foyda (oddiy sheriklik shartnomasi bo'yicha);
  - asosiy vositalarni va naqd puldan tashqari boshqa aktivlarni sotishdan tushgan tushum;
  - tashkilotning foydalanish uchun pul mablag'larini taqdim etish uchun olingan foizlar, shuningdek tashkilotning ushbu bankdagi hisobvarag'idagi mablag'lardan foydalanganlik uchun foizlar.
Operatsion xarajatlari:
  - tashkilot aktivlaridan vaqtincha foydalanish (vaqtincha egalik qilish va foydalanish) uchun haq to'lash bilan bog'liq xarajatlar;
ixtirolar, sanoat namunalari va intellektual mulkning boshqa turlariga patentlardan kelib chiqadigan huquqlarni berish bilan bog'liq xarajatlar;
  - boshqa tashkilotlarning ustav fondida ishtirok etish bilan bog'liq xarajatlar;
  - asosiy vositalarni va boshqa mablag'larni naqd puldan tashqari (chet el valyutasidan tashqari), tovarlarni, mahsulotlarni sotish, chiqarib yuborish va boshqa hisobdan chiqarish bilan bog'liq xarajatlar;
  - mablag '(ssudalar, ssudalar) dan foydalanganlik uchun tashkilot tomonidan to'langan foizlar;
  - kredit tashkilotlari tomonidan ko'rsatilgan xizmatlarni to'lash bilan bog'liq xarajatlar;
  buxgalteriya hisobi qoidalariga muvofiq tuzilgan hisoblangan zaxiralarga ajratmalar (shubhali qarzlar uchun zaxiralar, qimmatli qog'ozlarga investitsiyalarning amortizatsiyasi va boshqalar), shuningdek iqtisodiy faoliyatning shartli dalillari tan olinishi munosabati bilan hosil qilingan zaxiralar.
Operatsion bo'lmagan daromadlar quyidagilar:

-bepul olingan aktivlar, shu jumladan sovg'a shartnomasi bo'yicha;
 -tashkilotga etkazilgan zararlar o'rnini qoplashdagi daromadlar;
 -hisobot yilida aniqlangan o'tgan yillardagi foyda;
 -muddati o'tgan kreditorlik qarzlari va omonatlar summalari;
 -kurslardagi farqlar;
 -aktivlarni qayta baholash summasi.
Operatsion bo'lmagan xarajatlar:
 -shartnomalar shartlarini buzganlik uchun jarimalar, jarimalar, jarimalar;
 -tashkilot etkazgan zararning o'rnini qoplash;
 -hisobot yilida tan olingan o'tgan yillardagi yo'qotishlar;
 - muddati o'tgan debitorlik qarzdorlik summasi, undirish uchun haqiqiy bo'lmagan boshqa qarzlar summasi;
 -kurslardagi farqlar;
 -aktivlarni ajratish summasi;
  xayriya faoliyati, sport tadbirlari, hordiq chiqarish, ko'ngilochar, madaniy tadbirlar va boshqa shu kabi tadbirlarni o'tkazish bilan bog'liq mablag'larni (badallar, to'lovlar va boshqalar) o'tkazish.
  Oddiy faoliyatdan olingan foyda soliq va daromad solig'i va boshqa majburiy to'lovlar oldidagi foyda (soliq qonunchiligini buzganlik uchun sanktsiyalar) o'rtasidagi farq sifatida aniqlanadi.
5. Sof (taqsimlanmagan daromad) .
Foyda qiymati:
 1. Maqsadni belgilash.
 2. Korxonaning hisoblangan ko'rsatkichi foyda orqali - butun korxona samaradorligini baholay oladi.
  3. Qayta ishlab chiqarishni kengaytirishning asosiy manbai (iste'mol va to'plash fondida ishlatiladi).
  4. Bu barcha darajadagi byudjet tuzish manbai. Daromad solig'i stavkasi \u003d 20%.Foyda vazifalari:
1. korxona faoliyati natijasida yuzaga keladigan iqtisodiy samarani tavsiflaydi;
2. korxona moliyaviy resurslarining asosiy elementi (foyda qancha ko'p bo'lsa, qarz manbalaridan mablag 'jalb qilish zarurati shuncha kam bo'ladi);
3. turli darajadagi byudjet tuzish manbai;
4. korxona egalarining farovonligini oshirish uchun manba bo'lib ishlaydi, boshqa xodimlar uchun - mehnatga qo'shimcha moddiy kompensatsiya beradi.
Korxona foydasi quyidagi omillar ta'sirida shakllanadi:
  1. korxona faoliyatiga bog'liq bo'lmagan, ammo foyda olishga jiddiy ta'sir ko'rsatadigan tashqi omillar: inflyatsiya, me'yoriy bazadagi o'zgarishlar, xizmatlar va transport xizmatlari narxlari va tariflarining o'zgarishi; etkazib beruvchilar, banklar tomonidan shartnoma shartlarini buzilishi va boshqalar.
  2. asosiy (savdo va texnologik jarayonni amalga oshirish bilan bog'liq) va yordamchi bo'linishi mumkin bo'lgan ichki.
  Asosiy omillarga keng va intensiv omillar kiradi.
Keng   - bu miqdoriy o'zgarishlar (foydaning o'zgarishi, savdo marjalari darajasi, korxonaning ish vaqti, SSS va boshqalar) orqali foydani ta'sir qiluvchi omillar.
Kuchli   - sifat o'zgarishi natijasida foydani ta'sir qiluvchi omillar (rentabellikning o'sishi, savdo xizmatlari sifati, xodimlarning malakasi va boshqalar).
  Yordamchi omillarga quyidagilar kiradi: korxona ishchilarining mehnat va yashash sharoitlari, ularning ijtimoiy ta'minoti, iqtisodiy intizomga rioya qilish (soliq qonunlariga rioya qilish, yomon qarzlarni hisobdan chiqarish usullari va boshqalar)Korxonaning samaradorligini baholab, har qanday vakolatli tadbirkor, avvalo, uning foydasi miqdoriga e'tibor beradi. Bu biznesning samaradorligini belgilaydigan, uning kelgusida rivojlanishini taxmin qilish imkonini beradigan eng muhim moliyaviy ko'rsatkichdir.

Foyda tushunchasi va hisobi

Foyda - bu g muhim ko'rsatkich bo'lib, firma yoki kompaniyaning samaradorligini aks ettiradi.

Foyda va iqtisodiy jihatdan taqsimlang. Ularning farqi naqd pulga bo'lgan yondashuvdir:

• 
  Birinchisi, korxona daromadlari ko'rinib turgan xarajatlarni chiqarib tashlagan holda hisoblanadi.
  
• 
  Ikkinchisi, aniq va yashirin xarajatlarsiz, keng qamrovli daromad sifatida. Darhaqiqat, foyda turini ushbu turdagi xarajatlarni hisobga olmaganda, buxgalteriya foydasi sifatida ham aniqlash mumkin.
  

Ko'rsatkich quyidagi oddiy formula bo'yicha hisoblanadi:

P \u003d B - Z, qaerda

• 
  P - foyda;
  
• 
  In - daromad;
  
• 
  Z - xarajatlar
  
• 
  Foyda har xil darajadagi korxona va davlat byudjetini to'ldirish uchun asosdir.
  

qtisodiyotda foyda quyidagi funktsiyalarni bajaradi:

• 
  Korxona faoliyatini eng aniq tavsiflaydi.
  
• 
  Bu ishlab chiqarishni takomillashtirish, uni kengaytirish uchun manba bo'lib xizmat qiladi.
  
• 
  Bu xodimlarning ish haqini oshirish, bonus to'lovlarini berishning asosiy manbai.
  
• 
  Mulkdorlar va aktsiyadorlar tomonidan olingan dividendlar miqdorini oshiradi.
  

Foyda olishning asosiy turlari

Foydaning quyidagi turlari ham farqlanadi:

1. 
   . Bu quyidagi printsip bo'yicha hisoblab chiqilgan naqd pul miqdori. Korxona tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotni sotish jarayonida olingan miqdor olinadi. Bunga mahsulotni sotish bilan bog'liq bo'lmagan operatsiyalardan olingan daromad qo'shiladi. Keyin ular bo'yicha xarajatlar olingan summadan chegirib tashlanadi. Bu korxona faoliyatining asosiy ko'rsatkichlaridan biridir. Yalpi foyda bank faoliyati deb ham ataladi.
   
2. 
   Sotishdan tushgan foyda . Ushbu ko'rsatkich savdo tushumiga tengdir. (QQS va aktsiz solig'i, bilvosita soliqlar va yig'imlardan tashqari)  minus ishlab chiqarish xarajatlari, mahsulotni sotishga sarflangan mablag '. Ushbu turdagi foyda korxona faoliyati bilan chambarchas bog'liq.
   
3. 
    Bu barcha soliq va qarz majburiyatlari, shuningdek ishlab chiqarish xarajatlari to'langanidan keyin korxonaning balansida qoladigan naqd pul sifatida belgilanadi: xom ashyo va uskunalar sotib olish. U korxonaning ehtiyojlari uchun - ishlab chiqarishni rivojlantirish, ijtimoiy ehtiyojlar uchun ishlatilishi mumkin.
   
4. 
     - korxona faoliyatining barcha turlarini amalga oshirishdan olingan umumiy foyda miqdorini anglatadi.
   
5. 
   Oddiy foyda   sizga bozor mavqeini saqlab qolishga imkon beradigan o'rtacha bozor foydasi deb nomlanadi. Ya'ni, hech bo'lmaganda, korxonani ilgari belgilangan darajada ushlab turishga imkon beradigan foyda.
   
6. 
     asosiy iqtisodiy faoliyat natijasida korxona tomonidan olingan daromadni chaqiring. U quyidagicha hisoblanadi: operatsion qo'shimcha xarajatlar savdo foydasidan chegirib tashlanadi (annuitet to'lovlari, amortizatsiya to'lovlari, HMS xarajatlari va boshqalar).
   

aytish darajasi

Daromadlilik darajasi iqtisodiyotdagi asosiy tushunchalardan biridir. Bu ortiqcha qiymatning barcha rivojlangan kapitalga nisbati bilan belgilanadi. Bu foiz sifatida ifodalanadi. Bu formula bo'yicha ko'rib chiqiladi:

P 'm / (c + v), qaerda

• 
  P '- daromad darajasi;
  
• 
  m - ortiqcha qiymatning massasi;
  
• 
  c - doimiy kapital;
  
• 
  v - o'zgaruvchan kapital.
  

Mahsulotlar yoki xizmatlarning narxi ushbu ko'rsatkichga bog'liq. Foyda darajasiga ishlab chiqarishning ichki va bozor omillari ta'sir qiladi.

Bozor omillariga quyidagilar kiradi:

• 
  O'rtacha bozor qiymati.
  
• 
  Talab va TAKLIF.
  
• 
  Bozorda raqobat va monopoliyaning mavjudligi.
  

Ichki ishlab chiqarishga:

• 
  Mass keldi.
  
• 
  Xarajatlar.
  
• 
  Kapital aylanmasi.
  
• 
  Xarajatlarni kamaytirish.
  
• 
  Ishlab chiqarish ko'lami.