Тарбиячи. Уйда ҳам ҳар доим тарози бўлавермайди, биз эса шавла пиширишимиз керак. Бунинг учун биз

нечта
тарбиячи. Уйда ҳам ҳар доим тарози бўлавермайди,
биз эса шавла пиширишимиз керак. Бунинг учун биз
нима қиламиз?» Тарбиячи битта стаканни олиб, уни
болаларга кўрсатади ва сўрайди: «Бунда қанча гуруч
борлигини стакан билан билиш мумкинми? Мана кўр-
сатаман». Стаканни гуручга тўлдиради ва болаларнинг
эътиборини стаканнинг тўлалигига қаратади, шундан
кейин гуручни бўш косага солади ва уни стол устига
қўяди. «Болалар, — дейди тарбиячи, — биз саноқдан
адашиб кетмаслигимиз учун, сиз ўз патнисларингизга
фишкаларни, мен эса кубчаларни қўяман. Қосага нечта
стакан гуруч солсак, шунча кубча ва шунча фишка қўя-
миз. Шундан кейин сўрайди:
Мен неча стакан гуруч солдим?
Бир стакан.
Мен столга нечта кубчани қўйишим керак?
Битта.
Сизлар олдингизга
фишка қўйишингиз
керак?
Битта.
Машғулот бошидаёқ қилинган бундай аниқлашти-
ришдан кейин, тарбиячи болаларнинг косага ҳар қайси
ағдарилган стакан гуруч учун биттадан фишка қўйиб
боришларини кузатиб бориши керак. Бу ўринда маш-
ғулотдаги асосий момент — ўлчашни ўргатиш. Болалар
эътиборини чалғитмаслик учун «Мен неча стакан гуруч
солдим?» — деб сўраш шарт эмас, шу билан бирга, ста-
каннинг, яъни ўлчовнинг бир хилда тўла бўлишини
кузатиб бориш керак. Тарбиячи болалар эътиборини ва
бажарилаётган ишлар мазмуни қандай тушунилганини
бундай текширади. Иккинчи стакан ағдарилиб бўлин-
ганидан кейин, тарбиячи болалар эътиборини бу ста-
канда ҳам олдинги стаканда қанча гуруч бўлса, шунча
гуруч борлигига, шунинг учун фишкани ундаги гуруч
иккинчи косага тўкиб бўлинганидан кейингина қўйили-
ши кераклигига қаратади. Навбатдаги, яъни учинчи
стаканга тарбиячи атайлаб, ярмидан ошириброқ гуруч
солади, уни косага яқинлаштиради, шу вақтгача ста-
канлар гуручга тўлдирилиб, косаrа тўкилган эди, бо-
лалар ўлчаш натижасини белгилаш учун фишкага чў-
зилганларини кўради. Шу вақтда тарбиячи болалар
эътиборини стаканнинг тўла эмаслигига қаратади, ол-
динги стаканларнинг тўлалиги қандай бўлганлигини
кўрсатади, тушунтиради, болаларга шу машғулотда

аммо
белгиланган ўлчов бўйича стаканни гуруч билан тўл-

диришни таклиф қилади, шунга амал қилиш мажбурий-
лигини таъкидлайди, шундан кейингина болаларга гу-
ручни тўкиш ва навбатдаги фишкани қўйишга рухсат
берилади. Тўртинчи стаканни тўғри тўлдириш, бешинчи
стаканни иложи борича уюб тўлдириш керакки, ундаги
гуруч олдингиларидан кўпроқ бўлсин. Шундан кейин
сиз болаларнинг қанча тўла бўлса, шунча яхши, кам
бўлгандагина нотўғри, деб ҳисоблаб, яна фишкага
вақтидан олдин интилаётганларини кўрасиз. Болалар
эътиборини яна олдинги стаканларнинг қандай бўлган-
лигига қаратиш, уларда гуруч кўп бўлганини,
бундагидан кам бўлганига, гуруч миқдори бир хил, яъни
баравардан бўлган стаканларнигина санаш кераклигига
қаратиш керак. Шундан кейин ортиқча гуручни тўкинг
ва айтганингиздек қилинг, сўнгра олдин тўрт стакан
гуруч солинган тоғарачага солинг, шундан кейингина
болалар фишкани қўйишлари керак. Охирги стаканни
тоғарагача ағдараётганда тарбиячи болалар эътибо-
рини яна стаканнинг тўлалигига қаратади, олдинги тў-
килган стаканлардаги гуручлар шундай тўла бўлганини
эслатади (ўлчаш учун 6—8 стакан гуруч олиш мақсадга
мувофиқ. Баъзи дарбиячилар болаларни 10 гача санаш
бўйича кўпроқ машқ қилдириш мақсадида 10 стакан
олишни яхши кўрадилар. 6—8 стакан гуруч і олинганда
болалар узоқ ўлчашлар ва қайта санашлар билан чар-
чаб қолмайдилар, биз айтган моментларнинг ҳаммасини
кўрсатишга улгуриш мумкин бўлади. Шундан кейин бо-
лалар фишкаларни санаб чиқадилар ва бизда қанча гу:
руч бўлганини айтишади.
Бу машғулот учун гуруч солинган ва солинадиган
идишлар шаффоф бўлгани яхши, шунда болалар бир
идишда гуруч камайиб, иккинчисида кўпайиб бораёт-
ганини аёний кўриб турадилар, яъни шундай қилинганда
болалар бутун ўлчаш технологиясининг гувоҳи бўлади-
лар. Шу машғулот учун ҳам шаффоф стаканлар олиш
маъқулдир.
Энди, ҳамма гуруч ўлчаниб, болалар ҳамма стакан-
лар сонини айтганларидан кейин, тарбиячи исталган
натижага болалар қандай усул билан эришганларини
айтиши керак. Шу сабабли тарбиячи: «Болалар биз
сизлар билан нималар қилдик» — деб сўрайди.
Биз санадик.
Тўғри, Санаш учун эса биз нималар қилдик?
Биз стаканларга гуруч солдик ва уни тўкдик.
Биз сизлар билан гуручни ўлчадик. Биз ўлчадик
ва тоғарачамизда қанча гуруч борлигини билдик.
Энди гуруч фақат стаканлар билан ўлчанмаслигини
[болаларда дон (ёрма) фақат стаканларда ўлчанади,
деган нотўғри тасаввур шаклланиб қолмаслиги учун]
кўрсатиш пайти келди. Болаларга пиёлани кўрсатинг ва
«Гуручни пиёла билан ўлчаш мумкинми?» — деб сўранг.
Болалар жавобларига боғлиқмас ҳолда ўлчаш мумкин-
лигини кўрсатинг, бунинг учун тоғарачадаги гуручдан
иккита пиёлани тўлдириб, иккинчи тоғарачага ағдаринг.
Энди таксимчани кўрсатинг.
Тақсимча билан гуруч ўлчаш мумкинми?
Одатда, бу савол болаларда негадир англашилмов-
чилик туғдиради. Уларга тақсимча билан ўлчаб бўлмас-
дек кўринади, албатта. Таксимча билан ҳам гуручни
ўлчаш мумкинлигини кўрсатинг, аммо биз бу ноқулай
бўлгани учун тақсимчадан ўлчов сифатида деярли фой-
даланмаймиз. Шундан кейин қошиқни (ош ёки чой қо-
шиқни, ёки иккаласини ҳам кўрсатиш мумкин) кўрсатиб,
ундан гуручни ўлчашда ўлчов сифатида фойдаланиш
мумкинлигини намойиш қилиш орқали болаларга юқо-
ридаги саволларнинг ўзини бериш керак. Бунда кўп
миқдордаги гуручни ўлчашда қошиқдан ўлчов сифати-
да фойдаланиш ноқулай эканини кўрсатиш, тушунти-
риш керак.
Шундай қилиб, биз биринчи галда болаларни гуруч-
ни ҳар хил шартли ўлчовлар ёрдамида ўлчаш билан
таништирдик. Болалар нима қилганликларини сўзлар
билан «ўлчашда», «ўлчаб чиқишди» дейилишини билиш-
ди. Энди бу буюмларнинг ҳаммаси (гуруч, стакан, пиё-
ла, таксимча, қошиқ) столда қолсин, сиз эса болаларга
чиройли узун лентани кўрсатинг ва улардан «Бу лен-
танинг узунлиги қандай эканини билиш учун нима қи-
лиш керак?», «Буни аниқлаш учун нима қилиш, нимани
санаш керак?» — деб сўранг.
Столда турган буюмлар ва ҳозиргина бажарилган
на болаларга тўғри жавобни айтиб беради. Одатда,
улар бундай дейишади: «Улчаб чиқиш керак», «Қандай
қилиб?» — деб сўрайди тарбиячи ва столда турган бу-
юмларни кўрсатади. «Стакан билан ўлчаш мумкинми?».
«Йўқ» — деб жавоб беришади болалар. «Бу билан-
чи?» — дейди тарбиячи ва лентанинг бир қисмига ма-
салан, саккиздан бир қисмига тенг картондан қилинган

ингичка тасмачани кўрсатади. (Тарбиячи гуручни ҳам,

лентани ҳам ўлчашда қандай катталикни ўлчам қилиб
олишни олдиндан болалар иштирокисиз, белгилаб қўяди,
бунда у ўлчам ўлчанаётган нарсада аниқ бир бутун сон
марта бўлиши кераклигини ҳисобга олади.)
Шундан кейин лентанинг узунлиги бўйича доскага
горизонтал махкамлаб қўйиш мақсадга мувофиқ. Сўнг-
ра биз гуруч билан қилган операцияни такрорлаш ке-
рак, яъни болаларга ўлчовни бутунича қўйиш, бунда
ўлчаш натижасини фишка билан белгилаш керак эка-
нини тушунтириш керак (бу ҳақда болаларга тушунар-
ли сўзларда, масалан, гуруч билан юқорида тавсиф-
лангандек гапириш керак). Картон тасмача учинчи мар-
та қўйилганда доскага бўр билан ўлчов тамом бўлган
жойни эмас, балки ундан берироқни, яъни тахминан ўл-
човнинг ярмида чизиқ билан белгилаб қўйиб, бунга
болаларнинг эътиборини тортиш керак, вақтидан олдин
фишка қўймоқчи бўлган шошқалоқларни тўхтатиш ке-
рак. Шундан кейин тўғри бажариш керак. Шунингдек,
ўша лентани навбатдаги ўлчашлардан бирида ўлчовдан
анча катта бўлакни белгилаш керак, бунда яна бола-
лар эътиборини шунга қаратиш, ва шундан кейин қан-
дай қилиб тўғри бажаришни болалар билан аниқлаб
олиш керак. Натижада болаларнинг столларида биз-
нинг ўлчов лента узунлигига неча марта бутун жой-
лашган бўлса, шунча фишка (сизнинг столингизда эса
шунча кубча) ётади. Шундан кейин болалар билан лен-
танинг узунлигини топиш учун нима қилганликларини
аниқлаштириш керак. Биз ўлчадик ва бу лента узун-
лигида мана бундай картон тасмачалардан шунча бор.
Болаларга бошқа ўлчовларни ҳам кўрсатинг: қоғоз тас-
ма, фанер тасмаси, қалам, ўлчанаётган лентадан анча
қисқа лентача. Бу буюмлар билан лентани қандай ўл-
чашни кўрсатинг.
Шундан кейин ўз столингиз четига (яхши кўриниб
турадиган қилиб) болалар билан бугун ўлчаган буюм-
ларингизнинг ҳаммасини қўйинг. Қўлингизга стакан ва
картон тасмачани олинг. Бу буюмлар ўхшашми, деб
болалардан сўранг. Болалар уларга қараб, «йўқ» де-
йишлари мумкин, бу тушунарли. — «Шундай бўлса ҳам,
— дейди тарбиячи, — бу ўхшашмас буюмлар нимаси
биландир ўхшаш. Нимаси билан?» Агар болалар жа-
воб беришмаса, ўзингиз жавоб беринг: «Биз улар билан
ўлчадик. Биз пиёла билан ҳам, қалам билан ҳам, кар-

-
тон тасмача билан ҳам ўлчадик. Улчадик, ўлчаб чиқ-

дик». Гапирганда сўзнинг илдизи — ўлчашни овоз билан
ажратинг. Шундан кейин болаларга айтинг: «Агар мен
стакан ҳақида ҳам, пиёла ҳақида ҳам, картон тасма-
ча ҳақида ҳам булар ўлчовлар десам, тўғри бўладими,
сиз нима деб ўйлайсиз? Тўғри. Буларнинг ҳаммаси ўл-
чов, биз гуручни стакан, пиёла, тақсимча, қошиқ билан
ўлчадик. Биз лентани картон тасма, қоғоз тасмаси, фа-
нер тасмаси, қалам билан ўлчадик».
Биринчи машғулотда болаларга берилиши керак
бўлган асосий масалалар мана шулардан иборат. Улар-
нинг мустақил роли чегараланган бўлади.
Шундай ҳоллар ҳам бўладики, донни ёки сувни
биринчи марта ўлчаш болаларда қийинчиликлар ву-
жудга келтириши мумкин. Стакан билан ўлчаниб, бош-
қа идишга солинган гуручни болалар гуруч уюми (тўп-
лами) деб тасаввур қилишади. Шунинг учун улар «Бун-
да неча стакан гуруч бор?» деган саволга жавоб бе-
ришда қийналишади.
Биринчи машғулотнинг ушбу вариантини таклиф
килиш мумкин. Тарбиячи тоғарачадаги гуручни стакан-
ларга солади. Натижада болалар олдида столда гуруч
билан тўлдирилган ва бўшаб қолган тоғарача билан
бир қаторда стакан пайдо бўлади.
Бу ҳолда ўлчаш натижаларини фишка билан белги-
ламаслик керак, чунки бу ҳолда саноқдан адашиб ке-
тиш қийин, болалар тўғридан-тўғри гуручли
ларни санайдилар. Бу хил ўлчаш кўрсатилганидан ке-
йин, биз юқорида айтганимиздек, шартли ўлчов — бит-
та стакан билан бўлмаслиги керак. Яна битта эслатма.
Болалар ўлчовнинг қандай тўла бўлишини кўришлари
ва машғулотда янглишиб қолмаслиги учун (бунда гу-
ручни олтита стаканга солиб эмас, балки битта стакан-
га солиб ўлчаниш ҳоли назарда тутилмоқда) тарбиячи
иккита стакан олади. Гуруч билан тўлдирилган битта
стакан эталон учун олинади ва бутун ўлчаш давомида
столда туради.
Биз ўлчашга оид биринчи машғулот ҳақида гапириб,
дастурнинг миқдор ва саноқ, шакл, фазо ва вақт бўлим-
ларига оид масалалар ҳақида тўхталмадик. Бу дастур
масалаларининг биттаси ёки бир нечтаси мазкур маш-
ғулот мазмунига кирадими? Улчашга бағишланган би-
ринчи ва иккинчи машғулотга дастурнинг бошқа маса-
лаларини киритмасликни маслаҳат бермоқчимиз. Бола-