Tashkent ma‘mleketlik agrar universiteti no‘kis filiali‘ referàt jumi’
Download 0.5 Mb. Pdf ko'rish
|
ximiyaliq baylanis turleri. zatlardin duzilisi
- Bu sahifa navigatsiya:
- Orinlag’an: G.Sadikova No’kis -2015
- 2.Duzilis formulalari. 3.Zatlardin kristall ham amorf halati.
- Metanntn tetraedrik 9
- 4. O, Fayzullaev. Analitik kimyo asoslari T. Abdulla Qodiriy ,2002. 5. K.R. Rasulov, Analitik kimyo, T. G. Gulom nashriyoti, 2004.
- T. Ozbekiston 1996. 12
- 10. A.Abdusamatov, R. Ziyaev, S. Zakirov. Fizikaviy va kolloid kimyo. Toshkent-2013. 11. Q.Giyosov, S. Zakirov, L.Yu. Jamolova, R.Ziyaev. Anorganik va analitik kimyodan amaliy
1 O`ZBEKISTAN RESPUBLIKASI’ AWI’L HA’M SUW XOJALI’G’I’ WA’ZIRLIGI
NO‘KIS FILIALI‘ REFERÀT JUMI’SI’
2 XIMIYALIQ BAYLANISTIN' TU'RLERI ZATLARDIN' DU'ZILISI Jobasi. 1.Ximiyahq baylanistin' tu'rleri. 2.Du'zilis formulalari. 3.Zatlardin' kristall ha'm amorf halati. Ximiyaliq baylanis haqqmdag'i ta'liymat — ha'zirgi ximiyanin' tiykarg'i ma'selelerinin' biri. Bul ta'liymatti bilmey turip ximiyahq birikpelerdin' tu'rlerin, olardin' kelip shig'iw sebeplerin, payda bohw mexanizmin, du'zilisin ha'm reaktsiyag'a kirise aliw qa'siyetlerin tu'sinip bolmaydi. Atomnm' sirtqi energetikaliq qabatmda birden segizge shekem elektron bohwi mu'mkin. Eger atomnm' sirtqi qabatmdag'i elektronlar sani sol qabatqa siydira alatug'in en' ko'p elektronlar sanina ten' bolsa, onday jag'dayda bunday qabat tamamlang'an qabat delinedi. Tamamlang'an qabatlar ju'da' bekkemligi menen pariq qiladi. inert gazlardm' atomlan sirtqi qabatlari mine sonday qabatlardan. Geliydin' sirtqi qabatmda eki elektron (s 2 ), qalg'an gazlerdikinde — 8 den elektron (ns 2 np 6 ) bolad . Basqa elementler atomlarinm' sirtqi qabatlari tamamlanbag'an ha'm o'z-ara ximiyahq ta'sir protsesinde olar tamamlang'an halatqa — tohsqan halatqa o'tedi. Ximiyahq baylanislar kovalent, ionh, metall ha'm vodorodh baylanis-larg'a bo'linedi. Elektronlar juplan sebepli ju'zege keletug'm ximiyahq baylanis kovalent baylanis delinedi. Bul eki elektronli ha'm eki orayli (eki yadroni uslap turadi) baylanis. Kovalent baylanish birikpeler gomeopolyar yamasa atom birikpeler delinedi. Ximiyahq baylanis xarakterli atomlardin' du'zilisine ha'mxja'siyetlerine baylanish bolad . Ximiyahq baylanistin' qa'siyetlerin ko'pjag'inan teris elektrleniwshilik dep atalg'an atomlardin' qa'siyetlerine uqsaydi. Ximiyahq element atomi o'zinin' sirtqi qabatlarin toliqtiriw ushin basqa atomlardan elektronlardi tasip ahw qa'siyeti teris elektrleniwshilik dep ataladi. Elementte bul qa'siyet qansha ku'shli berilgen bolsa, bul element sonsha ko'p teriselektrlengen bolad . Elementlerdin' teris elektrleniwshiligi olardin' periodliq kestedegi jaylasiwina baylanish bolad . Ximiyahq elementtin' atomi sirtqi elektronlardi qansha bekkem uslap tursa ha'm basqa atomlardan elektrondi qanshelli ku'shli tartsa, bul element sonshelli ko'p teris elektrlengen bolad . Biraq bizge, periodlarda element ta'rtip nomerinin' artip bariwi menen, tiykarg'i gruppalarda bolsa element ta'rtip nomerinin' azayiwi menen atomlardan elektronlardi tartip ahw anag'urlim qiyinlasip, qosimsha elektronlardi biriktirip ahw an'satlasatug'im belgili. Demek, periodlarda elementlerdin' teris elektrleniwshiligi shepten on'g'a, bas gruppalarda bolsa to'mennen joqang'a qaray artip baradi. Sol sebepli ximiyahq elementler ishinde en' teris elektrleniwshi ftor. Ftor periodliq kestenin' (inert gazlar esapqa alinba- g'anda) joqarg'i on' mu'yeshin toltinp tutadi, solay etip ol ha'r qanday basqa elementke qarag'anda yaki joqanda on'da, yaki ha'm joqanda, ha'm on'da jaylasqan. Sonm' ushm ftordin' barliq basqa elementler menen (ta'rtip nomeri u'lken inert gazler menen de) birigiwinde ftor atomlan sol elementlerdin' atomlannan elektronlardi o'zine tartadi. Ftordin' janinda, biraq onnan shepte kislorod jaylasqan. Sol sebepli kislorodta o'zinin' ftor menen payda etken birikpelerinen basqa birikpe-lerinde tek teris oksidleniw da'rejesin payda etedi. Ftordan basqa metallemeslerdin' atomlan qaysi element penen birigi-wine qarap, on' oksidleniw da'rejesin payda etedi. Ximiyahq elementler teris elektrleniwshiliginin' artip banw ta'rtibinde to'mendegishe qatarg'a teriliwi mu'mkin: Si, As, H, P, Se, J, C, S, Br, CI, N, O, F. Ximiyahq elementler bir-biri menen birigiwde elektronlar sol qatarda shepte turg'an element atominan on'da turg'an element atomina qaray jilisadi. Ximiyahq baylanislardi tu'rlishe ko'riniste ko'rsetiw qabil etilgen: 1) elementtin' ximiyahq belgisine qoyilg'an noqatlar ko'rinisindegi elektronlar ja'rdeminde. Bunda vodorod molekulasinin' payda boliwinda to'mendegi sxema menen belgilew mu'mkin: H + H H:H
2) kvant keteksheler (orbitallar) ja'rdeminde, bunda qararna-qarsi spinli eki elektronnin' bir molekulyar kvant ketekshede jaylasiwi sipatinda ko'rsetilediShep ta'repte 3 jaylasqan molekulyar energetikahq qabatlar baslang'ish . atom qabatlarina qarag'anda to'mende, zattin' molekulyar halatinin' atom halatina salistirg'anda turaqli ekenligin ko'rsetedi; 3) ko'binese, a'sirese energetikahq ximiyada kovalent baylanis elektronlar juplig'in siziqsha (shtrix) penen ko'rsetiw mu'mkin (M sal H-H). Ximiyaliq baylanistm' ha'r qaysi atomnin' juplaspag'an elektron esabinan payda bolad . Juplaspag'an elektronlar baylanisip, uliwma elektronlar jubin payda etedi, ol bo'listirilgen jupliq delinedi. Kovalent baylanistm' eki tu'ri: polyarli ha'm polyarsiz baylanis bar. Polyarsiz kovalentlik baylanis. Teris elektrleniwshiligi bir qiyli bolg'an atomlar o'z-ara ta'sirleskende kovalent polyarsiz baylanisli molekulalar payda bolad . Bunday baylanis H 2 ,
2 Cl
2 , N
2 siyaqli a'piwayi zatlardm' molekulalannda bolad . Bui gazlarda'xiniiyaliq baylanislar uliwma elektron juplar yag'niy berilgen elektron bultlannin' o'z-ara qaplaniwi sebepli payda bolad , bul protsess atomlar bir-birine jaqinlasqanda yadro menen elektron arasindag'i tartisiw na'tiyjesinde a'melge asadi. Polyarsiz kovalent baylanisli zatlardm' elektron formulalarin qanday ta'rtipte du'ziw kerekligin (azot molekulasi N, M sal nda) qarap shig'amiz: 1. Elektronlardi azot atomindag'i energetikahq qabatlar ha'm kishi qabatlarda jaylasiw sxemasin jazamiz: 2. Azot atominda u'sh taq elektron barlig'in aniqlap alamiz: sog'an qaray N 2 molekulasi ta'rtibinde eki azot atomi arasinda u'sh baylanistinwshi elektron jup payda bohwi kerek: : N:N : 3. Ha'r qanday azot atominin' sirtqi elektron qabatinda qalatug'in ajiralmas bir jup elektrondi ayinm halda to'mendegishe belgileymiz: : :N: N: : Polyarh kovalentlik baylanis. Teris elektrleniwshiligi jag'inan bir-birinen keskin panq qilmaytug'in elementlerdin' atomlari o'zara ta'sirleskende uliwma elektron jup teriselektrleniwshiligi u'lken bolg'an atom ta'repke jilisadi. Sonm' na'tiyjesinde kovalent polyarli baylanis payda bolad . Ximiyaliq baylanistm' bul ko'rinisi anorganikaliq ha'm organikahq birikpelerde en' ko'p ushirasadi. Kovalent baylanistm' payda bohwinin' basqasha — donor — aktseptorli mexanizmi de bohwi mu'mkin. Bul halda ximiyaliq baylanis bir atomnin' eki elektronh bulti menen basqa atomnin' erkin orbitasi esabinan ju'zege keledi. Misal retinde ammoniy ioni NH 4 + dm' payda bohw mexanizmin ko'rip shig'amiz. Ammiak molekulasinda azot atominin' bo'linbegen elektronlar jubi (eki elektronh bulti) bolad : H H:N: H Vodorod ioninda ls-orbital bos (tolmag'an); oni bilay belgilew mu'mkin: H + Ammoniy
ioni payda bohwinda azottin' eki elektronh bulti azot penen vodorod atomlari ushm uliwma bohp qaladi, yag'niy ol molekulyar- elektron bultqa aylanadi. Demek, to'rtinshi kovalent baylanis ju'zege keledi. Ammoniy ioni payda bohw protsesin to'mendegi sxema menen ko'rsetiw mu'mkin: Vodorod ioninin' zaryadi uliwma bohp qaladi (ol delokallang'an, yag'niy barhq atomlar arasinda tarqalg'an), azotqa tiyisli eki elektronh bult (bo'linbegen elektronlar jubi) bolsa vodorod penen uliwma bohp qaladi. Sxemada ketekshenin' ko'rinisi ko'binese tu'sip qaldiriladi. 4 Metall baylanis. Ionlardin' metall ionlari menen salistirmali erkin elektronlardin' metall ionlari menen o'z-ara ta'sirlesiwi ha'tiyjesinde payda bolatug'in baylanis metall baylanis delinedi
Metall baylanistm' payda bohw a'hmiyeti to'mendegilerden ibarat: metall atomlari o'zlerinin' valent elektronlannan an'sat bo'linip on' zaryadh ionlarg'a aylanadi. Atomlardan bo'linip shiqqan salistirmali erkin elektronlar on' zaryadh metall ionlar arasinda tarqaladi. Ionlar menen elektronlar arasinda metall baylanis ju'zege keledi. Vodorod baylanis. Ayinm molekulanin' vodorod atomi menen basqa molekulanin' ku'shli teris elektrli element (O, F, N) atomi arasindag'i ju'zege kelgen baylanis vodorod baylams, dep ataladi. Ne sebepten tek vodorod atomi mine sonday ayinm ximiyahq baylanis payda etedi? degen soraw tuwihwi mu'mkin. Bunin' sebebi, vodorod atominin' radiusi ju'da' kishi ekenliginde, dep juwap berse bolad . Onnan tisqan, vodorod atomi o'zi elektrondi jilistirsa, yamasa uhwma jog'altsa, ol salistirmali joqan on' zaryadqa iye bolad ; bazi bir molekulanin' vodorod atomi mine sol on' zaryad esabman, ayinm teris zaryadqa iye bolg'an ha'm basqa molekula (HF, H 2 O, NH 3 ) lar
quramina kirgen teris elektrleniwshi element atomi menen o'z-ara ta'sirlesedi. bir
misallardi ko'zden keshiremiz. Biz a'dette, suw quramm ximiyaliq formula H 2 O menen belgileymiz. Biraq bunday belgilewimiz ju'da' toliq ernes. Suwdin' quramm formula menen ko'rsetsek tuwri is qilg'an bolar edik (bul jerde ha'm t.b.). Bunin' tuwn ekenliginin' sebebi sonda, suwda ayinm molekulalar bir-biri menen vodorod baylamslar arqali birikken bolad . Bum sxema tu'rinde to'mendegishe belgilew mu'mkin: Vodorod baylanisti noqatlar tu'rinde ko'rsetiw qabil etilgen. Bul baylanis ion ha'm kovalent baylanislarg'a qarag'anda biraz bos, biraq a'piwayi molekulalar aialiq o'z ara ta'sirlesiwge qarag'anda ju'da' bekkem baylanis esaplanadi. Temperatura to'menlegende suw ko'lemiiiin' u'lkeyiwi vodorodliq baylanistin' bolrwi menen tu'sindiriJedi. Bunm' sebebi sonda temperatura to'menlegende suw molekulalari assotsialanadi. Na'tiyjede molekulyar «jrymdi»nm' tig"izhg'i kemeyedi. ionli baylanis. Teris elektrleniwshilik jag'inan bir-birinen u'lken parq qiliwshi atomlar o'z-ara ta'sirleskeninen ion baylanis kelip shig'adi. Misah, tipik metallar litiy Li, natriy Na, kaliy K, kaltsiy Ca, strontsiy Sr, bariy Ba lar tipik metallemesler, tiykarinan galogenler menen ion baylanis payda etedi. Biraq soni da na'zerde tutiw kerek, siltili metallar ha'tte kislorod ha'm ku'kirt siyaqli teriselektrleniw elementler menen o'z-ara ta'sirleskende de toliq ion baylanisi payda bolmaydi. Ion baylanis siltili metallardin' galogenitlerinen tisqari silti ha'm duzlar siyaqli birikpelerde ushirasadi. Misah, natriy gidrooksidi NaOH ha'm natriy sulfat Na 2 SO
de ion baylanislan tek natriy ha'm kislorod atomlari arasinda g'ana (basqa baylanislardin' barlig'i — kovalent polyarli baylanislardan ibarat) bolad . Sonin' ushinda silti ha'm duzlardm' suwdag'i eritpeleri to'mendegishe dissotsiatsiyalanadi: NaOH = Na + +OH
- Na,SO
4 = 2Na
+ + SO
4 2- Ximiyahq baylanis tu'rleri arasinda keskin shegara qoyiw qiyin. Ko'p-shilik birikpelerinde ximiyahq baylanis araliq onndi iyeleydi, Misah, ku'shli polyarli ximiyahq baylanis ion baylanisqa jaqin bolad . Bul ximiyahq baylanis o'z qa'siyeti menen ion baylanisqa jaqin bolsa om ion baylams dep, kovalent baylanisqa jaqiniraq bolsa, kovalent
energiyasi, bekkemligi, toyiniwshilig'i ha'm bag'iti esaplanadi. Kovalent ximiyaliq baylanistin' bekkemligi yadrolar araliq elektron bultinin' tig'izlig'ma bay-lanisli bolad . Yadrolar araliq elektron bult qansha u'lken tig'izliqqa iye bolsa, baylanisiw sonsha bekkem 5 bolad .
Demek ximiyaliq baylanistin' bekkemligi tiykarinan: -1. Elektron bultlannin' qaplaniwinan qanday ( 5 - baylanis, n) baylanis payda bohwina; 2. Elektron bultlar kovalentliginin' tohq-toliq emesligine; 3. Qanday ko'rinistegi polyarli yamasa polyarsiz baylanis payda bohwina baylanisli. Ximiyahq baylanistin' en' a'hmiyetli qa'siyeti onin' bekkemligin aniqlawshi baylanis energiyasi bolip esaplanadi. Bul baylanisti u'zip jiberiw yag'niy molekulani atomlarg'a shekem ajiratiw ushin za'ni'r bolg'an energiya mug'dan bul baylanistin' bekkemliliginin' o'lshemi bohp esaplanadi. Bul baylanisti u'zip taslaw ushin za'ni'r bolg'an energiya mug'dannin' baylanis energiyasi dep tu'siniw kerek. Baylanis energiyasi lmol zatqa tuwn keletug'in kilodjoullar esabinda belgilenedi. Ma'selen, lmol vodorodtin' baylanis energiyasi 435 kDJ/mol ge ten'. Baylanistin' bo'liniw protsesin termoximiyahq ten'leme ko'rinisinde to'mendegishe jaziw mu'mkin:
H - H = 2H - 435kDj/mol A'lbette, ayinm-ayinm vodorod atomlannan lmol vodorod payda bolg'aninda tap sonsha mug'dar energiya bo'linip shig'adi: H + H = H 2 + 435kDj/moi Ja'ne soni itibarg'a aliwimiz kerek reaktsiyalardm' termoximiyahq energiyalarinda berilgen energiyalardm' san ma'nisleri bir molekula ernes, ba'lkim 1 mol zat, yag'niy 6,02 · lO 23
tiyisli aymm baylanis energiyasm esaplap shig'anw ushin 1 mol g'a tiyisli kilodjoullar menen belgilengen baylanis eneriyani Avogadro "turaqlihg'ina bo'llw kerek. Demek, bir molekuladag'i H — H baylanis energiyasm tabiw ushin 435 kDj moldi 6,02 · 1O 23 ge bo'liw kerek. Bunnan ko'remiz, aymm molekulalarg'a tiyisli baylanis energiyalan ju'da' kishi baylanis ma'nisleri menen xarakterlenedi, sol sebepli a'melde baylanis energiyasi bir molekula ushin ernes, bir mol zat ushm ko'rsetiledi. Kislorod atominda eki taq p- elektron bar ekenligi sebepli eki vodorod atomi menen eki kovalent baylanis payda bolad . P- eiektron bultlar gantel ta'rizli ko'riniske iye bohp, fazada o'z-ara perpendikulyar ta'rizde jaylasiwm esimizge tu'siremiz. Sol sebepli kislorod atommm' p elektron bultlan vodorod atomlannm' s elektron bultlan menen qaplang'aninda tek 3.3-su'wrette ko'rsetilgen ko'rinis ju'zege keledi. Ta'jiriybe ko'rsetkishine qarag'anda, suw molekulasinda baylanislar araliq mu'yesh 90° qa ten' ernes, ba'lkim 104,5° bolad . Bunnan, suw molekulasi bolmay, mu'yeshli du'ziliske iye ekenligin aniq bilip alamiz. Solay etip, ximiyaliq baylanislardin' bag'iti elektron bultlardm' fazada jaylasiwina baylanish ekenligin ko'remiz. Ko'p valentli atomlardan payda bolg'an kovalent baylanislar ba'rqulla fazada bag'itlang'an bolad . Baylanislar arasindag'i mu'yeshler valent mu'yeshler delinedi. Ko'binese kovalent baylanis payda boliwinda qatnasatug'in elektronlar tu'rli jag'daylarda, M sal , biri — s, basqasi p- orbitallarda bolad . Bunda molekuladagi baylanislardin' puxtahg'ida ha'rqiyli bolrwi kerek edi. Biraq ta'jiriybe olar ten' ma'niste ekenligin ko'rsetedi. Bui protsess L.Poling ta'repinen kirgizilgen, atom orbitallannin' gibridleniwi haqqindag'i qag'iyda menen tu'sindiriledi. Valent orbitallannin' gibridleniwi berilliy xlorid BeCl 2 , bor xlorid BC1 3 ha'm metan CH 4
Berilliy atomi qozg'alg'an halatqa o'tiwinde juplasqan elektronlar bir-birinen bo'linedi, yag'niy eki elektroni bult (2s 2 ) bir elektronlig'a bo'linedi 2s- elektroiidi 2p- orbitalg'a o'tke-riw, yag'niy atomnin' qozg'alg'an halatqa o'tiwi energiya jumsawdi talap etedi, bul energiya reaktsiyada eki baylanis payda bohwi esabina artiqshasi menen qaplanadi. Qozg'alg'an halatta berilliy xlordm' eki atomin biriktirip aladi: : CI : Be : CI : 6 Eki Be — CI baylanis birdey puxta ha'm 180° li mu'yesh astinda jaylasqan. Baylanislar puxtalig'inin' birdeyligi valent orbitallarinin' gibridleniwi, yag'niy olardin' jiljiwi ha'm ko'rinisi ha'mde energiyasinin' ten'lesiwi menen tu'sindiriledi. Bul halda atom elektron orbitallarmm' da'slepki ko'rinisi ha'm energiyasi o'z-ara o'zgeredi ha'm bir qiyli formag'a ha'm energiyag'a iye bolad . Gibrid orbital assimetriyaliq ha'm yadrodan bir ta'repke qatti sozilg'an bolad . Gibrid orbitallar elektronlannin' qatnasinda payda bolatug'm ximiyaliq baylanis gibrid ernes sap s ha'm p- orbitallannin' elektronlari qatnasinda payda bolg'an baylanistan puqtaraq bolad , sebebi gibridleniwde orbitallar bir-birin ko'birek qaplaydi. Belgili atomnin' baylanislan payda boliwinda tu'rli tiptegi elektronlar (bizin' M sal mizda s ha'm p- elektronlar) qatnas-qanda gibridleniw a'melge asadi. Bunda gibrid orbitallar sani da'slepki orbitallar sanina ten' bolad . Solay etip, BeCl 2 molekulasinda ximiyaliq baylanis payda boliwinda orayliq atomnin', yag'niy berilliydin' bir 5 ha'm bir p elektroni qatnasadi. Bul jag'dayda orbitallardm' sp- gibridleniw (es-pe-gibridleniw, dep oqiladi) payda bolad (3.3- su'wret). Eki gibrid orbital bir-birine salistirg'anda 180°li mu'yesh astinda jaylasqan yag'niy BeCl
2 molekulasi siziq ta'rizli — u'sh atomnin' ha'mmesi bir siziqta jaylasqan. 7 Bor xlorid BCl 3 molekulasmda orayliq atom orbitallan sp 2 gibridenedi (es-pe-eki- gibridleniw, dep oqiladi). Bor atommda (elektron du'zilisi Is 2 2s 2 2p [ , qozg'alg'an jag'dayinda l.v 2
; bunm' na'tiyjesinde bir-birine salistir-g'anda 120° li mu'yesh astinda jayiasqaii u'sh gibrid orbitallar payda bolad BC1 3 molekulasi orayinda atom: jaylasqan ten' ta'repli u'shmu'yesh ko'rinisinde bolad . Gibrid orbiiallarinm' noqatlari arasindag'i mu'yesh 120° di quraydi, to'rt atomnin' ha'mmesi bir tegislikte jatadi 8 Metan molekulasi payda bohwinda uglerod atom qozg'alg'an halatqa o'tedi, bunda juplasqan 2s
elektronlar bir-birinen bo'linedi, yag'niy eki elektron bult bir elektronli bultlarg'a aylanadi. Sxemadan uglerod atommin' tiykarg'i halati juplaspag'an eki elektroni bolatug'inhg'i (2- valentli), qozg'alg'an halatinda bolsa (juldizsha menen belgilengen) — to'rt elektroni bolad (4 valentli) ha'm vodorodtin' 4 atomin biriktirip ahwi mu'mkin: Metan molekulasi payda bohwinda uglerod atommda bir s- ha'm u'sh p- elektronlardin' orbitallari gibridlenedi ha'm to'rt bir qiyli gibrid orbitallar payda bolad (3.7-su'wret). Bunday gibfidleniw sp
gibridleniw delinedi (es-pe — u'sh gibridleniw, dep oqiladi). Gibrid orbitallannin' noqatlan arasinda vaient mu'yesh 109° 28' ge ten'. Uglerod atpminin' to'rt gibrid sp J - orbitallan menen to'rt vodorod atomi s- orbitallarin bir-birin qaplawi na'tiyjesinde to'rt bir qiyli baylanisli bekkem metan molekulasi payda bolad Zatlardin' kristall ha'm amorf halati. Zatlar u'sh tu'rli: gaz, suyiq ha'm qatti agregat halatta bohwi mu'mkin. Zattin' gaz ha'm suyiq halatinda bo'leksheler ta'rtipsiz jaylasqan bolad , bul bo'leksheler arasinda o'z-ara ta'rtisiw ku'shi bo'lek-shelerin birjerde tutip tunw jeterli ernes, sonin' ushin bunday agregat halatdag'i zatlardin' belgili ko'rinisi bolmaydi. Qatti deneler, suyiq ha'm gaz ta'rizli denelerdin' kerisi, belgili o'zinshe ko'riniske iye bolip bul ko'rinis qanday jag'dayda turiwma qaramastan saqlap qaladi. Qatti zatlar ishki du'ziliske yag'niy bo'lekshelerinin' bir-birine sahstirg'anda qanday ta'rtipte jaylasqanlig'ina qarap kristall ha'm u/worfzatlarg'a bo'linedi.Bir zattin' o'zi ha'm kristall, ha'm amorf halatta bohwi mu'mkin (ma'selen, kristall haldag'i kvarts amorf haldag'i qum, biraq kristall halat barqulla amorf halatqa qarag'anda turaqli bolad . Ta'biyatta amorf halatdag'i zatlar kristall zatlarg'a qarag'anda az molekulasmda ximiyaliq baylanislarduT payda boliw sxemasi ushiraydi. Ta'biyiy ha'm jasalma smolalar barqulla amorf halatda bolad . Amorf denelerdin' en' tipik wa'kili a'dettegi silikat shiyshe, sol sebepli
9 amorf halatm shiyshe ta'rizli halat dep ju'ritiledi. Amorf zatlar du'zilisi jag'man suyiqhqlarg'a uqsaydi ha'm olardan zatlardin' ha'reketshen'ligi ju'da' az bolg'anlig'i menen panq qiladi. Sol sebepli amorf zatlar ju'da' suwitilg'an suyiqhqlarg'a uqsaydi. Kristall halatdm' tiykarg'i sirtqi belgileri — zattin' aniq belgili temperaturada suyiq halatqa o'tiwi ha'm sirtqi belgili geometriyaliq ko'riniskeiye boliwinda. Kristall zatlarda bo'leksheler belgili bir ta'rtip penen jaylasqan bolad ha'm fazada kristall pa'njereni payda etedi. Fazahq kristall pa'njerenin' ko'p ma'rte ta'kirarlanip, denenin' pu'tin ko'Iemin, payda etetug'in bo'legi elementar yasheyka dep ataladi. Kristall pa'njereler bo'lekshelerdin' fazada jaylasiw xarakteri ha'm bo'lekshekler arasmdag'i o'z-ara ta'sir tu'rine qarap molekulyar, atomli, ionli ha'm metall pa'njerelerege bo'linedi. Bul pa'njerelerdin' ha'r birine kristall halattag'i qatti denelerdin' belgili tipi sa'ykes keledi. Molekulyar kristall pa'njereli zatlarda kiristall pa'njere tu'yinlerinde neytral molekulalar bolad . Sol sebepli molekulyar pa'njere boslaw ha'm onda molekulalar o'z qa'siyetin saqlap qalg'an bolad . Azot, vodorod, kislorod siyaqli gazlar to'men temperaturada qatti halatqa o'tkeninde molekulyar kristall pa'njere payda bolad . A'nsat eriytug'in ko'pshilik organikaliq zatlar kristall ha'm molekulyar pa'njereli bolad . Kristall pa'njerenin' ekinshi tipi ionh kristall pa'njere. onli kristall pa'njere tu'yinlerinde jaylasqan bolad . M sal , natriyxlorid (as duz) kristall pa'njeresin alip qarayiq. Onda ha'r qaysi natriy ioni alti xlor ioni menen, ha'r bir xlor ioni alti natriyioni menen qorshap aling'an. Natriy iom, on', xlor ioni bolsa teris zaryadli bolg'anliqtan bul zaryadlang'an bo'leksheler bolsa elektrostatik ku'shleri menen tartisip turadi, demek, bunday zatlar molekulalannda ionli baylanis payda bolad . Ion pa'njereli zatlardin' eriw temperaturasi joqan bolad . Demek barhq duzlar, ayirim oksidler ha'm tiykarlardin' kristall pa'njereleri ionli bolad . Atomh kristall pa'njere payda bolg'an zatlarda pa'njere o'z-ara puqta kovalent baylanis penen baylanisqan elektroneytral atomlardan quralg'an. Ma'selen, almazdm' kristall pa'njeresi atomh pa'njere. Onda ha'r qaysi uglerod atomi basqa to'rt uglerod atomi menen baylanisqan. Kovalent baylanis ju'da' bekkem bolg'anlig'i sebepli, bunday kristallar ju'da' qatti, eriw temperaturasi joqari bolad . Metall kristall pa'njerede on' ionlar terbelmeli ha'reket halatmda turadi: on' ionlar arasinda erkin elektronlar barhq bag'itlarda ta'rtipsiz ha'rekette bolad . Bul elektronlar pa'njere ishinde bir ion ekinshisine qaray o'tip ju'rgenligi sebepli erkin elektronlar delinedi. Metallardin' elektr, lssihq o'tkeriwshen'ligi, magnitlik qa'siyetleri ha'm metallar ushm ta'n basqa qa'siyetler a'ne sol erkin elektronlar sebebinen a'melge asiriladi. Kristall pa'njerenin' puqtalig'i ha'm bekkemligi om payda etiwshi ionlar, atomlar yamasa molekulalar arasmdag'i o'z ara ta'sir ku'shleri belgili mug'dar energiya menen xarakterlenedi, bul energiya kristall pa'njeremn' energiyasi delinedi. Pa'njere energiyasi, qansha u'lken bolsa, kristall pa'njere sonsha puqta bolad . 10 Paydalang’an a’debiyatlar 1. N.A.Parpiev, H.R.Rahimov, A.G.Muftaxov, Anorganik ximiyan n` teoriyal q tiykarlar , Tashkent, 2000. 2. N.A.Parpiev, H.R.Rahimov, A.G.Muftaxov, Anorganik ximiya. Tashkent, 2003. 3. Q.Ahmedov, A.Jalilov, A. smoilov, Ul wma ha`m anorganik ximiya, Tashkent, 2003. 4. Z.Qodirov, A.Muftaxov, Sh.Q.Norov, Anorganikal q ximiyadan a`meliy sh g` wlar,
Tashkent, 1996. 5. M.S.Mirkomilova, Analitik ximiya, Tashkent, Wqitivchi, 2003. 6. P.Rasulov. Analitik ximiya, Tashkent 2005. 7. O.Fayzullaev, Analitik ximiya, Tashkent 2006. 8.Boboev T.M. Raximov X.R. Fizikal q ha`m kolloid ximiya. Tashkent, G`ofur G`ulom at ndag` baspa u`yi 2004j. 9. Nikolaev A.A. Osnov fizicheskoy ximii biologicheskix protsessov. M. V sshaya shkola, 1976 g.
10. Axmedov K.S. Raximov H.R. Kolloid ximiya. T:Wqituvchi , 1992. 11. Musaev U.N., Boboev T.M. Qurbonov Sh.A., Xakimjonov B.Sh., Muxamedov M.G. Polimerler ximiyas nan praktikum. Tashkent: Universitet, 1980 j. 12. Grandberg . Organicheskaya ximiya. Dlya studentov selxoz. biologich, spetsialnostey. M. «Drofa», 2002. 13. Shabarov Yu.S. Organicheskaya ximiya. M.Ximiya 2000. 11 Adabiyotlar 1. K.Rasulov, O. Yo'ldoshev, B. Qorabolaev Umumiy va anorganik kimyo T. ''O'qituvchi'' 1996. 2. Yu. T. Toshpo'latov, Sh. S. Isoqov Anorganik kimyo. T. ''O'qituvchi'' 1192. 3. D. A. Knyazev, S.H. Smarugin Neorganicheskaya ximiya. M.''Visshaya shkola'' 1990 . 4. O, Fayzullaev. Analitik kimyo asoslari T. Abdulla Qodiriy ,2002. 5. K.R. Rasulov, Analitik kimyo, T. G'. G'ulom nashriyoti, 2004. 6. I. Grandberg Organicheskaya ximiya M.Vichaya shkola -1987. 7. 7. A. Abdusamatov, R. Ziyaev, U. Abidov, A.O'rolov Organik kimyodan amaliy mashqlar. T. ''O'zbekiston'' 1996. 12 8. A.Abdusamatov, R. Mirzaev, R. Ziyayev. Organik kimyo T.''O'qituvchi'-2003. 9. N. Q.Olimov, Fizik va kolloid kimyo, Toshkent 'O'qituvshi'' 2001. 10. A.Abdusamatov, R. Ziyaev, S. Zakirov. Fizikaviy va kolloid kimyo. Toshkent-2013. 11. Q.G'iyosov, S. Zakirov, L.Yu. Jamolova, R.Ziyaev. Anorganik va analitik kimyodan amaliy mashg'ulotlar. Tosh DAU-2013. Download 0.5 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling