Tashkent ma‘mleketlik agrar universiteti no‘kis filiali‘ referàt jumi’


Download 0.5 Mb.
Pdf ko'rish
Sana03.08.2020
Hajmi0.5 Mb.
#125368
Bog'liq
ximiyaliq baylanis turleri. zatlardin duzilisi


1

O`ZBEKISTAN RESPUBLIKASI’ AWI’L HA’M SUW

XOJALI’G’I’ WA’ZIRLIGI

TASHKENT MA‘MLEKETLIK AGRAR UNIVERSITETI

NO‘KIS FILIALI‘

REFERÀT JUMISI

Ximiyaliq baylanis turleri. Zatlardin’ duzilisi.

Qabillag’an:                                                                       S.Omarova

Orinlag’an:                                                                        G.Sadikova

No’kis

-2015


2

XIMIYALIQ BAYLANISTIN' TU'RLERI ZATLARDIN' DU'ZILISI

Jobasi.

                 1.Ximiyahq baylanistin' tu'rleri.

                 2.Du'zilis formulalari.

                 3.Zatlardin' kristall ha'm amorf halati.

Ximiyaliq baylanis haqqmdag'i ta'liymat — ha'zirgi ximiyanin' tiykarg'i ma'selelerinin'

biri. Bul ta'liymatti bilmey turip ximiyahq birikpelerdin' tu'rlerin, olardin' kelip shig'iw

sebeplerin, payda bohw mexanizmin, du'zilisin ha'm reaktsiyag'a kirise aliw qa'siyetlerin

tu'sinip bolmaydi.

Atomnm' sirtqi energetikaliq qabatmda birden segizge shekem elektron bohwi

mu'mkin. Eger atomnm' sirtqi qabatmdag'i elektronlar sani sol qabatqa siydira alatug'in en'

ko'p elektronlar sanina ten' bolsa, onday jag'dayda bunday qabat tamamlang'an qabat

delinedi. Tamamlang'an qabatlar ju'da' bekkemligi menen pariq qiladi. inert gazlardm'

atomlan sirtqi qabatlari mine sonday qabatlardan.

Geliydin' sirtqi qabatmda eki elektron (s

2

), qalg'an gazlerdikinde — 8 den elektron (ns



2

np

6

bolad . Basqa elementler atomlarinm' sirtqi qabatlari tamamlanbag'an ha'm o'z-ara

ximiyahq ta'sir protsesinde olar tamamlang'an halatqa — tohsqan halatqa o'tedi.

Ximiyahq baylanislar kovalent, ionh, metall ha'm vodorodh baylanis-larg'a bo'linedi.

Elektronlar juplan sebepli ju'zege keletug'm ximiyahq baylanis kovalent baylanis

delinedi. Bul eki elektronli ha'm eki orayli (eki yadroni uslap turadi) baylanis. Kovalent

baylanish birikpeler gomeopolyar yamasa atom birikpeler delinedi.

Ximiyahq baylanis xarakterli atomlardin' du'zilisine ha'mxja'siyetlerine baylanish

bolad . Ximiyahq baylanistin' qa'siyetlerin ko'pjag'inan teris elektrleniwshilik dep atalg'an

atomlardin' qa'siyetlerine uqsaydi.

Ximiyahq element atomi o'zinin' sirtqi qabatlarin toliqtiriw ushin basqa atomlardan

elektronlardi tasip ahw qa'siyeti teris elektrleniwshilik dep ataladi. Elementte bul qa'siyet

qansha ku'shli berilgen bolsa, bul element sonsha ko'p teriselektrlengen bolad .

Elementlerdin' teris elektrleniwshiligi olardin' periodliq kestedegi jaylasiwina baylanish

bolad . Ximiyahq elementtin' atomi sirtqi elektronlardi qansha bekkem uslap tursa ha'm

basqa atomlardan elektrondi qanshelli

ku'shli tartsa, bul element sonshelli ko'p teris elektrlengen bolad . Biraq bizge, periodlarda

element ta'rtip nomerinin' artip bariwi menen, tiykarg'i gruppalarda bolsa element ta'rtip

nomerinin' azayiwi menen atomlardan elektronlardi tartip ahw anag'urlim qiyinlasip,

qosimsha elektronlardi biriktirip ahw an'satlasatug'im belgili. Demek, periodlarda

elementlerdin' teris elektrleniwshiligi shepten on'g'a, bas gruppalarda bolsa to'mennen

joqang'a qaray artip baradi. Sol sebepli ximiyahq elementler

ishinde en' teris elektrleniwshi ftor. Ftor periodliq kestenin' (inert gazlar esapqa alinba-

g'anda) joqarg'i on' mu'yeshin toltinp tutadi, solay etip ol ha'r qanday basqa elementke

qarag'anda yaki joqanda on'da, yaki ha'm joqanda, ha'm on'da jaylasqan. Sonm' ushm

ftordin' barliq basqa elementler menen (ta'rtip nomeri u'lken inert gazler menen de)

birigiwinde ftor atomlan sol elementlerdin' atomlannan elektronlardi o'zine tartadi.

Ftordin' janinda, biraq onnan shepte kislorod jaylasqan. Sol sebepli kislorodta o'zinin'

ftor menen payda etken birikpelerinen basqa birikpe-lerinde tek teris oksidleniw da'rejesin

payda etedi.

Ftordan basqa metallemeslerdin' atomlan qaysi element penen birigi-wine qarap, on'

oksidleniw da'rejesin payda etedi.

Ximiyahq elementler teris elektrleniwshiliginin' artip banw ta'rtibinde to'mendegishe

qatarg'a teriliwi mu'mkin:

Si, As, H, P, Se, J, C, S, Br, CI, N, O, F.

Ximiyahq elementler bir-biri menen birigiwde elektronlar sol qatarda shepte turg'an

element atominan on'da turg'an element atomina qaray jilisadi.

Ximiyahq baylanislardi tu'rlishe ko'riniste ko'rsetiw qabil etilgen:

1) elementtin' ximiyahq belgisine qoyilg'an noqatlar ko'rinisindegi elektronlar

ja'rdeminde. Bunda vodorod molekulasinin' payda boliwinda

to'mendegi sxema menen belgilew mu'mkin:

H + H 

H:H


2) kvant keteksheler (orbitallar) ja'rdeminde, bunda qararna-qarsi spinli eki

elektronnin' bir molekulyar kvant ketekshede jaylasiwi sipatinda ko'rsetilediShep ta'repte



3

jaylasqan molekulyar energetikahq qabatlar baslang'ish . atom qabatlarina qarag'anda

to'mende, zattin' molekulyar halatinin' atom halatina salistirg'anda turaqli ekenligin

ko'rsetedi;

3) ko'binese, a'sirese energetikahq ximiyada kovalent baylanis elektronlar juplig'in

siziqsha (shtrix) penen ko'rsetiw mu'mkin (M sal  H-H).

Ximiyaliq baylanistm' ha'r qaysi atomnin' juplaspag'an elektron esabinan payda bolad .

Juplaspag'an elektronlar baylanisip, uliwma elektronlar jubin payda etedi, ol bo'listirilgen

jupliq delinedi.

Kovalent baylanistm' eki tu'ri: polyarli ha'm polyarsiz baylanis bar.

Polyarsiz kovalentlik baylanis. Teris elektrleniwshiligi bir qiyli bolg'an atomlar o'z-ara

ta'sirleskende kovalent polyarsiz baylanisli molekulalar payda bolad . Bunday baylanis H

2

,

F



2

 Cl


2

,  N


2

 siyaqli a'piwayi zatlardm' molekulalannda bolad . Bui gazlarda'xiniiyaliq

baylanislar uliwma elektron juplar yag'niy berilgen elektron bultlannin' o'z-ara qaplaniwi

sebepli payda bolad , bul protsess atomlar bir-birine jaqinlasqanda yadro menen elektron

arasindag'i tartisiw na'tiyjesinde a'melge asadi.

Polyarsiz kovalent baylanisli zatlardm' elektron formulalarin qanday ta'rtipte du'ziw

kerekligin (azot molekulasi N, M sal nda) qarap shig'amiz:

1. Elektronlardi azot atomindag'i energetikahq qabatlar ha'm kishi qabatlarda jaylasiw

sxemasin jazamiz:

2. Azot atominda u'sh taq elektron barlig'in aniqlap alamiz: sog'an qaray N

2

 molekulasi



ta'rtibinde eki azot atomi arasinda u'sh baylanistinwshi elektron jup payda bohwi kerek:

:

N:N



:

3. Ha'r qanday azot atominin' sirtqi elektron qabatinda qalatug'in ajiralmas bir jup

elektrondi ayinm halda to'mendegishe belgileymiz:

:

:N: N:



:

Polyarh kovalentlik baylanis. Teris elektrleniwshiligi jag'inan bir-birinen keskin panq

qilmaytug'in elementlerdin' atomlari o'zara ta'sirleskende uliwma elektron jup

teriselektrleniwshiligi u'lken bolg'an atom ta'repke jilisadi. Sonm' na'tiyjesinde kovalent

polyarli baylanis payda bolad . Ximiyaliq baylanistm' bul ko'rinisi anorganikaliq ha'm

organikahq birikpelerde en' ko'p ushirasadi.

Kovalent baylanistm' payda bohwinin' basqasha — donor — aktseptorli mexanizmi de

bohwi mu'mkin. Bul halda ximiyaliq baylanis bir atomnin' eki elektronh bulti menen basqa

atomnin' erkin orbitasi esabinan ju'zege keledi. Misal retinde ammoniy ioni NH

4

+



 dm'

payda bohw mexanizmin ko'rip shig'amiz. Ammiak molekulasinda azot atominin'

bo'linbegen elektronlar jubi (eki elektronh bulti) bolad :

H

 H:N:



     H

Vodorod ioninda ls-orbital bos (tolmag'an); oni bilay belgilew mu'mkin: H

+

 Ammoniy


ioni payda bohwinda azottin' eki elektronh bulti azot penen vodorod atomlari ushm uliwma

bohp qaladi, yag'niy ol molekulyar- elektron bultqa aylanadi. Demek, to'rtinshi kovalent

baylanis ju'zege keledi. Ammoniy ioni payda bohw protsesin to'mendegi sxema menen

ko'rsetiw mu'mkin:

Vodorod ioninin' zaryadi uliwma bohp qaladi (ol delokallang'an, yag'niy barhq atomlar

arasinda tarqalg'an), azotqa tiyisli eki elektronh bult (bo'linbegen elektronlar jubi) bolsa

vodorod penen uliwma bohp qaladi. Sxemada ketekshenin' ko'rinisi ko'binese tu'sip

qaldiriladi.



4

Metall baylanis. Ionlardin' metall ionlari menen salistirmali erkin elektronlardin' metall

ionlari menen o'z-ara ta'sirlesiwi ha'tiyjesinde payda bolatug'in baylanis metall baylanis

delinedi


Metall baylanistm' payda bohw a'hmiyeti to'mendegilerden ibarat: metall atomlari

o'zlerinin' valent elektronlannan an'sat bo'linip on' zaryadh ionlarg'a aylanadi. Atomlardan

bo'linip shiqqan salistirmali erkin elektronlar on' zaryadh metall ionlar arasinda tarqaladi.

Ionlar menen elektronlar arasinda metall baylanis ju'zege keledi.

Vodorod baylanis. Ayinm molekulanin' vodorod atomi menen basqa molekulanin'

ku'shli teris elektrli element (O, F, N) atomi arasindag'i ju'zege kelgen baylanis vodorod

baylams, dep ataladi.

Ne sebepten tek vodorod atomi mine sonday ayinm ximiyahq baylanis payda etedi?

degen soraw tuwihwi mu'mkin.

Bunin' sebebi, vodorod atominin' radiusi ju'da' kishi ekenliginde, dep juwap berse

bolad .  Onnan  tisqan,  vodorod  atomi  o'zi  elektrondi  jilistirsa,  yamasa  uhwma  jog'altsa,  ol

salistirmali joqan on' zaryadqa iye bolad ; bazi bir molekulanin' vodorod atomi mine sol on'

zaryad esabman, ayinm teris zaryadqa iye bolg'an ha'm basqa molekula (HF, H

2

O, NH



3

) lar


quramina kirgen teris elektrleniwshi element atomi menen o'z-ara ta'sirlesedi.

bir


misallardi ko'zden

keshiremiz. Biz a'dette, suw

quramm ximiyaliq formula

H

2



O

menen belgileymiz. Biraq

bunday belgilewimiz ju'da' toliq ernes. Suwdin' quramm formula menen ko'rsetsek tuwri is

qilg'an bolar edik (bul jerde ha'm t.b.). Bunin' tuwn ekenliginin' sebebi sonda, suwda ayinm

molekulalar bir-biri menen vodorod baylamslar arqali birikken bolad . Bum sxema tu'rinde

to'mendegishe belgilew mu'mkin:

Vodorod baylanisti noqatlar tu'rinde ko'rsetiw qabil etilgen. Bul baylanis ion ha'm

kovalent baylanislarg'a qarag'anda biraz bos, biraq a'piwayi molekulalar aialiq o'z ara

ta'sirlesiwge qarag'anda ju'da' bekkem baylanis esaplanadi.

Temperatura to'menlegende suw ko'lemiiiin' u'lkeyiwi vodorodliq baylanistin' bolrwi

menen tu'sindiriJedi. Bunm' sebebi sonda temperatura to'menlegende suw molekulalari

assotsialanadi. Na'tiyjede molekulyar «jrymdi»nm' tig"izhg'i kemeyedi.

ionli baylanis. Teris elektrleniwshilik jag'inan bir-birinen u'lken parq qiliwshi atomlar

o'z-ara ta'sirleskeninen ion baylanis kelip shig'adi. Misah, tipik metallar litiy Li, natriy Na,

kaliy K, kaltsiy Ca, strontsiy Sr, bariy Ba lar tipik metallemesler, tiykarinan galogenler

menen ion baylanis payda etedi. Biraq soni da na'zerde tutiw kerek, siltili metallar ha'tte

kislorod ha'm ku'kirt siyaqli teriselektrleniw elementler menen o'z-ara ta'sirleskende de

toliq ion baylanisi payda bolmaydi.

Ion baylanis siltili metallardin' galogenitlerinen tisqari silti ha'm duzlar siyaqli

birikpelerde ushirasadi. Misah, natriy gidrooksidi NaOH ha'm natriy sulfat Na

2

SO

4



 de ion

baylanislan tek natriy ha'm kislorod atomlari arasinda g'ana (basqa baylanislardin' barlig'i

— kovalent polyarli baylanislardan ibarat) bolad .

Sonin' ushinda silti ha'm duzlardm' suwdag'i eritpeleri to'mendegishe

dissotsiatsiyalanadi:

NaOH = Na

+

+OH


-

Na,SO


4

= 2Na


+

+ SO


4

2-

Ximiyahq baylanis tu'rleri arasinda keskin shegara qoyiw qiyin. Ko'p-shilik



birikpelerinde ximiyahq baylanis araliq onndi iyeleydi, Misah, ku'shli polyarli ximiyahq

baylanis ion baylanisqa jaqin bolad . Bul ximiyahq baylanis o'z qa'siyeti menen ion

baylanisqa jaqin bolsa om ion baylams dep, kovalent baylanisqa jaqiniraq bolsa, kovalent

baylams dep qaraladi. Kovalent baylanistin' tiykarg'i xarakterleri qa'siyetleri baylanistin'

energiyasi, bekkemligi, toyiniwshilig'i ha'm bag'iti esaplanadi. Kovalent ximiyaliq

baylanistin' bekkemligi yadrolar araliq elektron bultinin' tig'izlig'ma bay-lanisli bolad .

Yadrolar araliq elektron bult qansha u'lken tig'izliqqa iye bolsa, baylanisiw sonsha bekkem



5

bolad .


Demek ximiyaliq baylanistin' bekkemligi tiykarinan: -1. Elektron bultlannin' qaplaniwinan

qanday ( - baylanis, n) baylanis payda bohwina;

2. Elektron bultlar kovalentliginin' tohq-toliq emesligine;

3. Qanday ko'rinistegi polyarli yamasa polyarsiz baylanis payda bohwina

baylanisli.

Ximiyahq baylanistin' en' a'hmiyetli qa'siyeti onin' bekkemligin aniqlawshi baylanis

energiyasi bolip esaplanadi. Bul baylanisti u'zip jiberiw yag'niy molekulani atomlarg'a

shekem ajiratiw ushin za'ni'r bolg'an energiya mug'dan bul baylanistin' bekkemliliginin'

o'lshemi bohp esaplanadi.

Bul baylanisti u'zip taslaw ushin za'ni'r bolg'an energiya mug'dannin' baylanis

energiyasi dep tu'siniw kerek. Baylanis energiyasi lmol zatqa tuwn keletug'in kilodjoullar

esabinda belgilenedi. Ma'selen, lmol vodorodtin' baylanis energiyasi 435 kDJ/mol ge ten'.

Baylanistin' bo'liniw protsesin termoximiyahq ten'leme ko'rinisinde to'mendegishe jaziw

mu'mkin:


H - H = 2H - 435kDj/mol

A'lbette, ayinm-ayinm vodorod atomlannan lmol vodorod payda bolg'aninda tap

sonsha mug'dar energiya bo'linip shig'adi:

H + H = H

2

 + 435kDj/moi



Ja'ne soni itibarg'a aliwimiz kerek reaktsiyalardm' termoximiyahq energiyalarinda

berilgen energiyalardm' san ma'nisleri bir molekula ernes, ba'lkim 1 mol zat, yag'niy 6,02

· lO

23

 molekulag'a tiyisli. Bir molekulag'a



tiyisli aymm baylanis energiyasm esaplap shig'anw ushin 1 mol g'a tiyisli kilodjoullar

menen belgilengen baylanis eneriyani Avogadro "turaqlihg'ina bo'llw kerek. Demek, bir

molekuladag'i H — H baylanis energiyasm tabiw ushin 435 kDj moldi 6,02 · 1O

23

 ge



bo'liw kerek. Bunnan ko'remiz, aymm molekulalarg'a tiyisli baylanis energiyalan ju'da'

kishi baylanis ma'nisleri menen xarakterlenedi, sol sebepli a'melde baylanis energiyasi bir

molekula ushin ernes, bir mol zat ushm ko'rsetiledi. Kislorod atominda eki taq p- elektron

bar ekenligi sebepli eki vodorod atomi menen eki kovalent baylanis payda bolad .



P- eiektron bultlar gantel ta'rizli ko'riniske iye bohp, fazada o'z-ara perpendikulyar

ta'rizde jaylasiwm esimizge tu'siremiz. Sol sebepli kislorod atommm' elektron bultlan

vodorod atomlannm' elektron bultlan menen qaplang'aninda tek 3.3-su'wrette ko'rsetilgen

ko'rinis ju'zege keledi. Ta'jiriybe ko'rsetkishine qarag'anda, suw molekulasinda baylanislar

araliq mu'yesh 90° qa ten' ernes, ba'lkim 104,5° bolad . Bunnan, suw molekulasi bolmay,

mu'yeshli du'ziliske iye ekenligin aniq bilip alamiz.

Solay etip, ximiyaliq baylanislardin' bag'iti elektron bultlardm' fazada jaylasiwina

baylanish ekenligin ko'remiz.

Ko'p valentli atomlardan payda bolg'an kovalent baylanislar ba'rqulla fazada

bag'itlang'an bolad . Baylanislar arasindag'i mu'yeshler valent mu'yeshler delinedi.

Ko'binese kovalent baylanis payda boliwinda qatnasatug'in elektronlar tu'rli

jag'daylarda, M sal , biri — s, basqasi p- orbitallarda bolad . Bunda molekuladagi

baylanislardin' puxtahg'ida ha'rqiyli bolrwi kerek edi. Biraq ta'jiriybe olar ten' ma'niste

ekenligin ko'rsetedi. Bui protsess L.Poling ta'repinen kirgizilgen, atom orbitallannin'

gibridleniwi haqqindag'i qag'iyda menen tu'sindiriledi.

Valent orbitallannin' gibridleniwi berilliy xlorid BeCl

2

, bor xlorid BC1



3

ha'm metan

CH

4

 molekulalan payda bohw M sal nda ko'rip shig'amiz.



Berilliy atomi qozg'alg'an halatqa o'tiwinde juplasqan

elektronlar bir-birinen bo'linedi, yag'niy eki elektroni bult (2s



2

)

bir elektronlig'a bo'linedi



2s- elektroiidi 2p- orbitalg'a o'tke-riw, yag'niy atomnin'

qozg'alg'an halatqa o'tiwi energiya jumsawdi talap etedi, bul

energiya reaktsiyada eki baylanis payda bohwi esabina

artiqshasi menen qaplanadi. Qozg'alg'an halatta berilliy

xlordm' eki atomin biriktirip aladi:

: CI : Be : CI :



6

Eki Be — CI baylanis birdey puxta ha'm 180° li mu'yesh

astinda jaylasqan.

Baylanislar puxtalig'inin' birdeyligi valent orbitallarinin' gibridleniwi, yag'niy olardin'

jiljiwi ha'm ko'rinisi ha'mde energiyasinin' ten'lesiwi menen tu'sindiriledi. Bul halda atom

elektron orbitallarmm' da'slepki ko'rinisi ha'm energiyasi o'z-ara o'zgeredi ha'm bir qiyli

formag'a ha'm energiyag'a iye bolad . Gibrid orbital assimetriyaliq ha'm yadrodan bir

ta'repke qatti sozilg'an bolad .

Gibrid orbitallar elektronlannin' qatnasinda payda bolatug'm ximiyaliq baylanis gibrid

ernes sap ha'm p- orbitallannin' elektronlari qatnasinda payda bolg'an baylanistan

puqtaraq bolad , sebebi gibridleniwde orbitallar bir-birin ko'birek qaplaydi. Belgili atomnin'

baylanislan payda boliwinda tu'rli tiptegi elektronlar (bizin' M sal mizda ha'm p-

elektronlar) qatnas-qanda gibridleniw a'melge asadi. Bunda gibrid orbitallar sani da'slepki

orbitallar sanina ten' bolad . Solay etip, BeCl

2

 molekulasinda ximiyaliq baylanis payda



boliwinda orayliq atomnin', yag'niy berilliydin' bir 5 ha'm bir elektroni qatnasadi. Bul

jag'dayda orbitallardm' sp- gibridleniw (es-pe-gibridleniw, dep oqiladi) payda bolad  (3.3-

su'wret). Eki gibrid orbital bir-birine salistirg'anda 180°li mu'yesh astinda jaylasqan yag'niy

BeCl


2

 molekulasi siziq ta'rizli — u'sh atomnin' ha'mmesi bir siziqta jaylasqan.



7

Bor  xlorid  BCl

3

 molekulasmda orayliq atom orbitallan sp



2

gibridenedi (es-pe-eki-



gibridleniw, dep oqiladi). Bor atommda (elektron du'zilisi Is

2

2s

2

 2p

[

qozg'alg'an

jag'dayinda l.v

2

2s

l

 2p

2

gibridleniwinde bir ha'rn eki p- elektronlar orbitallan qatnasadt

;

bunm' na'tiyjesinde bir-birine salistir-g'anda 120° li mu'yesh astinda jayiasqaii u'sh gibrid



orbitallar payda bolad  BC1

3

 molekulasi orayinda atom: jaylasqan ten' ta'repli u'shmu'yesh



ko'rinisinde bolad . Gibrid orbiiallarinm' noqatlari arasindag'i mu'yesh 120° di quraydi,

to'rt atomnin' ha'mmesi bir tegislikte jatadi



8

Metan molekulasi payda bohwinda uglerod atom qozg'alg'an halatqa o'tedi, bunda

juplasqan 2s

2

elektronlar bir-birinen bo'linedi, yag'niy eki elektron bult bir elektronli

bultlarg'a aylanadi.

Sxemadan uglerod atommin' tiykarg'i halati juplaspag'an eki elektroni bolatug'inhg'i (2-

valentli), qozg'alg'an halatinda bolsa (juldizsha menen belgilengen) — to'rt elektroni bolad

(4 valentli) ha'm vodorodtin' 4 atomin biriktirip ahwi mu'mkin:

Metan molekulasi payda bohwinda uglerod atommda bir s- ha'm u'sh p-

elektronlardin' orbitallari gibridlenedi ha'm to'rt bir qiyli gibrid orbitallar payda bolad

(3.7-su'wret). Bunday gibfidleniw sp

i

gibridleniw delinedi (es-pe — u'sh gibridleniw, dep

oqiladi). Gibrid orbitallannin' noqatlan arasinda vaient mu'yesh 109° 28' ge ten'. Uglerod

atpminin' to'rt gibrid sp



J

orbitallan menen to'rt vodorod atomi s- orbitallarin bir-birin

qaplawi na'tiyjesinde to'rt bir qiyli baylanisli bekkem metan molekulasi payda bolad

                                              Zatlardin' kristall ha'm amorf halati.

Zatlar u'sh tu'rli: gaz, suyiq ha'm qatti agregat halatta bohwi mu'mkin.

Zattin' gaz ha'm suyiq halatinda bo'leksheler ta'rtipsiz jaylasqan bolad ,

bul bo'leksheler arasinda o'z-ara ta'rtisiw ku'shi bo'lek-shelerin birjerde

tutip tunw jeterli ernes, sonin' ushin bunday agregat halatdag'i

zatlardin' belgili ko'rinisi bolmaydi. Qatti deneler, suyiq ha'm gaz

ta'rizli denelerdin' kerisi, belgili o'zinshe ko'riniske iye bolip bul

ko'rinis qanday jag'dayda turiwma qaramastan saqlap qaladi.

Qatti zatlar ishki du'ziliske yag'niy bo'lekshelerinin' bir-birine

sahstirg'anda qanday ta'rtipte jaylasqanlig'ina qarap kristall ha'm

u/worfzatlarg'a bo'linedi.Bir zattin' o'zi ha'm kristall, ha'm amorf

halatta bohwi mu'mkin (ma'selen, kristall haldag'i kvarts amorf

haldag'i qum, biraq kristall halat barqulla amorf halatqa qarag'anda

turaqli bolad . Ta'biyatta amorf halatdag'i zatlar kristall zatlarg'a

qarag'anda az molekulasmda ximiyaliq baylanislarduT payda boliw

sxemasi ushiraydi. Ta'biyiy ha'm jasalma smolalar barqulla amorf halatda bolad .

Amorf denelerdin' en' tipik wa'kili a'dettegi silikat shiyshe, sol sebepli

 Metanntn' tetraedrik


9

amorf halatm shiyshe ta'rizli halat dep ju'ritiledi. Amorf zatlar du'zilisi jag'man

suyiqhqlarg'a uqsaydi ha'm olardan zatlardin' ha'reketshen'ligi ju'da' az bolg'anlig'i menen

panq qiladi. Sol

sebepli amorf zatlar ju'da' suwitilg'an suyiqhqlarg'a uqsaydi.

Kristall halatdm' tiykarg'i sirtqi belgileri — zattin' aniq belgili temperaturada suyiq

halatqa o'tiwi ha'm sirtqi belgili geometriyaliq ko'riniskeiye boliwinda.

Kristall zatlarda bo'leksheler belgili bir ta'rtip penen jaylasqan bolad  ha'm fazada kristall

pa'njereni payda etedi. Fazahq kristall pa'njerenin' ko'p ma'rte ta'kirarlanip, denenin' pu'tin

ko'Iemin, payda etetug'in bo'legi elementar yasheyka dep ataladi.

Kristall pa'njereler bo'lekshelerdin' fazada jaylasiw xarakteri ha'm bo'lekshekler arasmdag'i

o'z-ara ta'sir tu'rine qarap molekulyar, atomli, ionli ha'm metall pa'njerelerege bo'linedi. Bul

pa'njerelerdin' ha'r birine kristall halattag'i qatti denelerdin' belgili tipi sa'ykes keledi.

Molekulyar kristall pa'njereli zatlarda kiristall pa'njere tu'yinlerinde neytral molekulalar

bolad . Sol sebepli molekulyar pa'njere boslaw ha'm onda molekulalar o'z

qa'siyetin saqlap qalg'an bolad . Azot, vodorod, kislorod siyaqli gazlar

to'men temperaturada qatti halatqa o'tkeninde molekulyar kristall pa'njere

payda bolad . A'nsat eriytug'in ko'pshilik organikaliq zatlar kristall ha'm

molekulyar pa'njereli bolad .

Kristall pa'njerenin' ekinshi tipi ionh kristall pa'njere. onli kristall

pa'njere tu'yinlerinde jaylasqan bolad . M sal , natriyxlorid (as duz)

kristall pa'njeresin alip qarayiq. Onda ha'r qaysi natriy ioni alti xlor ioni

menen, ha'r bir xlor ioni alti natriyioni menen qorshap aling'an. Natriy

iom, on', xlor ioni bolsa teris zaryadli bolg'anliqtan

bul zaryadlang'an bo'leksheler bolsa elektrostatik ku'shleri menen tartisip

turadi, demek, bunday zatlar molekulalannda ionli baylanis payda bolad . Ion pa'njereli

zatlardin' eriw temperaturasi joqan bolad . Demek barhq duzlar, ayirim oksidler ha'm

tiykarlardin' kristall pa'njereleri ionli bolad .

Atomh kristall pa'njere payda bolg'an zatlarda pa'njere o'z-ara puqta kovalent baylanis

penen baylanisqan elektroneytral atomlardan quralg'an. Ma'selen, almazdm' kristall

pa'njeresi atomh pa'njere. Onda ha'r qaysi uglerod atomi basqa to'rt uglerod atomi menen

baylanisqan. Kovalent baylanis ju'da' bekkem bolg'anlig'i sebepli, bunday kristallar ju'da'

qatti, eriw temperaturasi joqari bolad .

Metall kristall pa'njerede on' ionlar terbelmeli ha'reket halatmda turadi: on' ionlar

arasinda erkin elektronlar barhq bag'itlarda ta'rtipsiz ha'rekette bolad . Bul elektronlar

pa'njere ishinde bir ion ekinshisine qaray o'tip ju'rgenligi sebepli erkin elektronlar delinedi.

Metallardin' elektr, lssihq o'tkeriwshen'ligi, magnitlik qa'siyetleri ha'm metallar ushm ta'n

basqa qa'siyetler a'ne sol erkin elektronlar sebebinen a'melge asiriladi.

Kristall pa'njerenin' puqtalig'i ha'm bekkemligi om payda etiwshi ionlar, atomlar

yamasa molekulalar arasmdag'i o'z ara ta'sir ku'shleri belgili mug'dar energiya menen

xarakterlenedi, bul energiya kristall pa'njeremn' energiyasi delinedi. Pa'njere energiyasi,

qansha u'lken bolsa, kristall pa'njere sonsha puqta bolad .



10

Paydalang’an a’debiyatlar

1. N.A.Parpiev, H.R.Rahimov, A.G.Muftaxov, Anorganik ximiyan n` teoriyal q tiykarlar ,

Tashkent, 2000.

2. N.A.Parpiev, H.R.Rahimov, A.G.Muftaxov, Anorganik ximiya. Tashkent, 2003.

3. Q.Ahmedov, A.Jalilov, A. smoilov, Ul wma ha`m anorganik ximiya, Tashkent, 2003.

4. Z.Qodirov, A.Muftaxov, Sh.Q.Norov, Anorganikal q ximiyadan a`meliy sh

g` wlar,


Tashkent, 1996.

5. M.S.Mirkomilova, Analitik ximiya, Tashkent, Wqitivchi, 2003.

6. P.Rasulov. Analitik ximiya, Tashkent 2005.

7. O.Fayzullaev, Analitik ximiya, Tashkent 2006.

8.Boboev T.M. Raximov X.R. Fizikal q ha`m kolloid ximiya. Tashkent, G`ofur G`ulom

at ndag`  baspa u`yi 2004j.

9. Nikolaev A.A. Osnov  fizicheskoy ximii biologicheskix protsessov. M. V sshaya shkola,

1976 g.


10. Axmedov K.S. Raximov H.R. Kolloid ximiya. T:Wqituvchi , 1992.

11. Musaev U.N., Boboev T.M. Qurbonov Sh.A., Xakimjonov B.Sh., Muxamedov M.G.

Polimerler ximiyas nan praktikum. Tashkent: Universitet, 1980 j.

12. Grandberg 

. Organicheskaya ximiya. Dlya studentov selxoz.   biologich,

spetsialnostey. M. «Drofa», 2002.



13. Shabarov Yu.S. Organicheskaya ximiya. M.Ximiya 2000.

11

Adabiyotlar

1. K.Rasulov, O. Yo'ldoshev, B. Qorabolaev Umumiy va anorganik kimyo T. ''O'qituvchi'' 1996.

2. Yu. T. Toshpo'latov, Sh. S. Isoqov Anorganik kimyo. T. ''O'qituvchi'' 1192.

3. D. A. Knyazev, S.H. Smarugin Neorganicheskaya ximiya. M.''Visshaya shkola'' 1990 .

4. O, Fayzullaev. Analitik kimyo asoslari T. Abdulla Qodiriy ,2002.

5. K.R. Rasulov, Analitik kimyo, T. G'. G'ulom nashriyoti, 2004.

6. I. Grandberg  Organicheskaya ximiya M.Vichaya shkola -1987.

7. 7.  A. Abdusamatov, R. Ziyaev, U. Abidov, A.O'rolov Organik kimyodan amaliy mashqlar.

     T.  ''O'zbekiston'' 1996.

12

8. A.Abdusamatov, R. Mirzaev, R. Ziyayev. Organik kimyo T.''O'qituvchi'-2003.

9. N. Q.Olimov, Fizik va kolloid kimyo, Toshkent 'O'qituvshi'' 2001.

10. A.Abdusamatov, R. Ziyaev, S. Zakirov. Fizikaviy va kolloid kimyo. Toshkent-2013.

11. Q.G'iyosov, S. Zakirov, L.Yu. Jamolova, R.Ziyaev. Anorganik va analitik kimyodan amaliy

mashg'ulotlar. Tosh DAU-2013.

Download 0.5 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling