Tashkil etish va boshqarish
Download 395.29 Kb. Pdf ko'rish
|
Iakt4
- Bu sahifa navigatsiya:
- Ma’lumotlar banki va bazasi, uning tarkibi va xususiyatlari
- XODIMLAR Maydon Belgi klyucha Maydon formati Belgilash
|
1
TASHKIL ETISH VA BOSHQARISH Reja: 1. Ma’lumotlar banki va bazasi, uning tarkibi va xususiyatlari 2. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari 3. Ma’lumotlar bazasi asosiy elementlari 4. Microsoft Access ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimida ishlash asoslari Tayanch so’z va iboralar: ma’lumotlar banki va bazasi, ma’lumotlarni markazlashgan holda to’plash, ma’lumotlar lug’ati, ma’murlashtirish, kompyuter tizimi, xizmat ko’rsatuvchi xodimlar, ma’lumotlar modeli, kontseptual, mantiqiy va fizik loyihalash, ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari, ilova, taqsimlangan ma’lumotlar banki va bazasi.
Jamiyatni hozirgi rivojlanishi boshqaruv uchun foydalanilayotgan axborotlar hajmini tezlikda o’sishi bilan kuzatilmoqda. Ayni vaqtda dunyo bo’yicha saqlanayotgan axborotlar hajmi har yili ikki martaga ortib bormoqda. Yaqin vaqtlargacha an’anaviy jihatdan qog’oz boshqaruv axborotlarini etkazib beruvchi yagona vosita hisoblanar edi. Boshqaruv jarayonlari nuqtai nazaridan hujjatlarni saqlashda qog’ozda vositasidan foydalanuvchi axborot tizimlarining ijobiy tomoni uning soddaligi, ya’ni inson bilan axborot tashuvchi o’rtasida axborotlarni qayta ishlovchi maxsus qurilmalarning yo’qligidir. Uning kamchiligi: birinchidan, qog’ozda tayyorlangan va saqlangan axborotlarni olishda doimiy kechikishning mavjudligi, natijada axborotlarni qaror qabul qilish vaqtidan orqada qolishidir. Masalan, qog’ozli axborot texnologiyalarini qo’llovchi korxonalarda boshliq qaror qabul qilishda unga zarur bo’lgan axborotlarning 5-4 foizidan foydalana olish imkoniga ega bo’ladi. Ikkinchidan, qog’ozda saqlanayotgaan axborotlarni izlash tabiiy jihatdan qiyin, shu bilan birga, odatda izlashning asosiy vositasi bo’lgan insonda ma’lumotlarni izlash samaradorligining asosiy ko’rsatkichlari hisoblangan tezlik va hajm fizologik jihatdan chegaralangan bo’ladi. Agarda axborot qog’ozda emas kompyuter hotirasida saqlansa, bu holat tubdan o’zgaradi. Masalan, korxona ma’lumotlar bazasida quyidagi yo’nalishlar bo’yicha ma’lumotlar saqlanishi mumkin: 1. Korxonaning xizmatchilari, ishchilar va xodimlar ro’yxati haqidagi barcha axborotlar; 2.
Qiymatli materiallar haqidagi ma’lumotlar; 3.
Turli xom-ashyolarni kelib tushishi haqidagi axborotlar; 4.
Tayyor mahsulotlar haqidagi ma’lumotlar; 5.
Rahbariyatning buyruq va ko’rsatmalari haqidagi ma’lumotlar. Bu sanab o’tilgan turli yo’nalishlar asosida yaratilgan ma’lumotlarning birontasiga tegishli biron-bir ahamiyatsiz o’zgarishlar ham boshqa qolgan turli
2
ma’lumotlarda sezilarli o’zgarishlar qilinishiga olib kelishi mumkin. Masalan, korxonada ishlovchi bitta xodimning lavozimini oshirilishi haqidagi buyruqni chiqarilishi nafaqat xodimning shaxsiy ma’lumotlarida, balki, ish haqi varaqalari va shu kabi boshqa hujjatlar ro’yxatida ham o’zgarishlar kiritilishiga olib keladi. Ikkinchi bir misol, Internet tarmog’ida axborot izlash tizimlari – brauzerlar axborotlar izlashni bir sekunda millionta so’z bilan yuqori tezlikda amalga oshiradi. Bir sekunda 4 ming sahifa yoki 2 tom entsiklopediyani «o’qishi» mumkin. Shuning uchun hozirgi kunda boshqaruvning zamonaviy texnologiyalari axborotlar katta hajmini o’z ichiga oluvchi axborot banklarini tashkil etish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bunda ularni saqlash yagona maqsad bo’lib qolmasdan, balki boshqaruv masalalarini echishda axborotlar bilan ta’minlash uchun foydalaniladi. Ma’lumotlar banki – maxsus shaklda tashkil etilgan ma’lumotlar bazasi (MB), dasturlar, texnik vositalar, dasturlash tili, tashkiliy-uslubiy vositalar va xodimlar to’plamidan tarkib topgan avtomatlashtirilgan tizimdir. Ma’lumotlarni markazlashgan holda to’plash va jamoa bo’lib ko’p maqsadli foydalanishni ta’minlash uchun mo’ljallangan. MBni butligi, bog’liqsizlik va
ma’lumotlarni ortiqchaliligini minimallashtirish, ruxsatsiz kirishlardan yoki tasodifiy yo’q qilishlardan himoya qilish kabi ta’minlash Ma’lumotlar bankini asosiy xususiyatlaridan hisoblanadi. Umumiy holda, Ma’lumotlar banki MB (bir nechta MB) , MBni boshqarish tizimi (MBBT), ma’lumotlar lug’ati, ma’mur, kompyuter tizimi va xizmat ko’rsatuvchi xodimlardan tashkil topadi (1- rasm).
1- rasm. Ma’lumotlar bankining tarkibiy tuzilishi Ilova – MB bilan ishlovchi foydalanuvchining amaliy masalalari uchun ma’lumotlarga ishlov berishni avtomatlashtirishni ta’minlovchi dastur yoki dasturlar majmuasidir. Umumiy holda bitta MB bilan bir nechta ilovalar ishlashi mumkin. Masalan, MB biron-bir korxonaga modellashtirgan bo’lsa, u holda uning ishlashi uchun xodimlar ro’yxati quyi tizimi, xodimlar maoshini hisoblash quyi Ma’umotlar bazasi Ilovalar Ma’umotlar lugʻati Xizmat koʻrsatuvchi xodimlar Ma’mur Ilovalar Kompyuter tizimi MBBT
Ma’lumotlar banki
3
tizimi, omborxona ro’yxatini yuritish quyi tizimi kabi ilovalar yaratilgan bo’lishi mumkin. Bitta MB bilan ishlayotgan ilovalar parallel va bir-biriga bog’liq bo’lmagan holda ishlashi mumkin, aynan MBBTni MB bilan ishlashini ta’minlab berishga qaratilgan va har biri aniq bajariladi, boshqa ilovalar tomonidan kiritilgan o’zgarishlarni e’tiborga oladi. Ilovalar MBga kirish vositalaridan foydalanadigan dasturlash tizimi yordamida yaratiladi. Ma’lumotlar banki xizmatlaridan ko’plab foydalanuvchilar foydalanadi. Shuning uchun Ma’lumotlar bankida ma’lumotlar lug’ati quyi tizimi kiritilgan bo’ladi. Bu quyi tizim ma’lumotlar tuzilishi, MB fayllarini bir-biri bilan o’zaro aloqasi, ma’lumot turlari va ularni taqdim etish formatlari, himoyalash kodlari, kirishni chegaralash va boshqalar to’g’risidagi axborotlarni saqlash uchun mo’ljallangan. Ma’lumotlar banki mutaxassislar – MB ma’muri ishtirokisiz faoliyat yuritishi mumkin emas. Ular MB talablarni ishlab chiqish, uni loyithalashtirish, yaratish, undan samarali foydalanish va kuzatib borishga mas’ul foydalanuvchilar guruhidir. MBBTda ma’mur funktsiyalarini amalga oshirish uchun turli xizmatchi dasturlar e’tiborga olingan. Odatda, MB ma’muri kompyuter tarmog’ida tarmoq
Asosida Ma’lumotlar banki faoliyat yuritadigan kompyuter tizimi - o’zaro bog’langan va kelishilgan holda harakat qiluvchi hamda foydalanuvchilardan axborotlarni qabul qilish, ularga ishlov berish va uzatish jarayonlarini avtomatlashtirishni ta’minlovchi boshqa qurilmalar to’plamini o’zida mujassam qiladi. Foydalanilayotgan tizim protsessori etarli quvvat, operativ va tashqi xotira hajmiga ega bo’lishi kerak. Ma’lumotlar bankiga xizmat ko’rsatuvchi xodim (dasturchilar, kompyuterlarga texnik xizmat ko’rsatuvchi muhandislar, boshqaruv ma’muriyati) texnik va dasturiy vositalarni ishga yaroqli holatini quvvatlab turishi, barcha tarkibiy qismlarni o’zaro moslik va o’zaro hamkorlikni ta’minlanishi, Ma’lumotlar bankini ishlashi va axborotlar sifatini nazoratni amalga oshiradi. Ma’lumotlar banki va MB bitta kompyuterga joylashgan holatda lokal, kompyuter tarmog’iga ulangan bir nechta kompyuterga joylashgan bo’lsa taqsimlangan deyiladi. Lokal ma’lumotlar bazasi va banki murakkab bo’lmagan masalalarni echishda kichik hajmdagi axborotlar bilan ishlovchi foydalanuvchilarga axborot xizmati ko’rsatilishining eng sodda va arzon usullarini tashkil etish uchun mo’ljallangan. Axborot manbaalari va iste’molchilari sifatida ishtirok etuvchi turli amaliy dasturlar, dasturiy majmualar, predmet soha mutaxassislari, kompyuter MBdan foydalanuvchilari hisoblanadi. Ma’lumotlar bazasi – ma’lumotlarni ifodalash, saqlash va ularga ishlov berish umumiy qoidalarini ko’zda tutuvchi aniq qoidalar asosida tashkil qilingan o’zaro bog’liq va tarkiblashtirilgan ma’lumotlarning integrallashgan to’plamidir. Odatda ma’lumotlar bazasi aniq bir predmet sohasi uchun yaratiladi. 4
bazasini yaratish maqsadida o’rganilishi lozim bo’lgan real dunyoning bir qismidir. MBda ma’lumotlarni tashkil etish avvaldan modellashtirishni, ya’ni, ma’lumotlarni mantiqiy modellarini qurib olishni talab qiladi.
ma’lumotlarga mos keladi, ishlab chiquvchi va foydalanuvchilarga nafaqat ma’lumotlar, balki, ular o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni ham o’z ichiga olgan ma’lumotlar, ya’ni, axborot sifatida talqin qilishga imkon beradi. Ma’lumotlar modelining asosiy maqsadi
– barcha
toifadagi iste’molchilarning axborotlarga bo’lgan talablarini qondirilishini e’tiborga olgan holda turli mazmundagi axborotlarni tizimlashtirish, uning xususiyatlarini mazmun, tuzilish, hajmi, aloqalari va dinamikasi bo’yicha yoritib berishdan iborat. Ma’lumotlarni taqdim etish klassik modellariga ierarxik, tarmoqli va relyatsion modellarni kiritish mumkin. Ierarxik model – real dunyo mohiyati v aloqalarini yo’naltirilgan grafik yoki daraxtsimon axborotli ko’rinishda yoritib berishni ifoda etadi (2- rasm) .
2- rasm. Ierarxik model tuzilishi Ierarxik ma’lumotlar bazasida yozuvlar zinapoya kabi aniq ketma-ketlik asosida tartiblanadi va ma’lumotlarni izlash zinapoyadan tushish ketma-ketligi asosida amalga oshiriladi. Ierarxik modelda ma’lumotlar o’rtasidagi munosabatlar yo’nalishi “yuqori daraja – quyi pog’ona” turida bo’ladi, ya’ni, har bir ob’ektning faqat bitta “yuqori daraja”si, ammo har bir “yuqori daraja” uchun bir nechta “quyi pog’ona” to’g’ri kelishi mumkin. Bunday munosabatlarni daraxt ko’rinishida tasvirlash qabul qilingan bo’lib, ob’ektlar o’rtasidagi aloqa chizig’i biron-bir munosabat mavjudligini ifodalab beradi., bu munosabatning nomlanishi aloqa chizig’iga yozib qo’yilishi mumkin. Masalan, “mijoz” va “buyurtma” o’rtasida “bajarmoqda” deb nomlanuvchi munosabat, “buyurtma” va “mahsulotlar” ob’ektlari o’rtasida esa “..larni tashkil etadi” munosabati bo’lishi mumkin. А М
В С Е Д 5
Ob’ektlar o’rtasidagi munosabatlar boshqacha tuzilishdagi daraxtsimon ko’rinishda ifodalangan holatda ma’lumotlarning tarmoqli modelidan foydalaniladi (3- rasm). Ma’lumotlarni tashkil etishning tarmoqli modeli daraxtsimon modelning bir muncha kengaytirilgan ko’rinishi hisoblanadi. Ierarxik tuzilishda yozuv – “quyi pog’ona” faqat bitta “yuqori daraja”ga ega bo’lishi shart bo’lsa, tarmoqli modelda bir nechta “yuqori daraja”ga ega bo’lishi mumkin
3- rasm. Tarmoqli modelda aloqalarni tasvirlanishi Tarmoqli model daraxtsimon modelga qaraganda imkon jihatdan kengroq ko’rinsada, uni amalga oshirish va foydalanishda bir muncha murakkab bo’ladi. Hozirgi kunda MBni ishlab chiqishda eng ko’p tarqalishga ma’lumotlarni relyatsion modeli (inglizcha relation – munosabat)ega bo’lgan. Bu modellar ma’lumotlar tuzilishining soddaligi, foydalanuvchi uchun qulay jadval ko’rinishidaligi va ma’lumotlarga ishlov berish uchun relyatsion algebra va relyatsion hisoblashlardan foydalanishi bilan alohida xususiyatga ega hisoblanadi. Relyatsion ma’lumotlar bazasi o’zida ikki o’lchovli jadvalni ifoda qiladi. Ustunlar maydonlar deb ataladi: har bir maydon o’z nom iva ma’lumotlar turi bilan xarakterlanadi. Ma’lumotlar bazasi maydoni – aniq bir xususiyatlarga ega bo’lgan jadval ustunlaridir. Relyatsion ma’lumotlar bazasida 4 ta asosiy maydan turlari mavjud bo’ladi: 1. Sonli: 2. Belgili (so’z, matn, kod va shu kabilar): 3. Sana (kun/oy/yil shaklidagi taqvim sanalari); 4. Mantiqiy – ikkita qiymat qo’llaniladi «ha-yo’q» yoki «rost-yolg’on». Jadval satrlari ob’ekt haqidagi ma’lumotlar deyiladi. Ma’lumotlar bazasi yozuvi – bu ma’lumotlar bazasi maydonlarida joylashgan aniq qiymat xususiyatlarini o’z ichiga olgan jadval satrlaridir. Relyatsion model ma’lumotlarni ikki o’lchovli jadval ko’rinishida tashkil etishga asoslangan. Relyatsion jadval o’zida ikki o’lchovli massivni ifoda etadi va quyidagi xossalarga ega: • jadvalning har bir elementi ma’lumotlarning bitta elementidir; • jadvaldagi barcha ustunlari bir jinsli, ya’ni, ustundagi barcha elementlar bir А М К В С Е Д
6
xil turga (sonli,
belgili yoki
boshqa) va uzunlikka ega bo’ladi; • har bir ustun faqat o’ziga xos nomga ega bo’ladi; • jadvalda bir xil satrlar ishtirok etmaydi; • ustun va satrlarning ketma-ket kelishi ixtiyoriy. Ma’lumotlar bazasini “XODIMLAR” nomli jadval ko’rinishida relyatsion tashkil etish 4- rasmda taqdim etilgan.
Tartib
raqami Familiyasi Ismi Otasining ismi Sana
Oylik maoshi
123568 Botirov
Akmal Ilhomovich 18.01.72 300000
123768 Qodirov
Anvar Olimovich 21.11.75 450000
123265 Po’latov Umar Axrorovich 09.08.82 375000
4- rasm. Ma’lumotlar bazasi “XODIMLAR” fayli (jadvali)ning tuzilishi Munosabatlar satrlar yozuvlarga, ustunlar – maydonlarga mos keluvchi jadval ko’rinishida aks ettirilgan. Relyatsion ma’lumotlar bazasi tuzilmaviy elementlari 1- jadvalda aks ettirilgan. Har bir qiymati mos keluvchi yozuvni bir qiymatli aniqlab beruvchi – maydon, oddiy kalit deb nomlanadi. Agarda yozuvlar bir nechta maydon qiymatlari bir qiymatli aniqlansa, u holda bunday ma’lumotlar bazasi jadvali tarkibiy kalitga ega bo’ladi. Ikii relyatsion jadvalni bog’lash uchun birinchi jadval kalitini ikkinchi jadval kalit tarkibiga kiritish yoki birnchi jadval tarkibiga tashqi kalit – ikkinchi jadval kalitini kiritish zarur bo’ladi. Relyatsion MBni loyihalashtirish uchta mustaqil bosqichdan iborat bo’ladi: kontseptual, mantiqiy va fizik loyihalash.
1- jadval. Relyatsion MBning tuzilmaviy elementlari Element Mazmuni Maydon
Ma’lumotlarni mantiqiy tashkil etishning elementar birligi, axborotlarni alohida bo’linmas birligi – rekvizitga mos keladi. Maydonni izohlash uchun ismi (masalan, tartib raqami, familiyasi, ismi, otasining ismi, sana); turi (masalan, belgili, raqamli, sana); uzunligi (masalan, 20 bayt, mumkin bo’lgan belgilarning maksimal uzunligi); sonli ma’lumotlar uchun aniqlik (masalan, sonning kasr qismini ifodalash uchun ikkita o’nlik belgi) kabi tavsiflaridan foydalaniladi. Устунлар (майдон) Сатрлар
(ёзувлар) 7
Yozuv Mantiqiy bog’langan maydonlar to’plami. Yozuvlar tuzilishi unga kiruvchi har biri elementar ma’lumotlarni o’z ichiga olgan maydonlar tarkibi va ketma-ketligi bilan aniqlanadi. Yozuv axborotlarni tarkibiy birligi – hujjatga mos keladi. Fayl (jadval) Tuzilishi bo’yicha bir xil bo’lgan yozuv nusxalari to’plamining nomlanishi. Yozuvning har bir nusxasi yozuvning unikal kaliti bilan ro’yxatga olinadi. Ma’lumotlar fayli (jadval) axborotlarning tarkibiy birligi – axborot massiviga mos keladi.
ishlab chiqishdan iborat bo’ladi. Izohlash MBni ishlatish uchun zarur hujjat va ma’lumotlar to’plamini, shuningdek, ob’ekt va predmet sohani tavsiflovchi jarayonlar to’g’risidagi ma’lumotlarni o’z tarkibiga olishi zarur. MBni ishlab chiqish foydalanuvchi so’rovlari bajarilishini ta’minlash uchun MBda saqlash lozim bo’lgan ma’lumotlar tarkibini aniqlashdan boshlanadi, shundan so’ng, ularni tahlil qilish va tarkiblashtirish amalga oshiriladi. 5- rasmda “XODIMLAR” jadvali (fayli) yozuvlari mantiqiy tuzilishini izohlashga misol keltirilgan.
Fayl nomi: XODIMLAR Maydon Belgi klyucha Maydon formati Belgilash (maydon nomi) Nomlanishi (rekvizit)
Uzunligi Aniqlik Raqami
Tabel raqami nomer
Belgi
8
Familiyasi Familiya sotrudnika
Belgi
20
Ismi Xodim ismi
Belgi 10
Otasining ismi Otasining ismi sotrudnika
Belgi
15
Sana Tug’ilgan sanasi
Sana 8
Oylik maoshi Lavozimiga ko’ra oklad (rub.)
Raqamli
7 2
Mantiqiy loyihalash aniq bir MBBTni tanlash va kontseptual modelni mantiqiy modelga qayta shakllantirish maqsadida amalga oshiriladi. Jadval tuzilishi, ular o’rtasidagi aloqa ishlab chiqiladi va kalit rekvizitlar aniqlanadi.
foydalanish usullari, xotira hajmi va saqlash uchun qurilma turini aniqlash uchun zarur bo’lgan ko’rsatkichlar bilan to’ldiradi. MBni fizik tashkil etish ma’lumotlarni amaliy dasturlarda ifoda etish bilan emas, balki ularni xotira qurilmalariga joylashtirish bilan shug’ullanadi. Fizik tashkil etishni tanlashda samaradorlik hal qiluvchi omil hisoblanadi, jumladan, birinchi o’rinda qidiruv samaradorligini ta’minlash, so’ngra kiritish va o’chirib tashlash jarayonlari samaradorligi, ma’lumotlarni ixchamliligini ta’minlash turadi. Bundan tashqari, oxirgi vaqtlarda ma’lumotlarni ruxsat berilmagan kirishlardan ximoyalash muammolari dolzarb bo’lib bormoqda. 8
MB loyihalash natijasida ma’lumotlarni axborot-mantiqiy modelini, ya’ni, relyatsion jadvalning tarkibi, ularni tuzilishi va mantiqiy alaqalari ishlab chiqish zarur. Relyatsion jadval tuzilishi maydon, turi va har bir maydon uzunligi tarkibi, jadval kaliti bilan aniqlanadi. Ma’lumotlar bazasini turli ko’rinishlar bo’yicha klassifikatsiya qilish mumkin, ammo asosan quyidagi tavsiflari bo’yicha amalga oshirish maqsadga muvofiq hisoblanadi: 1. Saqlanayotgan axborotlarni tavsifi bo’yicha: - faktografiya (kartotekalar); - hujjatli (arxivlar). 2. Ma’lumotlarni saqlanishi bo’yicha: - markazlashtirilgan (bitta kompyuterda saqlanadi); - taqsimlangan (lokal va global kompyuter tarmoqlarida foydalaniladi). 3. Ma’lumotlar kiritishni tashkil qilish tarkibiga ko’ra: - jadvalli (relyatsion); - ierarxik.
foydalanuvchilar tomonidan MBni yaratish, yuritish va hamkorlikda foydalanish uchun mo’ljallangan dasturiy va til vositalari majmuasidar. MBBTlar unda foydalanilayotgan ma’lumotlar modeli bilan bir-biridan farq qiladi. MBdan ko’p maqsadli foydalanish, ma’lumotlarni himoyalash va zarur bo’lganda tklash jarayonlarini ta’minlaydi. Rivojlangan muloqot vositalari va so’rovlar tilini mavjudligi MBBTni oxirgi foydalanuvchi uchun qulay vosita ekanligini aniqlab beradi.
Ma’lumotlar bazasi katta hajmdagi o’zaro bog’liq axborotlarni saqlash, o’zgartirish va ishlov berish uchun mo’ljallangan bitta yoki bir nechta ma’lumot fayllaridan tashkil topadi. Yaratilgan ma’lumotlar bazasida biron-bir jarayonlarni amalga oshirish, ma’lumotlarga ishlov berish kabi bosqichlar ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari boshqaruvi asosida amalga oshiriladi. MBBT – bu oxirgi foydalanuvchi amaliy dasturlaridan ma’lumotlar bazasiga bo’layotgan murojaatlarga ishlov beruvchi dasturiy ta’minot tizimidir. MBBT katta hajmdagi axborotlarni birlashtirish, ularga ishlov berish, saralash va aniq bir mezonlar bo’yicha tanlovni amalga oshirishga imkon beradi. SQL (Structured Query Language) tartiblangan so’rovlar tili relyatsion MB bilan ishlash bo’yicha standart so’rov tili hisoblanadi, jadval ma’lumotlari (tanlov, o’zgartirish, qo’shish, va o’chirib tashlash) va jadvallar (yaratish, o’chirib tashlash, tuzilishini o’zgartirish) bilan turli jarayonlar olib borish uchun mo’ljallangan. SQL ma’lumotlarni kiritish-chiqarish dasturiy qismlarini tashkil etish boshqaruv operatorlariga ega emas va shu sababli undan yakka - avtonom holda foydalanilmaydi. Odatda MBBTni dasturlash vositasi tarkibiy qismiga kiritilgan bo’ladi (masalan, VBA – Visual Basic for Applicfnions, MBBT WS Access va boshqalar). 9
SQL tilining asosiy vazifasi foydalanuvchi so’rovlarini tayyorlash va bajarishdan iborat. Murakkab bo’lmagan va nisbatan kichik hajmli axborotlarga ishlov berishga mo’ljallangan MBBTlarni ishlashdagi qulayligi dasturlashtirishni qo’llamasdan, ya’ni mutaxassis bo’lmagan holda tayyor kiritilgan funktsiyalarni qtllash orqali yangi MB yaratishga imkon beradi. MBBTda axborotlar shunday saqlanadiki, unda tashkil qilish va foydalanish jarayonida quyidagi qulaylik va imkoniyatlar mavjud bo’lishi kerak: 1. Mavjud axborotlarni sodda holda ko’rib chiqish; 2. Mavjud axborotlarni to’ldirib borish; 3. Mavjud axborotlarni o’zgartirish; 4. Mavjud axborotlar tarkibidan zarur ma’lumotlarni qidirish; 5. Mavjud axborotlar tarkibida ixtiyoriy tanlovni amalga oshirish; 6. Har qanday tartibda saralashni amalga oshirish. Keng tarqalgan ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlariga – Foxpro, Microsoft Offise Access, murakkab va katta hajmdagi axborotlar bilan ishlash imkoniyatiga ega, xavfsizlikni ta’minlashda yuqori samaraga ega bo’lgan Oracle tizimini misol sifatida keltirish mumkin. Kompyuter tarmoqlariga asoslangan global Internet va lokal Ethernet tarmoqlarida ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlaridan emas, balki foydalanishda bir muncha sodda va qulay bo’lgan axborot-qidiruv tizimlari – brauzerlar qo’llaniladi va ular quyidagi xususiyatlarga ega bo’ladi: - katta hajmdagi axborotlarni saqlash; - talab qilinayotgan axborotlarni tezkor qidirish; - axborotlarni insonga qulay ko’rinishda taqdim etish. Zamonaviy MBBTlarni guruhlashtirishning eng muhim belgilari sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin: MBBTda qo’llanilayotgan ma’lumotlar modeli turiga ko’ra; MBBTni dasturlash tilining imkoniyatlari, uni boshqa ilovalarga o’tkazishning qulayligi (masalan, SQL, Visual Basic va boshqalar). MB bilan ishlash vositalari va makros, hisobot, so’rovlar, shakllar va jadvallar konstruktorlarining rivojlangan muloqotli vositalarini mavjudligi; korporativ tarmoqlarda noana’naviy ma’lumotlar (HTML sahifalari, elektron pochta xabarlari, tovushli fayllar, tasvirlar) bilan ishlay olish imkoniyatlari; foydalanish darajasi – lokal MBBT, mijoz-server arxitekturasi, ko’p protsessorli MBBT (ma’lumotlarga parallel ishlov berish bilan); turli MBBTlardagi axborotlarni birlashtirish imkoniyatlari. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlaridan foydalanuvchilarni uchta asosiy toifalarga ajratish mumkin: - ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi ma’muri. U serverni o’rnatish va konfiguratsiya qilish, foydalanuvchilarni ro’yxatga olish va guruhlashtirishni yuritadi. Barcha imtiyozlarga ega bo’ladi;
10
- ma’lumotlar bazasi administratori. Bu toifaga ma’lumotlar bazasini yaratgan va natijada uning egasi hisoblanadigan foydalanuvchilar kiradi. U boshqa foydalanuvchilarni baza va undagi mavjud ob’ektlarga kirishiga imkon beradi. Baza administratori axborotlarni xavfsiz saqlanishi va zarur bo’lganda ularni tiklanishiga mas’ul shaxs hisoblanadi. Odatda bir korxonada bir nechta ma’lumotlar bazasi ma’muri bo’lishi mumkin; - oxirgi foydalanuvchilar. Ular ma’lumotlar bazasida saqlanayotgan ma’lumotlar bilan o’zlariga berilgan imtiyozlar asosida turli operatsiyalarni amalga oshiradilar. Taqsimlangan MB tizimi kommunikatsion tarmog’i orqali o’zaro birga bog’langan uzellar to’plamidan tashkil topadi va quyidagi xususiyatlarga ega bo’ladi: har bir uzel o’zining xususiy MB tizimiga ega bo’ladi; uzellar o’zaro kelishilgan holda ishlaydi, shuning uchun foydalanuvchi barcha ma’lumotlar o’zining uzelida joylashgandek, tarmoqning ixtiyoriy uzelidan ma’lumotlarga kirish ruxsatini olishi mumkin. Taqsimlangan ma’lumotlar banki va bazasi geografik yoki tuzilmaviy tarqoq joylashish sharoitida katta hajmdagi ma’lumotlar bilash ishlashda masofadagi ko’p sonli foydalanuvchilarga xizmat ko’rsatishni egiluvchan shaklini ifoda qiladi. 6- rasmda taqsimlangan MBga misol keltirilgan.
6-rasm. Taqsimlangan ma’lumotlar bazasi
Ишчи станция Ишчи станция Ишчи станция Ишчи станция Ишчи станция Ишчи станция Ишчи станция Ишчи станция
Ишчи станция Ишчи станция Ишчи станция Маълумотлар Маълумотлар Маълумотлар Маълумотлар Сервер
Сервер Сервер
Сервер Коммуникация тармоғи
11
Ma’lumot banklari axborotlarni saqlashni elektron ko’rinishda taqdim etadigan zamonaviy shakli hisoblanadi. Uni quyidagi ikkita munosabat izohlab berish mumkin. Elektron ko’rinishda saqlanayotgan axborotni ma’lumotlar, bilimlar va dasturlar to’plami ko’rinishida ifoda qilish mumkin: A=M+B+D (1). Bu erda axborot deyilganda atrof muhitdan qabul qilinayotgan va atrof muhitga berilayotgan yoki axborot tizimida saqlanayotgan ma’lumotlar to’plamini tushinish mumkin. Ma’lumotlar – bu inson va boshqa axborot tizimlari tomonidan uni to’plash, saqlash va ishlov berishni avtomatlashtirishga imkon berish ko’rinishida taqdim etilgan axborotlardir.
axborotlardir. Bilim (tor ma’noda) biron-bir predmet soha, holatlar, muammolar, ularni echish qoidalari qaror qabul qilishga to’planib borayotgan cheklovlar haqidagi axborotlardir. Bilim ma’lumotlardan shunisi bilan farq qiladiki, bilim tushunchasiga ma’lumotlar va ularga ishlov berish qoidalari, shuningdek, bilim tuzilishi va ularni qo’llash qoidalari huqidagi axborotlar kiritiladi. Dastur – axborotlarni to’plash, saqlash va ishlov berish uchun mo’ljallangan hamda kompyuterda amalga oshiriladigan buyruqlar to’plamidir. Ikkinchi tomondan, insonni elektron ko’rinishidagi axborotlar bilan o’zaro hamkorligi bank ko’rinishida rasmiylashtirilgan boshqaruv tizim (BT) va axborotlarni tashkil qilish, saqlash va taqdim etish qoidalari to’plami – ma’lumotlar bazasi (MB) ko’rinishida jihozlangan mos instrumental vositalardan foydalanish talab etiladi: B
=BT+MB (2). Download 395.29 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|