Tashqi ta`sirlar va davlat siyosati

TASHQI TA`SIRLAR VA DAVLAT SIYOSATI

15.1.Tashqi ta’sirlar va bozor samarasizligi

Ushbu bo`limda biz tashqi ta’sirlar iqtisodiy farovonlikka qanday ta’sir ko`rsatishini o`rganish uchun 7-bobdagi farovonlik iqtisodiyoti usullaridan foydalanamiz. Bu tahlil nima uchun tashqi ta’sirlar bozorlarni resurslarni samarasiz taqsimlashiga olib kelishini aniq ko`rsatadi. Bobning oxirida, biz bu turdagi bozor muvaffaqiyatsizliklarini shaxslar va jamiyat siyosatchilari bartaraf qiladigan turli yo`llarni ko`rib chiqamiz.

Farovonlik iqtisodiyoti: Eslatma

Biz 7-bobdan farovonlik iqtisodiyoti asosiy darslarini eslashdan boshlaymiz. Tahlilimizni aniq qilish uchun biz ma’lum bozor – alyuminiy bozorini ko`rib chiqamiz. 1-rasm alyuminiy bozori talab va taklif chizig`ini ko`rsatadi.

Agar 7-bobdan eslasangiz, talab va taklif chizig`i harajatlar va daromadlar haqida muhim ma'lumotlarni o`z ichiga oladi. Alyuminiy uchun talab chizig`i iste'molchilar to`lashga tayyor narxlarda o`lchanadigan alyuminiy miqdorini aks ettiradi. Har qanday berilgan miqdorda, talab chizig`i balandligi chekli xaridor to`lashga tayyor bo`lgan narxni ko`rsatadi. Boshqa so`z bilan aytganda, u iste'molchiga oxirgi sotib olingan alyuminiy birligining narxini ko`rsatadi. Xuddi shunday, taklif chizig`i alyuminiy ishlab chiqarish harajatlarini aks ettiradi. Har qanday berilgan miqdorda, taklif chizig`i balandligi chekli sotuvchi harajatlarni ko`rsatadi. Boshqacha qilib aytganda, u ishlab chiqaruvchi uchun oxirgi sotilgan alyuminiy birligining harajatlarini ko`rsatadi.

Hukumat aralashuvi bo`lmasa, narx alyuminiy uchun taklif va talab muvozanatini to`g`irlaydi. Ishlab chiqarilgan va iste'mol qilingan alyuminiyning bozordagi miqdori 1-rasmdagi Q<sub>bozor</sub> sifatida ko`rsatilgan bozor muvozanatida u ishlab chiqaruvchi va iste'molchilarning umumiy ortiqchaligini maksimallashtirishi ma’nosida samaralidir. Bu shuni anglatadiki, bozor resurslarni shunday taqsimlaydiki, alyuminiyning iste'molchilar ushun umumiy qiymatidan ishlab chiqaruvchilar sotadigan alyuminiyning umumiy harajatlari ayrilgani (qiymat – harajat) maksimal darajaga yetadi.

15.2.Salbiy tashqi ta’sirlar

Endi alyuminiy zavodlari chiqindilar chiqaradi deb faraz qilaylik: har bir ishlab chiqarilgan alyuminiy birligi uchun atmosferaga ma’lum miqdorda tutun chiqadi. Bu tutun shu havodan nafas oladiganlar sog`lig`i uchun zarar qilishi sabab, bu salbiy tashqi ta’sir. Bu tashqi ta’sir bozor natijasi samarasiga qanday ta’sir ko`rsatadi?

Alyuminiy bahosi

Rasm

Alyuminiy miqdori

Muvozanat

Taklif

(xususiy xarajat)

BOZOR

Talab

(xususiy qiymat)

Alyuminiy bozori

Talab chizig’i xaridorlar uchun qiymat va taklif chizig’i sotuvchilar uchun xarajatni aks ettiradi. Muvozanat miqdor, ya’ni Q_BOZOR, xaridorlar uchun to’liq qiymat ayrilgan sotuvchilar to’liq xarajatini oshiradi. Tashqi ta’sirlar bo’lmaganda, shuning uchun, bozor muvozanati samaralidir.

Tashqi ta’sir tufayli, alyuminiy ishlab chiqarishning jamiyat uchun harajati alyuminiy ishlab chiqaruvchilar harajatidan katta bo`ladi. Ishlab chiqarilgan har bir alyuminiy birligi uchun ijtimoiy harajat alyuminiy ishlab chiqaruvchilari xususiy harajatlaridan tashqari ifloslanishdan zarar ko`rgan kishilar harajatini ham o`z ichiga oladi. 2-rasm alyuminiy ishlab chiqarishning ijtimoiy harajatini ko`rsatadi. Ijtimoiy harajat chizig`i taklif chizig`idan yuqori, chunki u alyuminiy ishlab chiqaruvchilar tomonidan keltirilgan jamiyatdagi tashqi harajatlarni ham hisobga oladi. Ushbu ikki chiziq o`rtasidagi farq chiqarilgan ifloslantirish harajatini aks ettiradi.

Alyuminiy qancha miqdorda ishlab chiqarilishi kerak? Ushbu savolga javob berish uchun biz yana bir marotaba ko`ngli keng ijtimoiy reja tuzuvchi (planner) nima qilishini ko`rib chiqamiz. Reja tuzuvchi bozordan keladigan umumiy ortiqchalikni ya’ni iste’molchilar uchun alyuminiy qiymatidan alyuminiy ishlab chiqarish harajati ayrilganini oshirishni xohlaydi. Shu bilan birga, reja tuzuvchi alyuminiy ishlab chiqarish harajati ifloslanish tashqi harajatlarini ham o`z ichiga olishini tushunadi.

Reja tuzuvchi talab chizig`i bilan ijtimoiy harajat chizig`i kesishgan darajadagi alyuminiy ishlab chiqarilishini tanlaydi. Bu oraliq jamiyat umumiy vaziyatdan kelib chiqib maqbul alyuminiy miqdorini belgilaydi. Ushbu ishlab chiqarish darajasidan pastda iste’molchilar uchun alyuminiy qiymati (talab chizig`i balandligi bilan o`lchangan holda) uni ishlab chiqarish ijtimoiy harajatidan (ijtimoiy harajat chizig`i balandligi bilan o`lchangan holda) oshib ketadi. Reja tuzuvchi bu miqdordan ortiq ishlab chiqarmaydi, chunki qo`shimcha alyuminiy ishlab chiqarish ijtimoiy harajati iste’molchilar uchun qiymatni oshirib yuboradi.

E’tibor bering, alyuminiyning muvozanatli miqdori – Q_bozor ijtimoiy maqbul miqdor – Q_maqbul dan yuqori. Bozor muvozanati faqat ishlab chiqarish xususiy harajatini aks ettirgani sabab samarasizlik kelib chiqadi. Bozor muvozanatida chekli iste’molchi alyuminiyga uni ishlab chiqarish ijtimoiy harajatidan past narx beradi. Bu esa, ya’ni Q_bozor da, talab chizig`i ijtimoiy harajat chizig`idan past bo`ladi. Shunday ekan, alyuminiy ishlab chiqarish va iste’molini bozor muvozanati darajasidan pasaytirish umumiy iqtisodiy farovonlikni oshiradi.

Ijtimoiy reja tuzuvchi qanday qilib maqbul natijaga erishishi mumkin? Bir yo`li sotilgan har bir alyuminiy tonnasi uchun alyuminiy ishlab chiqaruvchilar soliqqa tortilishi bo`ladi. Soliq o`zining miqdorida alyuminiy taklif chizig`ini yuqoriga ko`taradi. Agar soliq atmosferaga chiqarilgan tutunning tashqi harajatini aniq aks ettirsa, yangi taklif chizig`i ijtimoiy harajat chizig`i bilan bir to`g`ri chiziqda yotadi. Bozor yangi muvozanatida alyuminiy ishlab chiqaruvchilar alyuminiyni ijtimoiy maqbul miqdorda ishlab chiqaradi.

Muvozanat

Maqbul holat

Tashqi xarajat

Taklif

(xususiy xarajat)

Talab

(xususiy qiymat)