Tema: Elektr stanciya generatorlarınıń energetik xarestikaları Joba

Tema: Elektr stanciya generatorlarınıń energetik xarestikaları
Joba:

1. 
   Elektr stanciya haqında túsinik
   
2. 
   Elektr generatorlarınıń túrleri hám olardıń islew principlerı.
   
3. 
   Elektr aǵımı gereretorlarınıń túrleri
   
4. 
   Juwaqlaw
   

Elektr stansiyası — elektr energiyası islep shıǵarıw ushın mólsherlengen úskeneler, úskeneler hám apparatlar, onıń ushın zárúr imaratlar hám ımaratlar kompleksi; elektr energiyası óndiriwshi kárxana esaplanadı. Energiya dáreklerine qaray, ıssılıq elektr stansiyaları (IES, puw turbinali, gaz turbinali, dizelli), gidroelektr stansiya, samal elektr stansiyası, gidroakkumulyatsiyalovchi elektr stansiyası, kóteriliw suw elektr stansiyası hám magnitogidrodinamik generatorlı styalarga bólinedi. Atom elektr stansiyası, geotermal (jer ıssılıgınan paydalanıwshı) elektr st-yalari hám gelioenergetika st-yalari (qarang Geliotexnsha) ıssılıq elektr st-yasi turine kiredi.

Geotermal Elektr stansiyası jer astındaǵı ıssılıqtı elektr energiyasına aylantıratuǵın puw turbinali Elektr stansiyası bolıp tabıladı. vulkanli aymaqlarda 2000-3000 m jer astındaǵı suwning temperaturası 100° den joqarı boladı (qarang Geotermal resurslar ). Geotermal Elektr stansiyasında suvbug' qospası jer sırtına shıǵarılıp, separator apparatına beriledi hám suwdan puw ajratıladı. Puw turbinaga, ıssı suw qarıydarlarǵa beriledi. Bunday st-yalar Rossiya, Italiya, Jańa Zelandiya, AQSH hám Yaponiyada isletiledi.
Íssılıq Elektr stansiyası elektr energetikanıń hasası esaplanadı. Birinshi qúdiretli elektr st-ya baslanǵısh energiya dárekleri jaqinına qurıw hám islep shıǵarılǵan elektr energiyasın uzaq qarıydarlarǵa tek úsh fazalı ózgeriwshen tok tiykarındaǵana uzatıw múmkin. Sonday elektr st-yalarning birinshisi 1891-jıl M. O. Dolivo-Dobrovol'skiy tárepinen Laufen qalası (Germaniya ) de qurılǵan. Ol suw turbinasining quwatı 300 o. k.ga teń gidroelektr st-ya bolǵan. Ózbekstanda 20 asr 10 -jıllarında barlıq elektr st-yalarning ulıwma quwatı 3000 kvt den aslamlaw edi. 1920—30 -jıllarda Tashkent, Buxara, Samarqand hám basqalar qalalarda iri dizel elektr st-yalari qurıldı. Ózbekstanda qurılǵan birinshi gidroelektr st-ya — Bo'zsuv 1 1926 -jıl 1-mayda jumısqa túsirilgen. Keyinirek birinketin GESlar hám IES lari qurılǵan.
Ózbekstanda 20 ta ıssılıq hám 27 gidroelektr st-yalari bar; olar jılına 52 mlrd. kvt saat elektr energiyası islep shıǵaradı (2005).

Házir turmısımızdı radio, televidenie, telefon, telegrafsiz, hár qıylı jaqtılandıriw úskeneleri hám qızdırıw ásbaplarisiz, mashina hám qurılmalarsız oyda sawlelendiriw etip bo‗lmaydi. Bulardıń hámmesi elektr energiyası (tokı ) menen isleydi.

Elektr energiyası qay jerden alınadı? Onı elektr stansiyalarında arnawlı mashinalar — elektr tokı generatorları payda etedi. Generatorlardıń túrleri ko‗p. Energiyası kishkene úydi jaqtılandıriw ushınǵana jetetuǵın kishkine elektr generatorlardan tartıp, úlken qalanı elektr energiyası menen támiyinley alatuǵın úlken elektr generatorlarına shekem bar.
Generator elektr tokı beriwi ushın onıń tiykarǵı bólegi — rotor aylantırıladı.
Úlken generatorlardıń rotori bir neshe júz tonna bo‗lganligi ushın onı arnawlı mashina
— turbina aylantıradı. Hár qaysı turbina gúrekleri yamasa párikleri bo‗lgan jumıs g‗ildiraklariga iye. Qızdırılǵan gaz yamasa suw bug‗i aǵımı úlken kúsh menen turbina g‗ildiragi páriklerine urılıp, onı aylantıradı, turbina menen birge generator rotori da aylanba háreketke keledi.
Suw aǵımı aylantıratuǵın turbina gidravlik turbina dep ataladı, bunday turbinalar o‗rnatilgan elektr stansiyaları bolsa gidroelektr stansiya yamasa qısqasha GES dep ataladı. Turbinani ıssılıq elektr stansiyaları (IES) de bug‗, gaz turbinali elektr stansiyalarında bolsa qızdırılǵan gaz lar aǵımı aylantıradı.
Gidroelektr stansiyaları Sirdaryo, Chirchiq, Bo‗zsuv sıyaqlı suwlı dáryalarda yamasa tog‗dan túsetuǵın tezoqar dáryalarda qurıladı. IES ushın bolsa to‗g‗on hám suw háwizleriniń keregi yo‗q. Usınıń sebepinen, olardı balshıq jerde qu rish múmkin. Lekin IES de suwdı isitib, bug‗ payda etiw ushın mudamı yoqilg‗i bo‗lishi zárúr. IES ushın ko‗mir artılgan poyezdler birin-ketin kelip turadı yamasa trubalardan gaz jetkezip beriledi.
Atom elektr stansiyaları (AES) de bolsa yoqilg‗i júdá az talap etiledi. Lekin, berjaqilg‗i o‗zgacha. Tek 10 gramm atom yoqilg‗isi bir vagon ko‗mirning o‗rnini basadı. Íssılıq elektr stansiyalaridagi sıyaqlı, atom elektr stansiyalarında da elektr generatorların bug‗ turbinalari aylantıradı. Lekin AES larda na ko‗mir qosılatuǵın, na gaz qosılatuǵın o‗txona, na bug‗ qazanı bar. Bug‗ payda etiw ushın zárúr ıssılıq AESning júregi - atom reaktorida yadro reaciyasılıq nátiyjesinde ónim bo‗ladi. Yadro reaciyasılıqtı úzliksiz tákirarlanıwshı kishi-kishi atom jarılıwları menen salıstırıwlaw múmkin. Lekin bul tınıshlıq maqsetindegi jarılıwlar bolıp tabıladı. Reaktor qalıń beton diywallar menen isenimli jasırılǵan. Yadro reaciyasılıqtı úzliksiz túrde avtomatikalıq ásbaplar qadaǵalaw etip turadı (lekin zárúr texnikalıq shárt-shárayatlarǵa to‗liq ámel etińmasa, AES átirap daǵı xalıq hám tábiyaat ushın o‗ta qáwipli eken. Bunı Chernobil AES dagi baxtsız hádiyse tastıyıqlab turıptı ).
Ilimpazlar hám injenerler elektr energiyasınıń jańa dáreklerin izlew deler. Mısalı, teńizdiń qirg‗oqqa urılıp -qaytıp turatuǵın to‗lqinlarini jumısqa salıw múmkin emespe? Elektr stansiyalarınıń turbinalarini aylandırıw ushın teńiz suwı kúshinen paydalanıp bo‗lmasmikin? Málim bo‗lishicha, múmkin eken.
Saqawatlı Quyash milliard jıllardan berli o‗z nurın Jerge shashıp turadı. Quyash nurı da energiya. Adamlar onı elektr tokına aylandırıwdı o‗rganib aldılar. Onıń ushın arnawlı yarımo‗tkazgichli ásbaplar — fotoelementlar jaratılǵan. Olar birgelikte quyash batareyasın quraydı.
Quyash radiatsiyası energiyasın ámelde paydalanıw ushın qolay bo‗lgan energiya túrlerine aylantırıp beriw máseleleri menen shug‗ullanadigan texnika tarawı geliotexnika dep ataladı. Geliotexnika járdeminde elektr energiyası jetip barmaǵan jaylar (mısalı, sharbadorlar jasaytuǵın jaylar ) ni elektr tokı menen támiyinlew, úylerdi elektr nurları járdeminde qizdırıw, ıssı bólmelerdi qizdırıw hám basqa ko‗pgina jumıslar ámelge asırılǵan. Kosmik kemeler hám Jer dıń jasalma yo‗ldoshlarini elektr energiyası menen áyne quyash batareyaları támiyinleydi.