Terminnin’ qaraqalpaqshası Terminnin’ russha

GLOSSARİY

Terminnin’ qaraqalpaqshası	Terminnin’ russha	Terminnin’ anglichansha	Terminnin’ ma’nisi
Abstrakt ko’rkem o’ner	абстракционный	Abstract of art	(Bul atama latın tilindegi abstractio so’zinen kelip shıg’ıp, gu’milji, anıq emes degendi an’latadı). XX a’sirdin’ bas gezlerinde Evropa ma’deniyatında ju’zege kelgen bag’dar. Bul bag’dardın’ wa’killeri turmıstag’ı real waqıyalardı, qubılıslardı, konkret zatlardı su’wretlewden bas tartadı, ko’rkem do’retiwshiliktin’ du’nyanı tanıw, u’yreniw qa’siyetlerin moyınlag’ısı kelmeydi. Olar ko’rkem o’rnerdin’ bolmıs penen baylanısın biykarlap, onı sanadan tısqarı payda bolatug’ın stixiyalı qubılıs dep tu’sinedi.
Avtobiografiyalıq shıg’arma	Автобиографическое произведение	Autobiographical of work	(Avantyura frantsuz tilindegi aventure so’zinen alıng’an bolıp, wakıya h’a’diyse degen ma’nisti an’latadı). Avantyuriyalıq roman - ulıwma roman janrının’ bir tu’ri. Onda qıyırman-shıyırman wakıyalar, a’jayıp h’a’diyseler, ayrıqsha jag’daylar, sha’rayatlar su’wretlenedi..
avtonim	автоним		Grek tilindegi autos -o’zim, dios -o’mir, grapho –jazaman degen so’zlerden alıng’an. Jazıwshının’ o’zinin’ o’miri tiykarında do’reytug’ın a’debiy shıg’arma. Jazıwshı o’z o’mirin, basınan keshirgenlerin a’debiy formada bayanlaydı. O’mirnama (avtobiografiya) o’zinin’ bir qatar belgileri boyınsha yadnama (memuar) janrına jaqınlasıp ketedi, biraq ekewi ayırım janrlar. O’mirnamada jazıwshı o’zinin’ o’mirinde, basınan keshirgen iri-baslı waqıyalarg’a juwmaq isleydi, olarg’a ko’rkem talqı jasaydı. Za’ru’rli orınlarda ko’rkem fantaziyadan, toqımalardan paydalanadı. O’mirnamada avtordın’ o’zi baslı qah’arman sıpatında qatnasadı.
avtor	автор	author
AVTOR SO’Zİ	Авторская речь	Author’s speech	A’yyemgi grek tilindegi autos -o’zim, h’aqıyqıy h’a’m oputa at, isim degen so’zlerden alıng’an. Avtonim degende biz a’debiy laqap (taxallus) penen jazıp ju’rgen shayırdın’ yaki jazıwshının’ o’z h’aqıyqıy ismin tu’sinemiz. Ma’selen, Berdaq taxallusi bolsa, avtonimi (h’aqıyqıy ismi )–Berdimurat, Ziywar –Hajıniyaz, Maksim Gorkiy-Aleksiy Maksimovich Peshkov, Aybek-Muwsa Tashmuxamedov h’.t.b.
Aytıp beriwshi, gu’rrin’shi	рассказчик	narrator	Bul atama latın tilindegi autor so’zinen alınıp, tiykarın salıwshı, du’ziwshi degendi an’latadı. Avtor- kanday da bir ko’rkem shıg’armanın’ jeke do’retiwshisi. Ma’selen, “Shah’nama ”nın’ avtorı (do’retiwshisi)-Ferdawsiy, “Aqmaq patsha”nın’ avtorı –Berdaq.
akrostix	акростих		Ko’rkem shıg’armada personajlar so’zi menen avtor so’zi ajıralıp turadı. Bul jag’day epikalıq shıg’armalarda (roman, povest, gu’rrin’ h’.b.) ko’birek anıg’ıraq ko’zge taslanadı. Shıg’armadag’ı qah’armanlar h’a’reket etetug’ın h’a’r qıylı sharayatlar, waqıyalar, ta’biyat ko’rinisleri (peyzajlar) qaxarmanlardın’ psixologiyalıq awh’alları avtor so’zi menen beriledi. Ayrım jag’daylarda avtor so’zi qah’armanlar yaki syujet penen tikkeley baylanıspag’an boladı. Mısalı, ekspozitsiya, prolog, epilog tek avtor ta’repinen beriletug’ın tu’sinikler bolıp, olar tiykarg’ı syujetke kirmeydi. Sonday-aq, shıg’armalarda ushırasatug’ın lirikalıq sheginisler de avtor so’zi menen beriledi.
allegoriya	аллегория	allegory	Avtor o’z shıg’armasında qah’armanlardın’ obrazların tolıg’ıraq ashıw ushın olardın’ minez-qulqın, is-h’a’reketlerin, ishki sezimleri menen keshirmelerin ko’rkemlep su’wretleydi. Bunı avtordın’ sıpatlaması (xarakteristikası) dep ataydı.
antiteza	антитеза	antithesis	Ko’rkem shıg’armada tiykarg’ı waqıyalardı aytıp beriwshi qah’arman. Son’g’ı wakıtlardag’ı a’debiyattanıw ilimi h’a’m sında aytıp beriwshi (“rasskazchik”) h’a’m bayanlap beriwshi (“povestvovatel”) atamaları jiyi qollanılatug’ın boldı h’a’m ol bu’gingi realistlik ko’rkem oy-pikirdin’ jag’dayına baylanıslı kelip shıqtı. O’ytkeni, burıng’ı ko’p milletli sovet a’debiyatı degen ortaq estetikalıq birlikte h’aqıyqatında da usınday kah’armanlardın’ obrazı en jaydı h’a’m olar arqalı a’debiyatqa biraz sıpatlı o’zgeshelikler kelip kirdi. Aytayıq, Sh.Aytmatovtın’ shıg’armaların alıp qarag’anımızdın’ o’zinde olarda en’ birinshi orında usınday so’ylep beriwshinin’ kelbeti, olardın’ minez-qulqı h’a’m is-h’a’reketleri, qorshag’an ortalıqqa bergen bah’aları h’a’m ko’z-qarasları turadı. Mine, usınday qah’arman obrazları arkalı a’sirese ko’rkem realistlik prozada lirikalıq h’a’m psixologiyalıq su’wretlewler ku’sheydi, shıg’armalardın’ syujetlik kompozitsiyalıq du’zilisi o’zgeshe tu’s aldı, olar turmıs waqıyaların su’wretlewde isenimsizlikten, qurg’aq ta’sirsiz bayanlawlardan qutıla basladı. So’ylep beriwshi, gu’rrin’ etiwshi qah’arman obrazın sa’wlelendiriwde 60-jıllardan keyin do’retilgen T. Qayıpbergenov, Sh.Seytov, S.Saliev, U.Pirjanov, K.Raxmanov, D.Sherniyazova, E.O’tepbergenovtın’ shıg’armaları qaraqalpaq prozasın rawajlandırıwg’a aytarlıqtay u’les bolıp qosıldı.
antik a’debiyat	Античная литература	Antique literary	(Grekshe akro-Shettegi, stichis-qosıq). Akrostixtin’ qatarlarının’ da’slepki h’a’riplerin joqarıdan to’men qarap oqıg’anda qosıq bag’ısh etilgen adamnın’ atı yamasa avtordın’ o’zinin’ atı kelip shıg’adı. Akrostix shıg’ıs poeziyasındag’ı muwashshaq janrına uqsap ketedi. Ullı shayır Nawayı qaytıs bolg’anda onın’ azasına bag’ıshlap Sah’ib Daranın’ qosıg’ı jazıldı. Bul qosıqtın’ h’a’r bir birinshi qatarınan Nawayının’ tuwılg’an jılı, al ekinshi qatarınan onın’ o’lgen jılı shıg’adı.
antonim	антоним	antonym
aruz	аруз	aruz	Grekshe allos-baska, o’zge agareno-aytaman degen so’zlerden alıng’an. Ko’rkem a’debiyattag’ı su’wretlew qurallarının’ biri. Shıg’armada abstrakt pikir yamasa tu’siniktin’ ornına bir zattın’ yamasa qubılıstın’ anıq su’wretlemesi beriledi. Oqıwshı usı su’wretlemege qarap, ne h’aqqında ga’p baratırg’anın abaylaydı. Astarlap su’wretlew erteklerde, sonday-aq tımsallarda jiyi ushırasadı. Erteklerde tu’lki-h’iylekerliktin’, ma’kkarlıqtın’, qasqır-ashko’zliktin’, miyrimsizliktin’, eshek-pa’msizlik penen o’jetliktin’ astarlı obrazların beredi. Astarlap su’wretlew orta a’sirlik a’debiyatta ken’ qollanılg’an. Allegoriya realistlik a’debiyatta da ko’plep ushırasadı. Mısalı, Ku’nxojanın’ “Aqqamıs” qosıg’ında qamıs obrazı ja’miyette sotsiallıq ten’sizlikten ja’bir shekken adamnın’ astarlı obrazın beredi.
arxaizm	архаизм	archaism	(Grekshe anti –qarsı, onyma –at, isim degendi bildiredi). Ma’nisleri boyınsha bir-birine qayshı keletug’ın so’zler. (aq-qara, bay-jarlı, batır-qorqaq, joqarı-to’men). Antonim ko’rkem a’debiyatta su’wretlew qurallarına kiredi h’a’m ga’ptin’ ta’sirshen’ligin ku’sheytiw ushın qollanıladı.
arxitektonika	архитектоника		Latınsha ad-qaraqalpaqsha g’a-ge,-qa-ke h’a’m da-de, ta-te jalg’awlarg’a sa’ykes keledi, litera -h’a’rip degen so’zdi an’latadı. Ko’rkem so’zdin’ ses qurılısı (ko’rkem fonetika) ma’selesine tiyisli. Dawıssız seslerdin’ jiyi-jiyi qaytalanıwı (ko’pshilik jag’daylarda so’z basında qaytalanıwı) alliteratsiya dep ataladı.
A’debiy mistifikatsiya	Литературная мистификация	Literary mystification	Grekshe “antithesis” –qarama-qarsı degendi bildiredi. Ko’rkem shıg’armada waqıyalar, obrazlar, tu’sinikler bir-birine qatan’ qarama-qarsı qoyılsa, antiteza usılı kelip shıg’adı.
a’debiy mektep	Литературная школа	Literary school	Latınsha “antiguuz4” –“a’yyemgi”, “ertedegi” dep awdarıladı, demek bul atama a’yyemgi a’debiyat degen ma’nisti bildiredi. Mın’ jıllap tariyxlarg’a iye a’yyemgi a’debiyatlar ko’p, biraq olardın’ h’a’r biri antik a’debiyat dep ju’ritilmeydi. Tek g’ana a’yyemgi Gretsiya h’a’m a’yyemgi Rim a’debiyatların antik a’debiyat dep ataydı. Sebebi usı eki a’debiyat o’zlerinen son’g’ı da’wirlerdegi a’debiyatlar ushın ko’rkem-estetikalıq sha’shme bolıp xızmet ete alg’an. Antik a’debiyat o’zinin’ joqarı ko’rkemligi, teren’ h’a’m demokratiyalıq ideyalılıg’ı, janrlardın’ baylıg’ı menen basqa a’yyemgi a’debiyatlardan ajıralıp turadı.
A’debiy bag’ıt	Литературное направление	Literary tendency	Grekshe anti –qarsı, onyma –at, isim degendi bildiredi. Ma’nisleri boyınsha bir-birine qayshı keletug’ın so’zler. (aq-qara, bay-jarlı, batır-qorqaq, joqarı-to’men). Antonim ko’rkem a’debiyatta su’wretlew qurallarına kiredi h’a’m ga’ptin’ ta’sirshen’ligin ku’sheytiw ushın qollanıladı.
a’debiy miyras	Литературное наследие	Literary legacy	Arab, parsı, tu’rkiy klassikalıq poeziyasında qosıq qurılısının’ ken’ tarqalg’an bir tu’ri. Aruz-sozılmalı h’a’m qısqa buwınlardın’ qosıq qatarında belgili ta’rtipte awmasıp keliwine tiykarlang’an qosıq o’lshemi. Aruz qosıq o’lshemindegi dawıssız sesler menen tamamlanatug’ın buwınlar sozılmalı, al dawıslı sesler menen tamamlanatug’ın buwınlar (“O” sesinen basqası) qısqa buwın esaplanadı.
A’debiy til		Literary language	Grekshe archaios -a’yyemgi, eski sozinen. Ha’zirgi zaman tilnde qollanıwdan ıgıp qalgan eski so’zlerdi yamasa so’z brikpelerin filologiya iliminde arxaizmler dep ju’ritedi. Arxaizm ko’rkem a’debiyatta su’yaretlew qurallarına jatadı h’a’m su’wretlenip otırg’an da’wirdin’ ruwxın (koloritin), personajlardın’ til o’zgesheligin beriw ushın kollanıladı.
A’debiy kritika	Литературная критика	Criticism of literature	Grekshe architektonike –qurılıs o’neri. Ko’rkem shıgarmanın’ tiykarg’ı bo’leklerin qurastırıp bir mazmung’a bag’darlaw arxitektonika dep ataladı.
A’debiy ta’sirler h’a’m baylanıslar	Литературные влияния и связи		Qanday da bir shıg’armanın’ avtorlıg’ın basqa birewge yamasa yadtan oylap tabılg’an atqa tanıw. Bul ilaj h’a’r qıylı za’ru’rlikten, sonın’ ishinde tsenzuranın’ tar qıspaqlarınan o’tip, o’zinin’ ideyasın ko’pshilikke jetkeriw maqsetinde qollanıladı. Mısalı, XIX a’sirdegi orıs a’debiyatında A. K. Tolstoy h’a’m agayinli Jemchujnikovlar birlesip jazg’an satiralıq, parodiyalıq shıg’armaların yadtan shıg’arılg’an avtor Kozma Trutkovtın’ atı menen tarqatqan. Ullı Frantsuz jazıwshısı Prosper Merime de bir qatar shıg’armaların basqa bir atalar menen shıg’arıp turg’an.
A’debiy tu’rler	Виды литературы
A’debiyat tariyxı	История литературы	History of literary	U’lken so’z ustasının’ ideyalıq, ko’rkemlik jollarının’ basqa jazıwshılar ushın u’lgi alarlıq da’rejede bolıwı. Qaraqalpaq a’debiyatında Qazı Ma’wliktin’ qıssaxan-shayırlar mektebi ken’nen ma’lim. Qazı Ma’wliktin’ mektebinen Abbaz, Qazaqbay, Mina’j usag’an qıssaxan-shayırlar o’sip shıqqan. Geypara jag’daylarda a’debiy mektep termini arqalı adebiy ag’ım tu’sinigin de beredi.
A’PSANA, RA’WAYaT	миф	myth
ballada	баллада	ballade	A’debiyattanıwda ele anıq h’a’m tolıq sheshimin taba almay atırg’an tartıslı ma’selelerdin’ biri. A’debiy bag’ıtta ayırım teoretikler ko’rkem metod, stil, ag’ımlar menen qosıp tu’sinedi. Al ja’ne bir teoretikler olardı qatan’ ajıratıp, ayırım tusinikler retinde usınadı. Ko’pshilik teoretikler a’debiy bag’ıt penen a’debiyat ag’ımdı qatan ajıratıp, ayırım-ayırım tu’siniwdi usınadı. Bul durıslıqqa keledi. Sebebi, a’debiy bag’ıt ken’ h’a’m tu’sinik bolıp, ol belgili bir da’wir a’debiyatın u’lken bir bag’darg’a burıp jiberiwi mu’mkin. Mısalı, XVIII a’sirdegi klassitsizm, XIX a’sirdegi realizm bagıtları usınday. Al a’debiy ag’ım kishirek tusinik bolıp, ol bir a’debiyat yamasa a’debiy region ishinde baslı bag’dar bola almawı mu’mkin. Mısalı, akmeizm, simvolizm, imajinizm, futurizm usag’an a’debiy ag’ımlar a’debiyatta jol baslar baslı bag’dar bola alg’an joq.
barmaq	силлабика	syllabic	Ko’rkem h’a’m ideyalıq bah’ag’a iye bolg’an o’tmishtegi adebiy shıg’armalar. A’debiy miyraslar bizge kitaplar, qol jazbalar, ko’shrmeler tu’rinde jetip keliwi mu’mkin, olar kitapxanalarda, qol jazba fondlarında, ilim-izertlew ma’kemelerinde, a’debiyat muzeylerinde saqlanadı.
bibliografiya	библиография	bibliography	Milliy adebiyattın’ yamasa du’nya adebiyatının’ belgili bir da’wirde estetikalıq, ideyalıq, tematkalıq, ko’rkemlik h’.t.b. o’zgerislerge ushırap rawajlanıwı. A’debiy h’a’reket barısında ayırım eskirgen ideyalar, ko’rkem formalar da’wir talabına ılayıq jan’alanıp baradı. Bul jan’alanıw a’debiy stillerdin, a’debiy bag’darlardın’, usıllardın’, ag’ımlardın’, mekteplerdin’ o’zgerip, jan’alanıwına alıp keledi.
varvarizm	варваризм	barbarian	So’ylewdin’ h’a’m jazıwdın’ belgili bir o’lshemlerine, qag’ıydalarına iye bolg’an, ulıwma xalıqqa, onın’ barlıq qatlamlarına ortaq bolg’an, xalıqtın’ (millettin’) ja’miyetlik, ruwxıy, ma’deniy turmısına xızmet ete alatug’ın til. İlim-ma’deniyat h’a’m ko’rkem a’debiyat shıg’armaları a’debiy tilde jazıladı. Ha’r-bir xalıqtın’ tili dialektlerge bo’liniwi mu’mkin. Olar leksikalıq, fonetikalıq jaqtan o’zgesheleniwi mu’mkin. Dialektler ulıwma xalıqtın’ tildin’ normalarına u’ylespeydi, sonlıqtan olar jergilikli a’h’miyetke iye boladı. Qatnas quralı bolg’an til ma’deniyat rawajlang’an sayın bir dialekt yamasa qa’wimlik til shen’berinen shıg’ıp, ulıwma a’debiy so’ylew h’a’m jazıw tiline birlesedi. Mısalı, orıs adebiy tili ko’p dialektlerdin’ (arqa, qubla, Moskva h’.b.) qatnasıwı menen qa’liplesti. Ayırım jag’daylarda qa’wimlik tiller yamasa jergilikli a’h’miyetke iye dialektler de a’debiy tilge aynalıwı mu’mkin. Mısalı, ertede, VII-XVII asirler dawamında ko’pshilik tu’rkiy xalıqlar h’a’m qa’wimler ushın ortaq bir a’debiy til-tu’rkiy til xızmet etken. Son’ınan, XVIII-XX a’sirlerde tariyxıy-ma’deniy rawajlanıwdın’ na’tiyjesinde ko’pshilik tu’rkiy xalıqlar o’zlerinin’ so’ylew tili tiykarında ulıwma tu’rkiy a’debiy tilinen bo’lek a’debiy til du’zdi. O’zbek, qaraqalpaq, qazaq, tu’rkmen, qırg’ız h’.b. tu’rkiy xalıqlardın’ a’debiy tilleri usı joqarıda aytılg’an rawajlanıwdın’ barısında qa’liplesti.
variant	вариант	variant
verlibr	верлибр		Grekshe kritike –bah’a beriw, sınaw o’neri. A’debiyattanıwdın’ bir tarawı. A’debiy sın tiykarınan a’debiyattın’ h’a’zirgi jag’dayına, onda ju’z berip atırg’an ideyalıq-ko’rkemlik qubılıslarg’a, ayırım jazıwshılardın’ do’retiwshiligine h’a’zirgi zaman a’debiy-ideologiyalıq ko’z-qarastan bah’a beredi. Baspadan shıg’ıp, ko’pshlikke usınılg’an shıg’armalardı tallay otırıp, a’debiy kritika kitap oqıwshı ja’ma’a’ttin’ oy-pikirin, tileklerin sa’wlelendiredi, sonın’ menen birge ko’rkem shıg’armanı tanıwg’a, a’debiy ko’rkem talg’amdı o’siriwge u’lken ja’rdemin tiygizedi. Kritika a’debiy shıg’armanı tallag’anda mazmun menen formanın’ birligin basshılıqqa aladı, yag’nıy shıg’armanın’ ideyalıq bag’darı menen ko’rkemlik qunın anıqlap beredi, usı talaplarg’a juwap bere almag’an shıg’armalardın’ kemshiliklerin ashadı.
vulgarizm	вульгаризм	vulgarism	A’debiy protsesstin’ o’zgesheliklerinin’ biri. A’debiyatlardın’, jeke jazıwshılardın’ o’z-ara baylanısıwı, bir-birinen u’lgi alıwı, ta’jiriybe almasıwı h’a’m usı tiykarda bir-birin ko’rkemlik, ideyalıq jaqtan bayıtıwı a’debiy ta’sirler degen atama menen ataladı
genezis	генезис	genesis	Turmıstı ko’rkem sa’wlelendiriw ta’rtiplerine, talaplarına qaray, sonday-aq obrazlardı, xarakterlerdi h’a’m sharayatlardı jaratıw usıllarına karay ko’rkem a’debiyat u’sh u’lken tu’rge bo’linedi. Epikalıq tu’rge roman, povest, gu’rrin’, ocherk, yadnamalar kiredi. Lirikalıq tu’rge eski janrlardan g’a’zzel, muqammes, muoshshaq, rubai, sonday-aq Evropa a’debiyatında qa’liplesken elegiya epigramma, oda h’.t.b. kiredi. Dramalıq tu’r komediya, tragediya, tragikomediya, drama, melodrama h’.t.b. bolıp bo’linedi.
giperbola	гипербола	hyperinflation	A’debiyattanıwdın’ u’lken bir tarawı. Ol ko’rkem a’debiyattın’ tariyxın izertleydi. A’debiyattın’ payda bolıwın, rawajlanıw jolların, onın Milley a’debiyatlarg’a bo’liniw tariyxın qarastıradı. A’debiyat tariyxı ayırım itibarlı jazıwshılardın’ do’retiwshiligin, sonday-aq, ja’miyetlikke ken’nen ma’lim bolg’an ayırım shıg’armalardı o’z aldına uyreniwi mu’mkin. A’debiyat tariyxı sonın’ menen birge a’debiy janrlardın’, obrazlardın’ evolyutsiyasın baqlaydı. A’debiyat tariyxı ilimi o’zine jaqın bolg’an a’debiyat teoriyası, a’debiyat kritikası salaları menen tıg’ız baylanısta rawajlanadı, olardın’ jetiskenliklerin izertlewdin’ barısında ken’ paydalanadı. Sonday-aq, a’debiyat tariyxı izertlenetug’ın a’debiyattın’ iyesi bolg’an xalıqtın’ tariyxı menen tıg’ız baylanısta boladı.
Go’nergen so’zler	историзм	Historic speech	Belgili bir tariyxıy adamlar, waqıyalar h’aqqında xalıq arasında awızeki tu’rde tarqalg’an ıqsham syujetlik mazmung’a iye shıg’armalar.
Grajdanlıq lirika	Гражданская лирика		Frantsuz ballet so’zinen alınıp, ayaq oyın qosıg’ı degendi bildiredi. Ballada da kishkene syujet paydalanıladı, sonın’ menen birge shayırdın’ jeke sezimleri, ishki keshirmeleri beriledi.
grotesk	гротеск	The grotesque	Tu’rkiy xalıqlar poeziyasındag’ı ken’ tarkalqan qosıq qurılısı. Barmaq qatan’ o’lshemge tiykarlang’an. Onın’ talabı boyınsha qosık qatarlarının’, buwınlarının’ sanı ten’ mug’darda bolıwı tiyis. Barmaq bes buwınlı, altı buwınlı, jeti, segiz h’a’m onnan da ko’p buwınlı qosıq qatarlarınan turıwı mu’mkin.
gumanizm	гуманизм	humanism	Grekshe biblio –kitap, o'rahho –jazaman degen so’zlerden quralg’an. Bibliografiyanın’ tiykarg’ı maqseti ko’rkem a’debiyat, kritika, a’debiyat ilimi boyınsha shıqqan miynetler h’aqqında mag’lıwmatlar beriwden ibarat. Kitapnamada shıqqan kitaplar, maqalalar h’a’m olardın’ avtorları, basılgan ornı, jılı, qısqasha mazmunı tuwralı anıq mag’lıwmatlar alıw mu’mkin. Kitapnamalar ulıwma bir a’debiyat boyınsha, konkret bir jazıwshının’ do’retpesi yamasa belgili bir temalar boyınsha du’ziliwi mu’mkin.
gu’rrin’	рассказ	story
g’a’zzel	газел		Latınsha barbaris –kelgindi so’zinen qa’liplesken atama. Ko’rkem shıg’armag’a basqa tillerden kirgen so’zlerdi, so’z birikpelerin, ga’plerdi varvarizm dep ataydı. Varvarizm su’wretlew qurallarının’ bir bolıp, shıg’arma qah’armanının’ tilin daralastırıwda (individuallastırıwda) h’a’m tiplestiriwde qollanıladı.
da’stan	эпос	epos	Varvarizmnin’ tu’rleri bar. Frantsuz tilinen kirgen so’zler gallitsizm, nemis tilinen kirgen so’zler germanizm, arab tilinen kirgen so’zler arabizm, parsı tilinen kirgen so’zler parsizm yamasa iranizm, tu’rkiy tillerden kirgen so’zler tu’rkizm dep ataladı.
da’stu’r	традиция	tradition
detal	деталь	detail	Frantsuz tilindegi variante so’zinen kelip shıqqan, bizin’she “o’zgeretug’ın” degen ma’nisti an’latadı. Belgili bir ko’rkem shıg’armanın’ h’a’r qıylı o’zgesheliklerge iye bir neshe nusqaları bolıwı mu’mkin. Olardı bir shıg’armanın’ variantları dep ataydı. Variantlar tu’rli jag’daylarg’a baylanıslı payda boladı. Avtor o’z shıg’armasın jetilistiriw maqsetinde a’welgi variantı o’zgertiwi, og’an qosımshalar kirgiziwi yamasa bir bo’leklerin alıp taslawı mu’mkin.
Detektiv a’debiyat	Детективная литература	Detective literary	Variantlar folklorda ko’p ushırasadı.
dialektizm	диалектизм	dialect	Frantsuzsha vers –erkin degen libres –sheyr, qosıq, so’zlerden alıng’an atama. Da’stu’rli qosıq qurılısının’ o’lshemlerine bag’ınbaytug’ın lirika janrı. Verlibrdin’ qatarlarının’ buwın sanları ten’ bolmay, uzınlı-qısqalı bolıp keliwi mu’mkin, geyde bir so’zdin’ o’zi de bir qatardı an’latadı. Shayır o’z pikirin erkin beriw ushın verlibrdi qollanadı. Verlibrde ırg’aq intonatsiya a’h’miyetli orın tutadı. Sonlıqtan ol prozalıq shıg’armag’a jaqınlaspay qatan’ ajıralıp turadı.
dialog	диалог	dialogue	Latınsha buigaris-turpayı degendi bildiredi. Ko’rkem shıg’armalarda ushırasatug’ın, a’debiy tildin’ o’lshemlerine sıymaytug’ın, turpayı yamasa stilistikalıq jaqtan natuwrı so’zler.
drama	драма	drama
ekilik	двустишие	Couplet, distich	Grekshe genesis –tuwılıw, payda bolıw so’zinen. A’debiyattanıw iliminde qanday da bir ko’rkem obrazdın’, janrdın’, a’debiy qubılıstın’ yamasa pu’tin bir a’debiyattın’ tuwılıw, payda bolıw jag’daylarına genezis dep ataydı.
janr	жанр	genre	Ko’rkem shıg’armada anaw yaki mınaw na’rselerdi, sha’rayatlardı, ko’rinislerdi, personajlardı, olardın’ is-h’a’reketlerin shennen tısqarı bo’rttirip ko’rsetiw giperbola dep ju’ritiledi. Giperbola folklorlıq shıg’armalarda og’ada ko’p qollanıladı.
jargon	жаргон	Slang, jargon	Burın so’ylew h’a’m a’debiy tilde jiyi qollanılg’an, biraq wakıttın’ o’tiwi menen ku’ndelikli qollanıwdan shıg’ıp qalg’an so’zler.
idioma	идиома	idiom	Poeziyada adamnın’ erkinligin, sotsiallıq qatlamlar h’a’m el-xalıq ma’plerin, millet, Watan ma’selelerin jırlaytug’ın lirikalıq qosıqlar.
inversiya	инверсия	inversion	İtalyansha grotta –jer astı so’zinen. Ko’rkem shıg’armada obrazdı h’a’dden tısqarı bo’rttirip su’wretlew
İntim lirika	Интимная лирика		Latınsha humanus –insanıylıq so’zinen. Ko’rkem o’ner h’a’m ko’rkem a’debiyat shıg’armalarında insanıylıq, miyrim-sha’pa’a’t, muh’abbat, erkinlik, a’dillik h’.b. sa’wlelendiretug’ın progressivlik ja’miyetlik ideya.
intonatsiya	интонация	intonation	Turmıstı ıqsham h’a’m qısqa tu’rde sa’wlelendiretug’ın prozanın’ povestten kishkene janrlıq tu’ri.
intriga	интрига	intrigue	Arabsha h’ayallarg’a muh’abbat so’zinen. G’a’zzel aruz qosıq qurılısı boyınsha jazılıp, 12-15 ba’ytten turadı. Ha’r bir ba’yt tamamlang’an pikirdi bildiredi. G’a’zzel a-a, b-a, v-a formasında uyqasıp keledi.
instsenirovka	инсценировка	dramatization	Shıg’ıs xalıqlarının’, sonın’ ishinde tu’rkiy xalıqlardın’ awızeki h’a’m jazba a’debiyatında ken’ orın iyeleytug’ın poetikalıq janr.
İroniya	Ирония	irony	Latınshadan, traditio –bayanlaw, da’stu’r ma’nisinde. Ko’rkem a’debiyatta burınnan kiyatırg’an, qa’liplesken bir neshe su’wretlew usıllarının’ poetikalıq sisteması.
klassika	классика	classic	O’z aldına ma’niske iye bola almaytug’ın, biraq obrazdı tolıqtırıw h’a’m ko’rkemlew ushın a’h’miyetke iye bolatug’ın ko’rkem shıg’armanın’ bo’leksheleri
Klassitsizm	Классицизм	classicism	Latınsha detectio -a’shkaralaw pash etiw, inglisshe deteckt –ashıw, izlewshi (jınayat izlewshi) degen ma’nislerdi an’latadı).Jınayatlı h’a’diyselerdi su’wretlewge arnalg’an a’debiyat yamasa shiyelenisken syujetke qurılg’an shıg’armalar
komediya	комедия	comedy	1)Til biliminde. A’debiy tilde ushırasatug’ın belgili bir dialektke tiyisli so’zlerdi yamasa so’z birikpelerin aytadı. 2) A’debiyattanıwda ko’rkem shıg’armada personaj tilin daralastırıw, o’zinsheligin beriw maqsetinde qollanılatug’ın dialektlik so’zler h’a’m so’z birikpeleri. Dialektizmler ko’rkemlew qurallarının’ bir tu’ri.
kompozitsiya	композиция	composition
kontekst	контекст	context	Grekshe dialogos –eki adamnın’ o’z-ara so’ylesiwi. Ko’rkem shıg’armada waqıyanı tu’sindiriwge, xarakterdi ashıwg’a ja’rdem beretug’ın usıllardın’ biri.
	конфликт	conflict	-adam turmısının’ keskin jag’dayların, adam ruwxının’ keskin xalatların ko’rsetetug’ın a’debiy janr
konflikt	Бродячие сюжеты		Ha’r qanday uyqasqan eki qatar ekilik qosıq bola bermeydi, al juwmaqlang’an poetikalıq pikir an’latsa g’ana ekilik bola aladı. Ekilikler a-a-b-b formasında uyqasadı. Shıg’ıs poeziyasında ekilikti ma’sneviy dep ataydı.