Termiz davlat universiteti yo. Abdurasulov turkiy tillarning siyosiy-tarixiy grammatikasi

UZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA URTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI

TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI

YO. ABDURASULOV

TURKIY TILLARNING SIYOSIY-TARIXIY GRAMMATIKASI

(ukuv-uslubiy kullanma)

Toshkent

Uzbekistan Respublikasi Fanlar akademiyasi «Fan» nashriyti 2009

www.ziyouz.com kutubxonasi

ta'l!2LLGSH *3bekISTON respublikasi Oliy va urta maxsus

™LaRNI- Kiyosiy-Tarix„Uy bakalavriat va magistratura^adTbG45 ^IL0L0GIYA FakUl`tetlari

Dasturi asosida tuzilgan R« UCHUN mUlja™gan ukuv

Mas'ul mu^arrir;

filologiya fanlari doktori, professor K NE'MATOV

Tatsrizchilar:

filologiya fanlari doktori E. UMAROV

filologiya fanlari nomzodi, dotsent A. RAFIEV

© Uzbekistan Respublikasi FA ISBN 978-9943-09-924-1 «fan» nashriyoti, 2009 yil.

www.ziyouz.com kutubxonasi

SUZBOSHI

^ Turkiy tillar grammatikasini kiyosiy urganish, fan sifatida Uzbekiston Respublikasi oliy

ta'lim muassasalarida filologiya fakul`tetlarida ukitish - uzbek tilshunosligining yangi

soxasi. Bu Fan - 1990 yildan keyin “Xrzirgi turkiy tillar kiyosiy grammatikasi” nomi bilan

respublika universitetlarining ukuv dasturiga kiritildi. Shuning uchun xozirga kadar bu

soxada uzbek tilida darslik va dasturlar emas, balki turkiy tillar kiyosiy grammatikasining

u yoki bu masalalarini yoritib bera oladigan ilmiy makolalar yoki risolalar xam yaratilmagan,

lekin bu turkiy tillarni kiyosiy urganish va urgatishga kerakli va yetarli manbalar mavjud

emas, degan fikrni keltirib chikarmaydi.

Utgan asrning ikkinchi yarmidan boshlab XX asr boshlariga kadar Garb kiyosiy-tarixiy

tilshunosligi ta'sirida mashxur ajnabiy va rus turkshunos tilshunoslari turkiy tillarni kiyosiy

urganish soxasida xam samarali izlanishlar olib borganlar. Ayniksa, bu soxadagi izlanishlar

XX asr tilshunosligida keng kuloch yoydi: Rossiya Fanlar akademiyasining Tilshunoslik institugi

turkiy tillar bulimi, uning Peterburg va Sibir` bulimlari tilshunoslari tomonidan turkiy

xalkdar yashovchi xududlardagi barcha turkiy elat va xalk tillari yetarli urganildi; barcha

xozirgi turkiy tillarning tovushlar tizimi, lugat boyligi va grammatik kurilishini urganish

buyicha chukur ilmiy tekshirish ishlari olib borildi; shu asosda xozirga kadar kuplab ilmiy

makolalar, monografiyalar, turkiy tillarning kiyosiy lugatlari yaratildi. Uzbek tilida

Uzbekiston universitetlarining filologiya fakul`tetlari talabalari uchun yaratilgan “Turkiy

tillarning kiyosiy-tarixiy grammatikasi” nomidagi kullanmaga xam ana shu boy materiallar

asosiy manba buldi. '

“Turkiy tillarning kiyosiy-tarixiy grammatikasi”ning mazmun va mundarijasi x,ozirgi mavjud

turkiy tillar va laxjalarning shakllanish jarayonlari, tarixiy tarakkiyoti, xar bir turkiy

tilning uziga xos usuv yullari, ularning fonetik tizimi, lugat tarkibi xdm grammatik

kurilyshidagi fark va uxshashliklar xakida ma'lumot beradi. Shunday bulishiga karamasdan, bu

“Grammatika” turkiy tillarning ilmiy kiyosiy-tarixiy grammatikasi emas, balki xozirgi

turkiy tillarning tasviriy kiyosiy grammatikasidir. Shuning uchun bu “Grammatika”ning maksad

va vazifasi x,ozirgi turkiy tillardagi biror til xodisasining kadimturtsrty- shakllarini

rekonstruktsiya kilish (kayta tiklash), ularning eng kadimgi shakllarini aniklash emas, balki

turkiy tillardagi bir xil til x,odisalarini x,ozirgi Xolati nukgai nazaridan kiyoslash, ular

urtasidagi uxshashliklar x,amda

www.ziyouz.com kutubxonasi

nJrPZrasosan tala6alar №i ^

CHS1? ™stb VDlmaydi, apbatg.,

r~“~rs——g

«igslak G “ ™ °ILaS"Da™ tillaR

27sXX2kaZf*a?T shuT^G™ YURaK' T^"«™™R

goriyasiga doyr yetarli manbaga ega bulitsnGzarur^ ? ^ “SH™'< ^

si==^==si=

^&s&5?=t&s

*s; g-; — -1.

ggS=-SSi="—¦'¦ S

filologiya fanlari doetooi Tr?v„ Universiteti professori, kafedrasya ZueS, fGG™? faXS

MaTUN0SLIGI

muallifuzminnatdorchiliginibildiradi. S.Ma^matkulovga

www.ziyouz.com kutubxonasi

TRANSKRIPTSIYA

Xrzirgi turkiy tillar orfofafiyasi asosan Kirill, lotin, kisman arab grafikasiga

asoslanganligi, ayrim tillarda (masalan, ozarbayjon, yokut va boshkalar), yozuv lotin va

kirill grafikalarida aralash kullanganligi, turkiy tillar kiyosiy fonetikasiga bagish- langan

ishlarda xam transkriptsiya belgilarining x,ar xilligi, yagona umumturkiy transkriptsiya

belgilari kullanmaganligi va ayrim transkriptsiya belgilarini ifodalashdagi texnik

kiyinchiliklarni x,isobga olgan x,olda mazkur ishda fonetik yozuvni ancha soddalash- tirishga

xdrakat kilindi. Masalan, turli turkiy tillarda talaffuzda farklanmaydigan, fakat grafik

shakliga kura farklanadigan u- i, y -j, jf - L kabi x,arflar i, y, jf shaklida odatdagi

kirill yozuvida berildi, talaffuzda fark kiladigan fonematik (ma'noni farklash) xarakteriga

ega bulgan belgilar sakdab kolindi.

Kirill yozuviga asoslangan transkriptsiya belgilari kuyidagi xolatlarda kullaniladi:

1. Chuzik va kiska unlilar fakat kadimturkiy chuzik va kiskalikni anglatishda a - a:, e

- e:, i - ii - i:, o - o:, ye - ye:, u-u:, u -u: shaklida, kolgan barcha xolatda esa chuzik

unli ikki x,arf ifodasida a: - aa (a:t emas, aat), o: - oo (o:t emas, oot, -lo:r emas,

loor) shaklida beriladi.

2. Unli fonemalar boshka xolatlarda:

i - uzbek ad. orfografik til oldi, tor unli; '

' - til oldi, urta tor, kiska m;

` - juda kiska, reduktsiya xolatidagi i;

i - til oldi, urta keng, katti k unli;

a - (“j” lovchi shevalar: ata) til oldi, keng unli;

e - uzbek ad. orfografik a ga mos, masalan, gep II gap kabi;

e - uzbekcha a va a urtasidagi tovush, turkman gel kabi;

o - uzbekcha ad. orfografik u unlisiga teng;

v - til orka, keng, lablangan unli, urdak — vrdak, kul - sel kabi;

u - til orka, tor, lablangan unli;

u - til orka, yanada, torrok, lablangan unli kul, gul kabi.

3. Ayrim undoshlar transkriptsiyasi: ye-e urnida, tuva. kelet (keladi) kabi; ye - boshka

xamma urinlarda ye shaklida; ya — ya\ •

yu - yu ; ¦

yo - yo kabi;

-5-

www.ziyouz.com kutubxonasi

j - sirgaluvchi, shovkinli undosh;

SH - korishik, shovkinli undosh, kozok. shol (yul) kabi;

3 — uzbekcha ad. orfografik z undoshi;

^ - chuvash, turkman: jarangssh undosh: gaz-ga} kabi;

4 - uzbekcha ad. orfografik ch undosh tsh-chish\

s- ozarbayjon tilida azerbeytsen suzidagi ch, I j undoshi; s — uzbek ad. orfografik ng

undoshi;

Jf - uzbekcha ad. orfografik jf undoshi;

Kvna h a ^3beKCha * G? teng’ SHUNING UCHUN yozuvda zaruriy talablarga kabi 3 XZMMa UrinlaRda

* ishlatiladi: yokut. mhi-kshi (kishi)

, 1. Boshka *a,*ma UVDoshlar ayrim tillarda talaffuzda kisman farki bulsa xam, uzbekcha

shaklida beriladi.

5. Tatar va boshkird tillarida a tovushi diftonglashgani uchun uz shakli saklanadi: sa si,

sa°tti kabi.

-6-

www.ziyouz.com kutubxonasi

TURKIY TILLARNI KIYOSIY URGANISH TARIXIGA KIRISH

Jaxon tillarini kiyosiy urganish XVIII asrning birinchi yarmidan boshlandi. Yer yuzidagi karindosh

tillarni fonetik, leksik- grammatik jixatdan kiyoslash, bir tomondan, x,ar bir til oilasi

uchun asos bulgan bobo tilni aniklashga urinishni maydonga keltirgan bulsa, ikkinchi tomondan,

tilshunoslik fanining xam fan sifatida shakllanishiga sabab buldi.

XVIII asrning II yarmida Xindistondagi Kal`kutta madaniyat institutining professori,

ingliz tilshunosi Uil`yam Ionz kadimgi x.ind yozma yodgorligi bulgan sanskrit (“sanckrta”

ishlangan, takomillashgan) tili va yozuvini yangi x,ind tili bulgan prakrit (“prakrta” -

oddiy, sodda) tili va yozuviga kiyoslash, kadimgi sanskrit yozuvini yangi x,ind yozuvi prakrit

asosida transliteratsiya kilish (kayta kuchirish) natijasida kadimgi sanskrit tilining grek,

lotin va xatto, fors tillari bilan xam fakat uzak suzlar jixatidan emas, grammatik

shakllariga kura xam bir uzakdan tarkalgan tillar ekanligiga asos soldi. XIX asr birinchi

yarmida esa Uil`yam Yonz tomonidan maydonga tashlangan bu fikr butun Ovrupa olimlarining

dikkatini tortib, butun asr davomida usha davr mashxur tilshunoslari Frans Bopp, Rasmusk

Kristian Rask, Yakob Grimm, A.X.Vostokov va Vil`gel`m fon Gumbol`dt tomonidan x,ind-ovrupa

tillari oilasi tarkibidagi til- larning ma'lum tizim asosida urganilishi kiyosiy-tarixiy

tilshu- noslikka jax,on tillarini kiyosiy urganishning bosh yunalishi sifatida asos soldi.

Turkiy tillarni kiyosiy-tarixiy urganish nisbatan ancha keyin XIX asrning oxiri va, asosan XX

asrning birinchi yarmida xind-ovrupa, fin-ugor va boshka til oilalari kiyosiy grammatikalari

manbaida vujudga keldi. Shunga kura xam, turkiy tillarni kiyosiy-tarixiy urganish, ularning

mukammal ilmiy-kiyosiy grammatikalarini yaratish xozirgi turkiy tillar tilshunosligi oldidagi

xali tula xal kilinmagan, xal kilinishi lozim bulgan eng muxim muammolardan biridir. Bu

muammolarni kiyosiy-tarixiy tilshunoslik oldiga ku- yilgan asosiy tamoyillar asosida xal

kilish xozirgi turkiy tillar kiyosiy grammatikasining maksad va vazifalari, mazmun va munda-

rijasini xam belgilab beradi. Bu tamoyillar kuyidagilar:

1) kiyoslanayotgan tillarning saryndoshlikka asoslangan umumiy- ligini aniklash bu

tillarning bir asos tildan tarkalganligini bel- gilashning zaruriy sharti ekanligi;

-7-

www.ziyouz.com kutubxonasi

katlamiga (karindoshlik atam™ 3rNING e»g VDDimgi leksik tayanish; amalari, tub sonlar, uzak

fe'llar kabi)

ta^liliga alovdda urin berish. R aTIK sha™arning etimologik

myamtt-> ^illaRni kiyosiy urganish garchi XVIII YTV mamlakati tilshunoslari tomonidan

asoslang1n ^ RLZRDa Garb Sharada urta asrlardan boshlangan I f Deiilsa-da, aslida bu

urganishning asoschisi XI asr MUTYAG`X- ’ Turkiy tillarni kiyosiy Xusain Muxammad Koshgariydir

U KZ ™yH0CH Ma™UD ibn Samarkand, Buxoro, Marv, Nishopur s^Ga G T5™aN’ K°ShgaR> mashx.ur arab

tilshunoslari Xalil ib»T BaGDODDa ta“ olgan,

™SHU^aXGGR“aRL,R"b"LaVTa“"shbE " S"6may’“,y»™'-

№««" (Turkiy GD™GakG„™ ZaBO“P F“»-”U"t

W (Turkiy '« “™R”aR») ¦* "D«vo„u „yyroillT

asarlarida uziyashagandavr turkiy VDvr Lfi6 kelgan bulib, u bu

etnografiyasi, xalk ogzTki ivd xu^sa^™ “ ELatlaRni^ Karixi! ulkan meros koldirgan ’

xususiyatlari xdkida

«'iyad: “bulG gglg;^"—

tomonidan 1265-1266 yillarda TptG U BaKr Damashkiy kuchirilgan nusxasi 1914 yilda TonmT"""

kUlyozmasVDan iillarda Turkiyada “Devon” niG,, Shu acoc^a 1915-1917

Vengriyada K.Brokkel`man tarjimasilG" NaSHR KILINDI- 192« yilda Turkiyada Basim Atalay

tarjimasma TV TILIDa’ 1939 yilDa

iillar orasida Toshkentda uzb^ 3,™Da VDNSH0YAT’1960~1963

tarjimasida uzbek tilida nashr KilIndG UN0SI C°™* MU™™bov

Devonu lugotit tvdk” kismlaridan iborat bulib vmmr . ^ism ~ mUKaddima va lugat Davrda

Shimoli/ XitoydanTor" iGGGm^™ 9sh

Fargona, Buxorogacha yoyilgan ka™ G/ MovaR°Unna*R> Xorazm, kabilalar, elatlar va ularning

tillapiUDUDLarda yashovchi uruglar, uyushmalari tillarining fonetik TmopL* ^ Va *ab™alar

kimmatli ma'lumotlar beradi. L°GIK Xususiyatlari xasida

www.ziyouz.com kutubxonasi

“Devon”da turkiy tilda suzlashuvchi urug va kabilalar ikki guruxga ajratiladi.

1. Fakat turkiy tilda suzlashuvchi urug va kabilalar.

2. Turkiy va boshka tillarda suzlashuvchi urug va kabilalar.

Birinchi guruxga argu, kirgiz, kipchok, ugiz, tuxsi, yagmo, chigil,

jaruk kabilalari tillari kiritilib, yamak va boshkird tillarini xam bu tillarga yakin deb

kursatadi. Uningcha, tillarning yengili ugiz tili, eng tugrisi va yaxshisi yagmo, tuxsi

tillaridir. Etil, ertish buylaridan uygur shaxarlarigacha bulgan xududlardagi tillar ichida

X,akoniya ulkasida yashovchi kabilalar tili (koraxoniylar davlati tili)ni eng ochik va ravon

til deb baxolaydi.

Ikkinchi guruxga Bolosogun, Tiroz, Chin, Mochin, Xutan, Tibet shaxarlari axolisining tili

kiritilib, ularning sof turkiy tilda emas, balki boshka tillardan xam foydalanib

suzlashganliklari kayd kilinadi. Anglashiladiki, ikkinchi guruxga mansub urug va kabilalar

xali xam xududiy, xam siyosiy-iktisodiy jixatdan Xitoy va mugullardan u kadar

uzoklashmaganligi sababli uz muomalalarida kuplab xitoy va mugul leksikasidan foydalangan

bulishlari mumkin.

Maxmud Koshgariy kiyoslanayotgan tillarning tovush tizimiga katta e'tibor bergan. Bu soxada u

turkiy ifoda uchun nomuvofik bulgan arab xarflariga kushimcha belgilar kiritib, turkiy

talaffuzga moslashtiradi, turkiy tillardagi turli fonetik konuniyatlar xakida fikr yuritib,

xatto, turli turkiy kabila va elat tillaridagi tovush almashinish xodisalarini xam anik

tasvirlab beradi:

1) y~j: yil-jil, yur~jur\

2) m~b: men~ben, muz~buz\

3) t~d: til~dil, tspi~dash\

4) y~z: ayats~az

. 5) y~n: sanda~kryda\

6) g~y: teg~tiy, vgran~uyran kabi.

“Devon”ning lugat kismida 9 mingga yakin turkiy suzlar arabcha izoxdanadi.

Urta asrlarda uzining 50 dan ortik asarlari bilan nom koldirgan zabardast tilshunos olim

Maxmud Zamaxshariydir.

U 1075 yilda Xorazm viloyatining Zamaxshar kishlogida tugiladi. Yetuk uzbek tilshunosi Alibek

Rustamovning “Maxmud Zamaxshariy” nomli risolasida tarixiy va ilmiy manbalarga asoslanib

yozishicha, Zamaxshariy tugilib, yashagan va ijod kilgan X—XII asrlarda Xorazmda dexkonchilik,

chorvachilik, xunarmandchilik va savdo ishlari rivojlangan, axolisi xam madaniy va ma'rifiy

jixatdan

-9-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Ju ~ar ibn -

DavRni„g yaG0NaI davroni bulgan^\bum^GL TG™ TILShuno™Da Isfaxoniydan olib, ustozi vafotidanY

ShtuD JaRiR 3^biy Makka, Shom, Damashvda davom eggipib G G°R°’ Isfaxon- Bagdod, yaratadi va

sungyurtiga kaitib, kolganumrMoraG^"™ MzKKZDa Tilshunoslik soxasilagi ch* Rini x°razmda

utkazadi. kupchiligi arab tili taxliliga bGishlT" MeR°™ng

Mukaddimat ul-adab” asari usha davo t™ ^ *am’ Uning

adkida xam ma'lum ma'lumotlarga boy L T- 83 ELat tillaRi suzlarning forscha, turkna" mu™ va

R ^ Asarda CH»6™ izoadanishi utmish turkiy ^illao ™ X°P33M ™li asosiDa Xam kimmatlidir.

ILLaR VDesini urganish uchun xam

Berber ka7i1^Ta^u^lgaiR2pG ^ ESLI AFR^adagi

^ilgan, .Bagdodda ta'l'im U«Gan sTlZT" VILOYA^a

aAtSpYR™N Abu al-A„dal7si^«GGN 3rEb tilshU™si

Itfi m Urklar tilini tushunish kitobi} ? aL'Ilrok lison ul- Ibn Muxannaning “Xayvat ul-lison

xalibya SZI^I Jam°litdin Turkiyning “Bi lugat JaMOLt™CH «-

Kitob at-tuxfatuz zakiyatifil luga™F" „N0Ma'lUm bulgan zakovatlari xakida tuxfa) nomli

asyap,ya URKIYA (Turkiy ™llar GURUX, turkiy tillarning leksikasi LonG^ K°rLIK’ ugiz va Kipchok

xakida^boy material berilgan. ’ 'Grammatik xususiyatlari

,, Markaziy Os„e W№

bu davrdagi turkiy tillarni kalim ILLZri’ etnogRafiyasini urganish

xvm-x“ g™

asirlikda yashagan shved'zobiti Otryad 'Jbe^’^,ac', “ Sibirda

yashovchi turkiy elatlar tilidagi R™I USHZ X»®RDa

illarda mashxur tarixchi va etnogoaA T3" buLSa’1733-1743 ekspeditsiyasida ishtirok etib CitSmt

°LIM 'MyulleR Sibir` ulkasida yashaydigan elatlarning ti* TaRIXI 83 butun Sibir`

uy

-aR ^ yeki

-10-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Sibir` va boshka turkiy elat va kabilalarning nomlari, tillari xdkida ma'lumot beradi.

G.F.Myuller lugat (suzlik) ida boshkird tili, chulim tatarlari tili, teleut tili, shor tili,

Abakandagi xakas, Sibir` buxoroliklari va yokut tiliga mansub suzlar urin olgan. Suzlikda

uzbek, krr suzining 12 turkiy tildagi: kangli. vig ap, boshkird. kar, turin. kar, tobol`.

kar, chat. kar, tomsk. kar, teleut. kar, kuznetsk. kar, xakas, xar, buxor. shar, yokut. charr

kabi yuzdan ortik suzni uz ichiga olgan turkiy suzlarning kiyosiy jadvalini beradi.

XIX asrda turkiy tillarni kiyosiy urganuvchi garb va rus turkiy shunos tilshun'oslarining

peshkadami Vasiliy Vasil`evich Radlov uzining xozirgacha butun turkiy tilshunoslikda mashxur

bulgan lugati “Opit slovarya tyurkskix narechiy” (Turkiy laxjalar lugati tajribasidan)

asarining suzboshisida turkiy til va laxjalarni urganishga 1859 yildan boshlab kirishganligini

yozadi. V.V.Radlov shundan keyingi kariyb yarim asr mobayiida turkiy elat va xalklarning xalk

ogzaki ijodini tadkik kilish bilan birga ularning til va laxjalari leksikasi buyicha xam be

\ad material tuplab, 1888-. 1911 yillarda Sankt-Peterburg matbaasida uzining turt jild

sakkiz kismdan iborat bulgan yukorida kayd kilingan kiyosiy «Lugat»ini nashr kildiradi.

Nashriyot bu “Lugat”ni “turkiy tillar leksikasi kulami va ilmiyligi” jixatidan

V.V.Radlovning eng buyuk muvaf- fakiyagi deb bax,olaydi. Darxakikat, “Lugat” uz kiymatini

x,ozirga kadar xam yukotgan emas.

Turkiy tillarni kiyosiy uRganish soxasida V.V.Radlov “Lugat”idan oldin 1868-1877 yillarda

Sankt-Peterburgda L.Buda- govning ikki jildlik “Turk-tatar laxjalari kissiy lugati” nomli

yirik asari nashr kilingan.

Lazar Zaxarovich Budagov (1812-1878) Astraxanda tugilgan, avval usha yerdagi bilim yurtida,

sung gimnaziyada ukib, gimnaziyani tugatgach, ikki yildan ortik vakt Moskva universitetida

erkin tinglovchi, keyinchalik esa K,ozon universitetining shark tillari fakul`tetiga ukishga

kirgan. Mex,nat faoliyatini Tiflis gimnaziyasida ukituv- chilikdan boshlab, sung Sankt-

Peterburg universitetining ozarbayjon va turk tillari fakul`tetida dotsentlik vazifasida,

shu bilan birga tashki ishlar vazirligi departamentida umrining oxirigacha tarji- monlik

vazifasida ishlagan. .

Bu soxada 1903 yilda Krzonda nashr kilingan N.F.Katonovning “Uryanxay tili soxasida

izlanishlar tajribasidan” nomli gramma¬tika va lugati xam katta axamiyatga ega.

-11 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

XX asrning p Tya»N7ossvdTaGaiKa?aIY P>amma™kalaRi asosan Peterburg tilshunoslik

institutlapi oli!, YA?I Moskva va Sankt-

N.A_Baskakov, B.A.Ssrebrsnniyuv ^YurI T0M0NIDan yaratildi.

E.R.Tenishev, L.S.Levitskaya L A Po^3'GaDjieva’ A.M.Shcherbak,

olimlarining kup yillik samarali iz^niKaYA ^ RUS ™lshUnos

tillarning bir necha jildl^™ " Na™JaSIDa TURK™

monografiyalari yaratildi. arixii grammatikalari va

TURKIY TILLARNING SHDKLLLNISHI VA TARAKKIETI '

Utmishda ibtidoiy jampya „o utroklashgan dastlabki feo“ D*»RL*R»DM boshlab to kisman

davrlariga «dar K„SHYU1 ur™“ 'Tar,ib U-Un shyuka vostasi sifa™* ’sh“™aR Urug a'zolari

bu tillar fonetik leksik- ri xizmat kilgan. Shubxasiz

. kilmagan, urug a`z^ariniTkuGGiG?"*" U KZDZr Tapa«^ zarurii tushunchalarni ifodalay

oladigan ^!ush sharoitidagi eng va urug a'zolari urtasida paydo bula * ULGan‘ Keyinchalik

urug

uruglararo tashKi nizolarning ^ydTb^G™ ™ ««olar va birlashishi, kushilishi (integratsiyasi) va

ZIRIM URU^arntg yemirilishi, parchalanishi (differentsial f™' UruglaR»ing ichki tomondan, ayrim

uruglapning ^ S YASI)ga olib k™™i. Bu, bir kabilalar uyushmalari va elatlarningTeGb

NatIJasida yangi-yangi

urug bUla™ish„Ti^iy bir nia

xususiyatlarini saadagan adlda kabila^vT™ ^ F°Netik va leksik dialektlariga aylangan.

Xrzirgi turkiy TILLaRining sheva va jaraenlarini xam ana shunday tasamur Ln R TZRIXIY

taRa^iyoti Uzbek va turkman tillari tarkib„lagi,LISH Mumkin- BUni xozirgi shakllanish va yashash

^apoLapf^ZrT^ “ shevalaRning U jaRaen uziga xos xususiyatga ega. TSZ’ K0Rakalp°K tilidagi

N.A.Baskakov ™™ mutaxassisi

ki~ —

-12-

www.ziyouz.com kutubxonasi

kabilalar uyushmasi tili IX-XIII asrlardagi kipchok kabilalar uyushmasi tilidan kelib chikkan

bulib, aslida xozirgi korakalpok tilining negizi kadimgi Xunn va Oltoy tillariga borib

takaladi. Umuman, urug va kabila tillari tarakkiyotiga ana shu nuktai nazardan karalganda

xozirgi turkiy tillar tarakkiyoti jarayonlarini kuyidagi davrlarga bulib urganish mumkin:

1. Turkiy tillar tarakkiyotining Oltoy davri (eradan oldingi III asrlarga kadar).

2. Kadimgi Xunn davri (eradan oldingi III va yangi eraning

V asrlariga kadar).

3. Kadimgi turk davri (V-X asrlar).

4. Urta turk davri (X-XV asrlar).

5. Yangi turk davri (XV-XX asrlar).

6. Eng yangi turk davri (XX asr).

Turkiy tillar tarakkiyotining Oltoy davri eradan oldingi III asrlargacha bulgan davrni uz

ichiga oladi. Bu davr tili xdkida tarixiy manbalar mavjud emas. Bu davr tilini

tilshunoslikda turk- mugul, tungus-manjur tillari uyushmasi deb xam nomlanadi, chunki fanda bu

tillar utmishda xozirgi turk, mugul, tungus-manjur tillari uchun bir asos tilni tashkil

kilgan degan taxminlar xam yuk emas.

Eradan oldingi sunggi asrlarga kelib, kadimgi umumoltoy tili tungus-manjur va turk-mugul

tillariga ajraldi. Bu ikki til uyushmasi kisman fonetik jixatdan farklanib, tungus-manjur

tilida suz oxirida kadimgi s undoshi saklanib kolgan xolda turk-mugul tillarida bu undosh ch,

sh, undoshi bilan almashdi:

Eradan oldingi III asrlarga kelib, turk-mugul tillari xam parchalanib, mustakil mugul va

turkiy tillar shakllanadi. Bu davr tilini fanda rototsizm (R-tillar) va lambdaizm (JI-

tillar) deb nomlanadi. Buning ma'nosi shundaki, mugul tillarida suz urtasi (inlaut) va suz

oxiri (auslaut)da r, l undoshlari saklanib kolgan bulsa, turkiy tillarda bu undoshlar urnini

z, sh undoshlari egalladi. Bunday farklanishgacha r, l undoshlari xar ikki til uchun xam umumiy

bulganligini, bu undoshlarning xatto, xozir xam turkiy bulgor va chuvash tillarida saklanib

kolganligidan kurish mumkin, masalan:

tungus-manjur

kus//kuus

as

turk-mugul

koch //kush (kuch) ach //ash (och) kabi.

- 13-

www.ziyouz.com kutubxonasi

mugul, chuvash

par boshka turkiy tillar

bus (iuz)

kuran

(kozon)

yask7 (YUZ)

taek umu/Zjac (yil)

bash // bas

tagi // mac

yeshik//yesik(eshik) kabi.

chul

ilek

m —tt

I asrlaridan boshlab, Xunn IMPRP„ I eRa,shng

imperiyaning ikkiga ajralishiga ^ ICHKI ziddiya™ar

(Urol) daryosigacha Garbiy Xunn Man* U~Dp R°L Toglaridai Yoyik

sharkiy tomonlari Xunya TG ^ ** buTuN ^0LNING

Sharkiy va Garbiy Xunn davlataapi t ajraldi- GaR™,

turkiy kabilalar bulishiga kapamaelya, ar idagi baRcha kabilalar

mugul va tungus-manjur element™ ular,,i"g tillaRida xal i xam

leksikada: UR ELementlaRi saklanib kolgan edi. Ayniksa

umumturkiy m*

buga//but S tUngus-manjur

tapa // d'ayuts buxa//bugu(b uka)

k,ara xa^1a tala (dala)

tot 2u„ D“((Go™„)

lashgan bulib, iyinchii/tbi^xu"" SHG "* yu6|shmaR “U*agash-

kipchok, sharkiy g “

(ittifoki) ajralib chikli rriZ I kabilalar Uyushmasi

itgifokinnn^bir^^^^G 6"P gabIL“"'>

tovushlarining saklanishi bilan Jnl-r ikkinchi ™mondan, R, l maydonga keldi. R, l undoshli su