Test qaysi nazariyada “tovarning qiymati unga sarflangan ijtimoiy zaruriy mehnat xarajatlari bilan o„lchanadi”, deyiladi?
Download 0.64 Mb. Pdf ko'rish
|
rxJBonsun-by uKHeUXKGLuwgYFkZRSN
|
TEST 1. Qaysi nazariyada “tovarning qiymati unga sarflangan ijtimoiy zaruriy mehnat xarajatlari bilan o„lchanadi”, deyiladi? a) marjinal nazariyada; b) klassik nazariyada; c) ratsionalistik nazariyasida; d) institutsional nazariyada; e) neoliberalizm nazariyasida. 2. Qaysi nazariyada tovarning qimmati uning naf keltirishiga qarab, xaridorning iqtisodiy psixologik nuqtai nazaridan aniqlanadi deyiladi? a) marjinal nazariyada; b) klassik nazariyada; c) ratsionalistik nazariyada; d) institutsional nazariyada; e) neoliberalizm nazariyasida. 3. Naflilikning pasayib borishi qonuni amal qilishini izohlashda quyidagilardan qaysi biri to„g„ri kelmaydi? a) qonunning amal qilishi qisqa muddatli davrga xos; b) universal qonun bo„lib, doimo amal qiladi; c) amal qilish doirasi cheklangan bo„lib, shaxsiy ehtiyojni qondiradigan, eng avvalo, kundalik ehtiyojlarni qondiradigan tovar, xizmatlarga tegishliligi; d) ko„plab tovarlarga nisbatan qo„llab bo„lmaydi; e) naflilikni baholovchi yagona o„lchov, ko„rsatkich yo„q.
a) undagi oltin miqdori bilan; b) narxlar darajasi bilan; c) mutloq likvidliligi bilan; d) muomaladagi pul miqdori bilan; e) mamlakatning oltin zaxirasi bilan. 5. Pul agregatlari, bu... a) likvidlik darajasi turlicha bo„lgan barcha pul turlarining muayyan nisbatlardagi yaxlit massasi; b) naqd pullar va elektron pullarning ma‟lum nisbatdagi pul massasi; c) cheklar, qimmatli qog„ozlar jamlanmasi; d) naqd bo„lmagan pullarning ma‟lum nisbatdagi massasi; e) naqd pullar va qimmatli qog„ozlarning ma‟lum nisbatdagi massasi. 6. Demonitizatsiya deganda nima tushuniladi? a) qog„oz pullarning qadrsizlanishi; b) pulni yaroqsiz holga kelishi; c) qog„oz pulni erkin ravishda oltinga almashtirish; d) pulning baho masshtabini almashtirish; e) oltinning pul funksiyasini bajarishini to„xtatishi. 7. Klassik iqtisod vakillari tovar qiymati qanday mehnat sarflarini ifodalaydi deb ko„rsatishgan? a) individual; b) zaruriy; c) qo„shimcha; d) ijtimoiy-zaruriy; e) ortiqcha sarflarini. 8. Mehnat intensivligi nima? a) mehnatning aniq turining mahsuldorligi; b) mehnatning sarflanish tezligi va jadalligi; c) qo„llaniladigan mehnat hajmining ortishi; d) qo„llaniladigan mehnat hajmining qisqarishi; e) mehnatning unumdorligi. 9. Pulning qaysi vazifasi narxning shakllanishi bilan bog„liq? a) muomala vositasi; b) to„lov vositasi; c) qiymat o„lchovi; d) jamg„arma vositasi; e) jahon puli. 10. Natural xo„jaligi nima? a) jamiyat uchun mahsulotni natural holda ishlab chiqaruvchi xo„jalik; b) ishlab chiqarishni tashkil etish mashina va texnikalarga emas, qo„l mehnatiga asoslangan xo„jalik; c) bozorda sotish uchun emas, balki xo„jalikning o„z xodimlari va ishlab chiqaruvchilarning iste‟moli uchun mahsulotlar ishlab chiqaradigan xo„jalik; d) aholi va tashkilotlarga sotish uchun iste‟mol buyumlari ishlab chiqaruvchi xo„jalik; e) oilaviy xo„jalik.
a) pul iste‟mol bilan ijtimoiy talabga bo„lgan investitsiya omili; b) ijtimoiy taklif va almashuv uchun zarur bo„lgan miqdorni belgilaydigan kapital qo„yilmalar omili; c) daromadlar va xarajatlarni hisobga olish tizimi; d) yagona hisob-kitob yurgizish, jamg„arma, muomala, to„lov vositasi vazifasini bajaradi; e) boylik to„plash vositasi. 12. Jamiyat taraqqiyotining alohida uzoq davrlari davomida ishlab chiqarishning maqsadini ancha to„liq ifodalab qoladigan, barqaror umumiy belgilarga ega bo„lgan va rivojlanishida ma‟lum bir qonuniyatlarga asoslangan xo„jalik yuritish shakllari qanday nomlanadi? a) natural xo„jalik; b) tovar xo„jaligi; c) ijtimoiy xo„jalik; d) bozor xo„jaligi; e) jamoa xo„jaligi. 13. Mahsulot ishlab chiqaruvchilarning o„z iste‟molini qondirish va ichki xo„jalik ehtiyojlari uchun ishlab chiqarilsa ijtimoiy xo„jalikning qanday shakli mavjud bo„ladi? a) tovar xo„jaligi; b) natural xo„jalik; c) bozor xo„jaligi; d) ijara xo„jaligi; e) jamoa xo„jaligi. 14. Mahsulotning bozor uchun, ayriboshlash orqali boshqalarning ehtiyojini qondirish maqsadini ko„zlab ishlab chiqarilishi ijtimoiy xo„jalikning qanday shaklini tashkil qiladi? a) natural xo„jalik; b) tovar xo„jaligi; c) davlat xo„jaligi; d) jamoa xo„jaligi; e) shaxsiy xo„jalik shaklini. 15. Natural xo„jalikning quyidagi belgilaridan qaysi biri unda ishlab chiqaruvchilarning ixtisoslashuvi mavjud emasligini bildiradi? a) mehnat taqsimotining yetarlicha rivojlanmaganligi; b) ishlab chiqarishning maqsadi, o„z ehtiyojlarini qondirishga bo„ysundirilganligi; c) ishlab chiqarish bilan iste‟mol miqdoran mos kelib, bevosita xo„jalik ichida bir-biri bilan bog„lanishi; d) mehnat tor doirada ijtimoiy xarakterga ega bo„lishi; e) ishchi kuchi harakatchanligi cheklanganligi. 16. Natural xo„jalikning qaysi belgisi uning maqsadini ifodalaydi? a) mehnat taqsimotining rivojlanmaganligi; b) ishlab chiqarishning o„z ehtiyojlarini qondirishga bo„ysundirilganligi; c) ishlab chiqarish bilan iste‟mol bevosita xo„jalik ichida bir-biri bilan bog„lanishi; d) mehnat tor doirada bir-biri bilan bog„lanishi; e) ishchi kuchi harakatchanligi cheklanganligi.
a) ijtimoiy mehnat taqsimoti mavjud bo„lishi; b) mulk egalarining alohidalashuvi; c) mahsulotlarning bozor uchun, erkin ayriboshlash orqali iste‟molchi ehtiyojini qondirish maqsadida ishlab chiqarilishi; d) ishlab chiqaruvchi va iste‟molchi bozor orqali bog„lanishi; e) ishchi kuchining erkin harakati ta‟minlanishi.
a) iqtisodiy integratsiyani; b) mehnat taqsimotini; c) mehnat kooperatsiyasini; d) mehnat migratsiyasini; e) mulkiy alohidalashuvni. 19. Bozor uchun ishlab chiqarilgan, qiymatga va ma‟lum bir naflilikka ega bo„lgan iqtisodiy faoliyat mahsuli – bu: a) mahsulot; b) tovar; c) ne‟mat; d) boylik; e) iqtisodiy ne‟mat. 20. Ishlab chiqarilgan mahsulotning qaysi qismi tovarga aylanmaydi? a) zaxirada turgan qismi; b) ichki iste‟mol uchun foydalaniladigan qismi; c) qaytadan ishlab chiqarishga jalb qilinadigan qismi; d) zaxirada turgan, o„z iste‟moli uchun foydalaniladigan va qayta ishlab chiqarishga jalb qilingan qismi; e) tugallanmagan ishlab chiqarishda bo„lgan qismi.
SAVOLLAR 1.
Iqtisodiy ne‟mat”, “mahsulot”, “tovar” va “xizmat” tushunchalari mazmuni.
2.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonini amalga oshirish bosqichlari.
3.
Neoliberalizmning paydo bo„lishi va uning o„ziga xos xususiyati, belgilari.
4.
Ishlab chiqarish funksiyasi.
5. Keyingi qo„shilgan omil unumdorligi
6. Valter Oyken “iqtisodiy tizim” tiplari to„g„risida
KEYS STADY O‟zbekiston YaIM mahsulotida qishloq xo‟jaligining hissa salmoqlidir. Innovatsion iqtisodiyot haqida gapirar ekanmiz albatta qishloq xo‟jaligi va undagi amalga oshirilayotgan innovatsiyalar ham alohida o‟rin tutadi. Iqtisodiyotning agrar sektorida tarkibiy o‟zgarishlar va diversifikatsiyalash, shuningdek, resurslardan oqilona foydalanishga qaratilgan kompleks chora- tadbirlarni amalga oshirish evaziga 2002-2018 yillarda qishloq xo‟jaligi yalpi mahsuloti o‟sib borish dinamikasiga ega bo‟ldi (1-rasm). Qishloq xo‟jaligi yalpi mahsulotining tarkibi ham o‟zgardi. Dehqonchilikda oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishga ustuvorlik berilishi natijasida ularga ajratilayotgan ekin maydonlarining kengaytirilishi va hosildorligini oshirishga oid agrotexnologik tadbirlarni amalga oshirish evaziga dehqonchilik ulushi 2002 yildagi 50,6 foizdan 2018 yilda 53,2 foizgacha oshishiga erishilgan bo‟lsa, chorvachilik ulushi esa 49,4 foizdan 46,8 foizgacha kamaydi (2 – rasm). 1 – rasm. O‟zbekiston Respublikasida qishloq xo‟jaligi mahsuloti ishlab chiqarish dinamikasining o‟sishi, % 1
holati tahlili 2 Agrar tarmoqdagi iqtisodiy islohotlar jarayonida fermerlik harakatiga ustunlik berilganligi natijasida yalpi qishloq xo‟jaligi mahsuloti ishlab
1 Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган 2 Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган chiqarishidagi uning ulushi 2002 yildagi 10 foizdan 2018 yilda 27,3 foizga oshdi, ammo shu bilan birga yalpi qishloq xo‟jaligi mahsuloti ishlab chiqarishda dehqon xo‟jaliklari mahsulotlari asosiy qismni tashkil etadi. 2002 yilda yalpi qishloq xo‟jaligi mahsulotida ularning ulushi 64 foizni, 2018 yilda - 70 foizni tashkil etgan. Qishloq xo‟jaligida amalga oshirilgan tarkibiy o‟zgarishlar natijasida qishloq xo‟jaligi korxonalarining ulushi 2002 yilda 26 foizdan 2018 yilda 2,7 foizgacha kamayishiga olib keldi, (3 – rasm).
3 – rasm. Xo‟jalik shakllari bo‟yicha yalpi qishloq xo‟jaligi mahsulotining taqsimlanishi, % 3 Shuni ham ta‟kidlab o‟tishimiz lozimki, O‟zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 29 dekabrdagi PQ-260- sonli “2016-2020 yillarda qishloq xo‟jaligini yanada isloh qilish va rivojlantirish chora-tadbirlari to‟g‟risida”gi Qarori bu borada amalga oshirilgan ishlarning uzviy davomi bo‟lib, keyingi besh yil mobaynida qishloq xo‟jaligi mahsulotlari etishtirish hajmini oshirib, sohani yangi bosqichga olib chiqishga zamin yaratadi. Tadqiqot davomida Qashqadaryo viloyati Mirishkor tumani fermer xo‟jaliklari, MMTP, SIU va mineral o‟g‟it bilan ta‟minlash shoxobchalarining rahbarlari o‟rtasida so‟rovnoma o‟tkazildi. I. Fermer xo‟jaliklari rahbarlari o‟rtasida o‟tkazilgan so‟rov-anketa natijalariga ko‟ra:
3 Ўзбекистон Республика Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида тузилган. - “muqobil mashina traktor parkining barcha xizmat turlari mavjudmi?” degan savolga “barcha xizmat turlari mavjud” deb 58%, “ba‟zi xizmat turlari yo‟q” deb 35%i, “ba‟zi xizmat turlarini joriy etish zarur” va “kerakli bo‟lgan texnikalar xo‟jalikda mavjud” deb 3,5%dan respondentlar javob berishdi. - “MMTPda texnikalarni ta‟mirlash va servis xizmatini rivojlantirish zarur” deb 83% va 17%i “chorvachilik tarmog‟ini mexanizatsiyalashtirishga oid xizmatlar”ni MMTPlarda rivojlantirish zarur deb hisoblashadi; - “MMTPda mavjud texnikalar holati qanday?” degan savolga respondentlarning 83 % i MMTP mavjud texnikalar eskirgan, 4% ayrim texnikalar eskirgan va 3%i “parkda kerakli texnikalar yo‟q” deb javob berishgan; - fermer xo‟jaliklariga xizmat ko‟rsatayotgan “SIUlarning texnika, jihoz, uskuna va inshootlarning holati qanday?” degan savolga 89% “barcha texnika va inshootlari eski” va 11%i “qisman eskirgan, remont talab” deb javob berishgan. - “respublikada o‟tkaziladigan innovatsion yarmarkada ishtirok etganmisiz?” degan savolga respondetlarning 3%i “ha” deb javob berishdi; - “fermer xo‟jaligingizda oxirgi 5 yilda o‟simlikchilikning qaysi sohasi bo‟yicha yangi navlar kiritilgan”ligi so‟ralganda fermer xo‟jaligi rahbarlarining 45% paxtachilik va g‟allachilik bo‟yicha, 20% paxtachilikka, 10%i g‟allachilik bo‟yicha va 25%i paxta, g‟alla va mevasabzavotchilik sohalariga yangi navlar joriy etishganligini qayd etishdi; - yangi nav hisobiga o‟simliklarning hosildorligi so‟rovnomada ishtirok etgan fermer xo‟jaliklarining 32 %ida juda kam oshgan va 68%ida 5-10%gacha oshgan; - so‟rov-anketada ishtirok etanlarning 7%i fermer xo‟jaligiga “oxirgi 5 yilda zotdor chorva mol olib kelganmisiz?” degan savolga “ha” deb javob berishgan; - respondentlar naslli mol hisobiga chorva mollarning mahsuldorlik darajasi 10-20%gacha, olinadigan daromad va rentabellik darajasi esa 5-10%gacha oshganligini qayd etishgan; - “oxirgi 5 yilda yangi texnika sotib oldingizmi?” deb so‟ralganda respondentlarning 10 %i “ha” va 90% “yo‟q” deb javob berishgan. - respondentlarning 34%i istiqbolda fermer xo‟jaliklarini rivojlantirishda texnika, mexanizmlar, uskunalar va resurstejovchi texnologiyalarning yangi avlodiga, 21%i o‟simliklarni himoya qilishga, 14%i chorva mollarning yangi zoti va sun‟iy urug‟lantirishga, chorva mollarni parvarishlash jarayonida yangicha yondashuv va qishloq xo‟jaligi mahsulotlarini qayta ishlash jarayonida, shuningdek, 3%i o‟simliklarning yangi nav va duragaylarini joriy etishga talab yuqoriligini bildirishdi; - respondentlarning 86%i innovatsiyalarni joriy etishdagi asosiy tusiq sifatida mablag‟ning etishmasiligini qayd etishgan bo‟lsa, 10%i shu sohada ilmiy ish olib borayotgan olim mutaxassislar bilan hamkorlik yo‟lga quyilmaganligi e‟tirof etishgan; - respondentlarning 20%i oliy ma‟lumotli ekanligini aytib o‟tishgan. II. Muqobil MTP rahbarlari o‟rtasida o‟tkazilgan so‟rov-anketa natijalariga ko‟ra:
- “nechta fermer xo‟jaligiga xizmat ko‟rsatasiz?” degan savolga respondentlarning 88%i “50-100tagacha”, xizmat ko‟rsatiladigan maydon bo‟yicha “500-1000gektargacha” deb javob berishdi; - fermer xo‟jaliklaridan tashqari muqobil MTP rahbarlarining 13%i dehqon xo‟jaliklariga va qishloq xo‟jaliklari korxonalariga ham xizmat qilishini ta‟kidlashgan; - anketa so‟rov natijalariga ko‟ra, respondentlar tomonidan oxirgi 5 yilda muqobil MTPlarga yangi texnikalar xarid qilinmagan va investitsiya jalb qilinmagan; - respondentlarning 63%i “fermer xo‟jaliklarining muqobil MTPida mavjud texnikalarga bo‟lgan talabi qondirilayapti?” degan savolga “yo‟q” va 37%i “ha” deb javob berishdi; - muqobil MTPlar “oliy ta‟lim muassasasi yoki ilmiy tadqiqot muassasasi bilan hamkorlik yo‟lga qo‟yilganmi?” degan savolga barcha respondentlar “yo‟q” deb javob berishdi va barcha respondentlar “muqobil MTP faoliyatiga yangilik kiritishda asosiy tusqinlik” sifatida “mablag‟ning yo‟qligi” deb javob berishdi; - respondentlarning 75%i oliy ma‟lumotli. III. Mineral o‟g‟it bilan ta‟minlash shoxobcha rahbarlari o‟rtasida o‟tkazilgan so‟rov-anketa natijalariga ko‟ra: - “nechta fermer xo‟jaligiga xizmat ko‟rsatasiz?” degan savolga respondentlarning 47%i “100tadan ziyod” deb va “xizmat ko‟rsatiladigan maydon” bo‟yicha respondentlarning 82% “1000gektardan yuqori” deb javob berishdi; - anketa-so‟rovda ishtirok etgan mineral o‟g‟it bilan ta‟minlash shoxobchalari rahbarlarining 94%i fermer xo‟jaliklaridan tashqari dehqon xo‟jaliklariga ham xizmat qilishini ta‟kidlashgan; - respondentlarning 100%i “oxirgi 5 yilda necha so‟mlik investitsiya jalb qilgansiz” hamda “oliy ta‟lim muassasasi yoki ilmiy – tadqiqot muassasalari bilan hamkorlikda loyihalar amalga oshirganmisiz?” degan savollarga “yo‟q” deb javob berishgan; - respondentlarning 100%i “mablag‟ning etishmasligi shoxobchaga yangilik kiritishga to‟sqinlik bo‟lmoqda” deb javob berishdi. IY. Suv iste‟molchilari uyushmasi rahbarlari o‟rtasida o‟tkazilgan so‟rov- anketa natijalariga ko‟ra: - “nechta fermer xo‟jaligiga xizmat ko‟rsatasiz?” degan savolga respondentlarning 40%i “50tagacha”, qolgan 60%i teng miqdorda “50-100 tagacha ” va “100tadan ziyod” deb hamda “xizmat ko‟rsatiladigan maydon” bo‟yicha respondentlarning 60% “1000gektardan yuqori” deb javob berishdi; - fermer xo‟jaliklaridan tashqari respondentlarning 50%i dehqon xo‟jaliklariga, 20% dehqon hamda qishloq xo‟jaligi korxonalariga va 10%qishloq xo‟jaliklari korxonalariga ham xizmat qilishini aytib o‟tishgan; - respondentlarning birontasi ham oxirgi 5 yilda texnikalar xarid qilmagan; - respondentlarning 20% (50-110 mln.so‟mgacha) uyushmaga investitsiya jalb qilganliklarini aytib o‟tishdi; - SIUda mavjud texnikalarning muddati bo‟yicha savolga berilgandan, respondentlarning 40% mavjud texnikalar muddati 10 yildan ziyod, 35%ida SIUda “umuman texnikalar yo‟q” deb javob berishdi; - “suv resurslarini tejash maqsadida qanday yangiliklarni kiritish zarur” deb savol berilganda respondentlarning 20%i “suv resurslariga haq to‟lashda bozor mexanizmini joriy etish” va 80%i “suv inshootlarini to‟liq yangilash, yangi texnika va uskunalarini olib kelish” deb javob berishdi; - ushbu respondentlar ham yangilik kiritishda eng katta to‟sqinlik sifatida (90%) “mablag‟ning etishmasligi” deb javob berishdi; - respondentlarning 20%i oliy ma‟lumotli, 70%i o‟rta maxsus va 10% o‟rta ma‟lumotli. O‟tkazilgan so‟rov – anketa natijalariga ko‟ra, fermer xo‟jaliklari hamda unga xizmat ko‟rsatuvchi infratuzilma ob‟ektlar o‟z korxonalariga yangilik kiritishda eng katta muammo sifatida pul mablag‟larning etishmasligini e‟tirof etishgan, (1-jadval), shuningdek, respondentlar ko‟rsatilgan xizmatlar uchun to‟lov o‟z vaqtida amalga oshirilmayotganligi ta‟kidlab o‟tishgan. Ushbu muammoni bartaraf etishda fermer xo‟jaliklari va unga xizmat ko‟rsatuvchi infratuzilma ob‟ektlari o‟rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni bozor mexanizmlari asosida amalga oshirish maqsadga muvofiq bo‟lar edi. 1-jadval Fermer xo‟jaliklari va unga xizmat ko‟rsatuvchi infratuzilma ob‟ektlari o‟rtasidagi so‟rovnoma natijalari, % 4
sub’ektlar Innovatsiyalarni kiritishga tusqinlik qilayotgan muammolar, shu jumladan Mablag’ etarli emasligi Shu sohada ilmiy ish olib borayotgan olim mutaxassislar bilan hamkorlik yo’lga quyilmaganligi Fermer xo’jaligi uchun kerakli yangiliklar to’g’risidagi ma’lumotga ega emasligi Boshqa sabablar Fermer xo’jaliklari 86
10 3 1 Muqobil MTP 95
3 1 1 Mineral o’g’it bilan ta’minlash shoxobchalar 100
- - - Suv iste’molchilari 90
5 4 1 4 Анкета сўров натижалари асосида ишлаб чиқилди uyushmasi
1. “2019-2021 yillarda O‟zbekiston Respublikasini innovatsion rivojlantirish strategiyasini tasdiqlash to‟g‟risida”gi Farmonining mazmuni va mohiyatini yoritib bering. 2. Qishloq xo‟jaligini innovatsion rivojlantirishga ijobiy va salbiy ta‟sir etuvchi omillarni yoritib bering. 3.
Rivojlangan mamlakatlarda qishloq xo‟jaligini innovatsion rivojlantirish tajribalarini keltiring. 4. “Nima uchun?” va “Baliq skeleti” organayzerlari orqali O‟zbekistonda qishloq xo‟jaligi tarmog‟ida innovatsion faoliyatning rivojlanishiga salbiy ta‟sir etuvchi omillarni aniqlang. 5. “Qanday?” ierarxik diagrammasi orqali muammoni echish yo‟llarini aniqlang. 6.
Olingan anketa so‟rovnoma va statistik ma‟lumotlardan foydalangan holda O‟zbekistonda qishloq xo‟jaligini innovatsion rivojlantishning SWOT – tahlili o‟tkazing. Download 0.64 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|