"Texnik mexanika" fanidan ta’lim texnologiyasi "Texnik oliy ta’lim
Download 1.05 Mb. Pdf ko'rish
|
1-мавзу
|
Kirish. “Texnik mexanika” fanidan ta’lim texnologiyasi “Texnik oliy ta’lim muassasalarida ma’ruza va seminarlarini o’qitish texnologiyasi” o’quv qo’llanmasida bayon etilgan dars mashg’ulotlarida yangi texnologiyalarni qo’llash qonun-qoidalariga tayangan holda ishlab chiqilgan. Talabalarga bilim berishda zamonaviy ta’lim texnologiyalarining ahamiyati to’g’risida so’z borganda Prezidentimizning “O’quv jarayoniga yangi axborot va pedagogik texnologiyalarni keng joriy etish, bolalarimizni komil insonlar etib tarbiyalashda jonbozlik ko’rsatadigan o’qituvchi va domlalarga e’tiborimizni yanada oshirish, qisqacha aytganda, ta’lim-tarbiya tizimini sifat jihatidan butunlay yangi bosqichga ko’tarish diqqatimiz mafkazida bo’lishi darkor degan so’zlarini ta’kidlash o’rinlidir. Bu masala Davlat dasturida ham asosiy yo’nalishlardan biri sifatida e’tirof etilgan. Qo’llanmada keltirilgan ta’lim texnologiyalarining har biri o’zida o’quv mashg’ulotini o’tkazish shart-sharoiti to’g’risida axborot materiallarini, pedagogik maqsad, vazifa va qo’llangan natijalarni, o’quv mashg’ulotning rejasi, o’qitishning usul va vositalarini mujassamlashtirgan. Shuningdek, bu o’quv mashg’ulotining texnologik kartasini, ya’ni o’qituvchi va o’quvchining mazkur o’quv mashg’ulotida erishadigan maqsadi bo’yicha hamkorlikdagi faoliyatning bsqichma-bosqich ta’riflanishini ham o’zichiga oladi. Qo’llanma tarkibi kirish, ta’lim texnologiyasining konseptual asoslari, har bir ma’ruza va seminar mashg’ulotlarida o’qitish texnologiyasidan iborat. Ma’lumotlar maksimal darajada umumlashtirilgan va tartibga solingan. Ularni o’zlashtirish va yodda saqlab qolishni kuchaytirish uchun jadval va chizmalardan foydalanilgan. Qo’llanmaning konseptual asoslari qismida dastlab “Nazariy mexanika” fanining dolzarbligi va ahamiyati, mazkur o’quv fanining tarkibiy tuzilishi, o’qitishning usul va vositalarini tannlashda tayanilgan konseptual fikrlar, kommunikatsiyalar, axborotlar berilib, so’ngra loyihalashtirilgan, o’qitish texnologiyalari taqdim qilingan. To’qqiz turdagi ma’ruza mashg’ulotlari: kirish, tematik, muammoli, vizual ma’ruza, ma’ruza-muzokara, hamkorlikdagi ma’ruza, avvaldan rejalashtirilgan xatoli ma’ruza, sharhlovchi ma’ruza berilgan. Amaliy mashg’ulotlarida muammoli mashg’ulot, bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirishga yo’hnaltirilgan mashg’ulot, ishbilarmonlik o’yinlariga asoslangan, aniq holatlarning yechimi bo’yicha amaliy mashg’ulot texnologiyalari mavjud va h.k. Hozirgi kunda jahon tajribasidan ko’rinib turibdiki, ta’lim jarayoniga o’qitishning yangi, zamonaviy usul va vositalari kirib kelmoqda va samarali foydalanilmoqda. Ta’lim tizmida innovatsion va pedagogik g’oyalar amalga oshirilmoqda: o’qituvchi bilim olishning yagona manbai bo’lib qolishi kerak emas, balki talabalar mustaqil ishlash jarayoning tashkilotchisi, maslahatchisi, o’quv jarayonining menejeri bo’lishi lozim. Ta’lim texnologiyasini ishlab chiqish asosida aynan shu g’oyalar yotadi. “Nazariy mexanika” fanining dolzarbligi va ahamiyati.
O’zbekiston ta’lim tizimidagi islohotlarning asosini shakllantiruvchi qator me’yoriy hujjatlar qabul qilingan va amalga oshrib kelinmoqda. Bular asosida “Ta’lim to’risida”gi va “Kadrlarni tayyorlash milliy dasturi”dagi qonunlar alohida o’rin tutadi. Bu qonunlardan kelib chiqadigan vazifa ta’lim dasturlari mazminining yuqori sifatiga erishish va yangi pedagogik texnologiyalar joriy qilishdir. Ilg’or pedagogik texnologiyalar dars berishning interfaol usullarini nazarda tutadi. Bular munozara darslari, muammoli holatlarni, keys stadilarini yehish va hokazolardir. Ushbu usullar talabalarning ijodiy faolligini oshirishda, muammoni hal qilishning eng maqbul yo’llarini topishda yordam beradi. Davlat ta’lim standartida bakalavrning tayyorgarlik darajasiga quyidagi talablar qo’yilgan. Bakalavr: - dunyoqarashni kengaytiruvchi bilimlarga ega bo’lishi, gumanitar va ijtimoiy-iqtisodiy ranlarning asosini davlatning hozirgi kundagi siyosatining dolzarb masalalarini bilishi, ijtimoiy muammo va hodisalarni mustaqil tahlil qila olishga qodir bo’lishi; - mamlakatimiz tarixini bilishi, milliy g’oya va umuminsoniy qadriyatmasalari bo’yicha o’z nuqtai nazarlarini ilmiy asoslash, milliy mustaqillik g’oyasi asosida faol hayotiy nuqtai nazarga ega bo’lishi; - tabiat va jamiatda sodir bo’ladigan jarayon va hodisalar to’g’risida yaxlit tasavvurga ega bo’lisi, ulardan hayotda va kasbiy faoliyatida ilmiy asoslangan holda foydalana olishi;
- insonning insonga, jamiatga, atrof –muhitga nisbatan bo’lgan munosabatini boshqarishning huquqiy va ahloqiy me’yyorlarini bilish, kasbiy ish jarayonida ularni hisobga ola bilishi; axborotni to’plash, saqlash, qayta ishlash va uni qo’llash usullarini bilishi, o’zining kasbiy ish tajribasiga asoslangan xulosalar chiqarishi; - mustaqil ravishda yangi bilimlarni o’zlashtirishi, o’z malakasini oshirishi va mehnatini ilmga asoslangan holda tashkillashtirishi; - sog’lom hayot kechirish tarzining muhimligi tog’risida ilmiy tushunchalarga va asoslarga, jismoniy rivojlanish borasidagi bilim va malakalarga ega bo’lishi; - kadrlar malakasini oshirish va qayta tayyorlash tizimida qo’shimcha kasbiy ta’lim olishi kerak. Nazariy mexanika o’qituvchsi doimo o’z pedagogik mahoratini oshirib uni san’at darajasiga yetkazib borishi kerak. O’z fikrini tushunarli, ko’rgazmali ifodalay bilish, ta’lim berishga ijodiy yondashuvini rivojlantirib borishi kerak. O’qituvchining ijodiy yondashuvi talaba tomonidan nazariy mexanikani o’rganishga ijodiy yondashuvining bevosita shartidir. Odatdagi ma’ruza darslarining an’anaviy tarzda, ilg’or pedagogik usullarsiz olib borilishi talabadan faollik talab qilmaydi. Darsni o’zlashtirish ham osonday tuyuladfi, fanga nisbatan qiziqish uyg’onmaydi. Muammoli holatlarning yaratilishi, talabani fanga qiziqtirish, uning faoliyatini oshirib, kengroq fikrlashga, maqsadga qarab intilishga, kerakli bilim va ko’nikmalar hosil qilishga yordam beradi. Shu bilan birga xalqaro andozalarga mos keluvchi mamlakatimiz kelajagi bo’lgan yoshlarning yuqori iqtisodiy ta’lim darajasini ta’minlash, bu vazifani sifatli, samarali tushunarli amalga oshirish nazariy mexanika fanining asosiy uslubiy vazifasi hisoblanadi. Uni amalga oshirish o’qitish jarayonini texnologiyalashtirish, ta’lim texnologiyalarini ishlab chiqish va joriy qilishni zarur qilib qo’yadi.
Modul - 1.1
NAZARIY MEXANIKA FANI. STATIKANING ASOSIY TUSHUNCHALARI VA AKSIOMALARI : BOG’LANISHLAR VA ULARNING REAKSIYA KUCHLARI. KESISHUVCHI KUCHLAR SISTEMASI 1.1. Ma’ruza mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi. Ma’ruza mashg’ulotining rejasi.
1. Nazariy mexanika fani tarkibi va mazmuni. 2. Statikaning asosiy aksiomalari. 3. Nazariy mexanika fanining rivojlanish tarixi. 4. Bog’lanishlar va bog’lanish reaktsiya kuchlari 5. Bog’lanish turlari O’quv mashg’ulotining maqsadi: talabalarga fanning maqsadi, vazifasi va tarkibi, statikaning asosiy tushunchalari,ta’riflari va aksiomalari haqidagi bilimlarni shakllantirish. Pedagogik vazifalar: - Fanning mazmuni, tarkibi va vazifasi. - Statika asosiy tushunchalari va ta’riflari . - Statikaning aksiomalarini. - Fanning rivojlanish tarixini tushuntirish.
O’quv faoliyatining natijalari: Talaba: - Nazariy mexanika fani mazmunini va tarkibini aytib beradi. - Statikaning asosiy tushunchalari va ta’riflarini yodlab oladi. - Statikaning aksiomalarini aytib beradi. - Fanning rivojlanish tarixini tushuntirish aytib beradi. - erkin va erksiz jismlarni ta`rifini yodlaydi. - Bog’lanish ta`rifini aytib beradi. - Bog’lanish turlarini tushuntiradi. - Kesishuvchi kuchlar sistemasi ta`rifini aytadi. O’qitish uslubi va texnikasi Vizual ma’ruza, bilish-so’rov va bayon qilish O’qitish shakli Jamoa, guruh O’qitish shart-sharoiti Plakatlar,slaydlar, videoproyektlar va kompyuter bilan jihozlangan auditoriya 1-MA’RUZA MASHG’ULOTINING TEXNOLOGIK XARITASI . Bosqichlar vaqti Faoliyat mazmuni O’qituvchi Talaba 1-bosqich Kirish. (10 minut) 1.1.Mavzuni, uning maqsadi o’quv mashg’ulotidan kutilayotgan natijalarni ma’lum qiladi. 1.1.Eshitadi,yozib oladi. 2-bosqich Asosiy
(60 minut) 2.1.Talabalarning darsga tayyorgarlik darajasini aniqlash. 1.Mexanik harakat nima 2.Absolyut qattiq jism nima 2.2.O’qituvchi vizual materiallardan foydalangan holda ma’ruzani bayon etishda davom etadi.Nazariy mexanika fani maqsadi,vazifasi mazmuni va tarkibini, asosiy tushunchalar va ta’riflarni hamda aksiomalarni sharhlaydi. 2.3. Talabalarga mavzuning asosiy tushunchalari va ta’riflarga diqqat qilishlarini va yozib olishlarini ta’kidlaydi. 1.Savollarga birin-ketin javob oladi. 2.O’ylaydi va yozib oladi. 3.Chizma va jadvallarni muhokama qiladi. Savollar berib, asosiy joylarini yozib oladi. Har bir savolga javob yozishga harakat qiladi. Ta’riflarni yod oladi. Misollar keltiradi, eslab qoladi. 3-bosqich Yakuniy (10 minut) Mavzu bo’yicha yakun yasaydi va talabalar e’tiborini asosiy masalalarga qaratadi. Uyga vazifa:Ichki va tashqi kuchlar,intensiv kuchlar. Eshitadi. Uyga vazifa oladi. VISUAL MATERIAL
slayd-1 Mexanik harakat – Materiyaning harakat turlaridan biri bo’lib, fazoda vaqt o’tishi bilan moddiiy jismlar bir-biriga nisbatan ko’chishini ifodalaydi.
Materiyaning o’zaro ta’sir ko’rinishlaridan biri bo’lib, jism yoki uning qismlarining mexanik harakatini o’zgarishini ifodalaydi, huddi shuningdek ularning o’zaro joylanishini o’zgarishiga qarshilik ko’rsatadi. Nazariy Mexanika – Moddiy jismlarning bir-biriga nisbatan. Ko’rsatadigan ta’siri va Mexanik harakatining umumiy qonunlari haqidagi fanlar.
-har qanday jism va sistema uchun o’rrinlidir - bunda qaralayotgan jismni abstraklashtirib olamiz. Shu sababli nazariy Mexanika boshqa amaliy texnika fanlar uchun bazaviy fan hisoblanadi..
Amaliy mehanika
Gidromehanika Ayromehanika
Osmon mehanikasi Inshoat dinamikasi
Korabl mehanikasi Tog’ jinslari mehanikasi
Gidromehanika Tuproq mehanikasi
Materiallar qarshiligi Mashina detallar
Qurulish konstruksiyasi Ko’prik va tunnellar
Mashina va mehanizmlar nazariyasi Nazariy Mexanika uch qismdan iborat:
Mexanik Sitemalarning nisbiy muvozanatligini o’rganadi. Muvozanatni hosil qilish uchun nuqtalar orasidagi aniq munosabat zarur shuning uchun statikaga nuqtalarning umumiy xossalari nuglarni ekvivalanent nuglar sistemasi bilan almashtirishning umumiy xossalari o’rganiladi.
Kinematika – Mexanik harakat va harakatni vujudga keltiruvchi kuchlarsiz o’rganadi, ya’ni harakat geometrik nuqtai nazardan o’rganiladi.
Mexanik harakat harakat obyektiga ta’sir etuvchi kuchlar bilan birgalashib o’rganiladi. Shunday qilib, harakat bilan ta’sir etuvchi nuq orasidagi bog’lanish o’rganiladi. Mexanik kuchlar ta’siri natijasida fizik jismlar moddalarining harakati va muvozanat holatini rivojlantirish va tasvirlash ilmidir. Mexanika uch katta qismga bo’linadi: deformasiyalanmaydigan jismalar mexanikasi (qattiq jismlar mexanikasi), yumshoq jismlar mexanikasi (material qattiqligi, elastiklik va tahli tuzish), suyuqliklar mexanikasi. O’zgarmas jismlar mexanikasi, yoki nazariy mexanika ham bosh uch turga bo’linadi: statika, kinematika va dinamika. Statika – nazariy mexanikaning bir qismi bo’lib, boshqa oddiy tizimlarda kuchlar tizimining o’zgarishini va jismlar muvozanat holatini o’rganuvchi bo’limdir. Kinematika-jismlarning massasini inobatga olamasdan, uning harakatini va unga ta’sir etuvchi kuchni o’rganuvchi mexanikaning ikkinchi qismidir. Demak, kinematika jismlar harakatini aniq harakat deb ataluvchi geometrik nuqtai nazardan o’rganadi. Dinamika- jismlar massasini va ularga ta’sir etuvchi kuchlarni inobatga olgan holda, jismalrni o’rganadi. NAZARIY MEXANIKA
STATIKA
KINEMATIKA
DINAMIKA
Yuqoridagi tariflarning barchasi qattiq, ya’ni o’zgarmas jismlarni o’rganishga qaratilgan. Oddiy jismlar biror bir kuch ta’sirida o’zgarishini bilamiz. Ammo bu o’zgarishlar juda kichik bo’lib, ular harakat muvozanat holatiga kam ta’sir etadi. Mexanika tabiiy fani hisoblanadi, chunki u tabiat hodisalarini o’rganadi. Ko’pgina inshootlar mexanikasidagi misollar matematik isbotlarga tayanganligi sababli matematika fani bilan ham bo’liq deyishadi. Boshqa bir tomondan qaralganda mexanika mavhum yoki aniq fan emas u amaliy fan hisoblanadi. Nazariy mexanika fizik jismlarning oddiy harakatini, ya’ni mexanik harakatni o’rganadi. Mexanik harakat deb, shunday hodisaga aytiladiki, unda jism yoki jismning bir qismi o’zining holatini boshqa jism sanoq tizimi yordamida aniqlashi tushuniladi. 1 Nazariy Mexanikaning asosiy tushunchalari Kuch – Mexanik o’zaro ta’sir o’lchovi. Kuch vektor kattalik bo’lib, yo’nalishi, kattaligi (moduli) va qo’yilgan nuqtasi bilan harakterlanadi Jismning kinematik holati – Teng yoki o’zgarmas parametrlar bilan harakat holati. Kuchlair sistemasi – Qaralayotgan obyektga qo’yilgan kuchlar to’plami. Teng ta’sir etuvchi– Kuchlar sistemasiga ekvivalent bo’lgan kuch bo’lib, (obyekt) jismning kinematik holatini o’zgartirmaydi. Ekvivalent kuchlar sistemasi – Berilgan kuchlar sistemasiga teng kuchli bo’lib, obyekt jismning kinematik holatini o’zgartirmaydi. O’zaro muvozanatlashuvchi kuchlar sistemasi – Uning ta’sirida obyekt (jism) muvozanat holatida bo’ladi. Statika aksiomalari 1.
Inersiya aksiomasi – Jism o’zaro muvozanatlanuvchi kuchlar sistemasi ta’sirida teng yoki teng o’lchavi to’g’ri chiziqli harakat holatida bo’ladi. 2.
Ikki kuch aksiomasi – Agarda jism ikki kuch ta’sirida muvozanat holatida bo’lsa, u holda bu kuchlar modul jihatidan teng va bir to’g’ri chiziq bo’ylab qarama qarshi tomonga yo’nalgan bo’ladi. Bunday ikki kuch oddiy o’zaro muvozanatlanuvchi kuchlar sistemasini tashkil etadi.
1
the particle 2 1 F F 2 F 1
21 F 12
3.
Qo’shish aksiomasi – Agarda berilgan kuchlar sistemasiga o’zaro muvozanatlashgan. Kuchlar sistemasini qo’shsak yoki ayirsak jismning kinematik holati o’zgarmaydi.
Natija – Kuchni o’z ta’sir chizig’I bo’ylab bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga ko’chirilsa uning jismga ta’siri o’zgarmaydi. 4.
Parallelogram aksiomasi – Ikkita kesishuvchi kuchning teng ta’sir etuvchisi, shu kuchlarning qurilgan parallelogramning dioganaliga teng bo’ladi
5. Ta’sir va aks ta’sir aksiomasi – Jismlarning bir-biriga ta’siri o’zaro teng va bir to’g’ri chiziq bo’ylab qarama-qarshi tomonga yo’nalgan bo’ladi. (Nyutonning II qonuni)
6. Qotish aksiomasi – Agar deformasiyalanadigan jism muvozanat holatida absolyut qattiq jismga aylansa, uning muvozanati o’zgarmaydi .
Mexanikada yana quyidagi ta’riflardan foydalaniladi:
1. Agar bir vaqtni o’zida bir jism ( yoki jismlar )ga bir nechta kuchlar ta’sir etsa, ularni kuchlar sistemasi deb ataladi. Agar shu kuchlarning ta’sir chiziqlari bir tekislikda yotsa, bunday kuchlar t ekislikda yotgan kuchlar sistemasi deb
ataladilar. Agar shu kuchlarning ta’sir chiziqlari bir tekislikda yotmasa, bunday kuchlar fazoviy kuchlar sistemasi deb ataladi. Agarda barcha kuchlarning ta’sir chiziqlari bir nuqtadan o’tsa, bunday kuchlar
deyiladi. Agarda kuchlarning ta’sir chiziqlari o’zaro parallel holda bo’lsa, bunday kuchlar parallel kuchlar sistemasi deb ataladi. 3
1
2
2
4
5
3
1
) , , , , ( ) , , ( 5 4 3 2 1 3 2 1 F F F F F F F F 5 4 F F
2 F 1
R 2 1 F F R ) , cos( 2 2 1 2 1 2 1 2 1 F F F F F F R 21 12 F F
1 F 2
2. Jismni fazoning bir joyidan boshqa ixtiyoriy joyiga ko’chirish mumkin bo’lsa, bunday jismlar erkin jismlar deb ataladilar. 3. Agar bir jismga ta’sir etayotgan kuchlar sistemasini, boshqa kuchlar sistemasi bilan almashtirilganda jismning ilgarigi muvozanati yoki harakati o’zgarmasa, bunday kuchlar sistemasi
deb ataladi. 4. Erkin jismga ta’sir etayotgan kuchlar sistemasi ta’sirida u, muvozanat holatda bo’lsa, bu kuchlar o’zaro muvozanatlashgan kuchlar sistemasi yoki nolga ekvivalent bo’lgan kuchlar sistemasi deb ataladi. 5. Agar byerilgan kuchlar sistemasi bitta kuchga ekvivalent bo’lsa, bu kuch teng ta’sir etuvchi kuch deb ataladi. Moduli bo’yicha teng ta’sir etuvchiga teng bo’lgan, yo’nalishi bo’yicha unga qarama-qarshi va u bilan bir to’g’ri chiziqda yotuvchi kuchni, muvozanatlovchi kuch deb ataladi. 6. Bir jismga ( yoki bir necha jismlarga ) ta’sir etayotgan kuchlar ikki turga, ichki va tashqi kuchlarga bo’linadi. Boshqa jismlarni shu jismga ta’sir kuchlari tashqi kuchlar deb ataladi. Bir jism (yoki jismlar sistemasi) qismlarining, o’zaro ta’sirlarini
deb ataladi. 7. Jismning bir nuqtasiga ta’sir etadigan kuchni
deyiladi. Jismning butun hajmi bo’yicha, yoki ma’lum yuzacha bo’yicha ta’sir etuvchi kuchlarni tarqalgan (yoyilgan) kuchlar deb ataladi. Markazlashgan kuch tushunchasi shartli tushuncha hisoblanadi, chunki aslida har qanday kuch jismga birorta yuza (yoki yuzacha) orqali ta’sir etadi, uni bir nuqtaga qo’yishlikning iloji yo’q. Mexanikada markazlashgan (yig’ilgan) kuch tushunchasi umuman olganda juda kichkina yuzachaga jamlangan holda bo’ladilar. Masalan, xususiy holda og’irlik kuchini olaylik, aslida bu kuch jismning har bir zarrachasiga ta’sir etadigan kuchlarning yig’indisidan iborat. Hamda bu kuchning ta’sir chizig’i, shu jismning og’irlik markazi deb atalgan markazidan o’tadi.
1) Qattiq jismga ta’sir qilayotgan kuchlar sistemasini unga ekvivalent bo’lgan boshqa kuchlar sistemasi bilan almashtirish; baozi hollarda ularni sodda holdagi kuchlar sistemasiga keltirishlik; 2) Qattiq jismga ta’sir etayotgan kuchlar sistemasining muvozanat shartlarini aniqlash; - lardan iborat bo’ladi. Statikaning masalalarini geometrik shaklda (geometrik yoki grafik usulda) yoki matematik hisoblash (analitik) usuli bilan echiladi. Geometrik usullar tasvirli ravishda, ancha tushunarli bo’lishiga qaramasdan, biz quyida asosan analitik usuldan ko’proq foydalanamiz. Nazariy mexanikada jismlarning ikki xil holatlari o’rganiladi. Birinchi navbatda moddiy nuqta yoki qattiq jismlarning harakatsiz ( birorta sanoq sistemasiga nisbatan harakatsiz ) yoki muvozanat holatlari o’rganiladi.
Muvozanat holat deb , biror jismning boshqa jismlarga nisbatan tinch holatiga, masalan, Yerga nisbatan harakatsiz holatiga aytiladi. Jismning muvozanat holati uning qattiq jism, suyuqlik va gazsimon holatda bo’lishligiga ham bog’liq bo’ladi. Suyuq va gazsimon jismlarning muvozanatlik shartlari gidrostatika va aerostatikaga oid fanlarda o’rganiladi. Umumiy mexanika kursidagi statika qismida, asosan, faqat qattiq jismlarning muvozanat shartlari o’rganiladi. Bunday masalalarni statik masalalar deyiladi. Agar moddiy nuqta yoki qattiq jism birorta kuchlar sistemasi ta’sirida harakatda bo’lsa uning harakat qonuniyatini o’rganuvchi qism dinamika deb ataladi.
Statika qismini o’rganishni statika aksiomalaridan boshlanadi. Aksioma degan so’z (grek) yunon tilidan olingan bo’lib, uning o’zbekchaga tarjimasi isbot talab qilinmaydigan oddiy haqiqat degan ma’noni anglatadi. Ular uncha ko’p emas, biz faqat 4-ta aksiomaga asoslangan holda statika qismini o’rganamiz.
1. erkin jismlar 2. erkinmas jismlar Agar jism fazoning istalgan yo`nalishda harakatlana olsa bunda y jismlar erkin jismlar deb ataladi.
Agar jismning harakati biror yo`nalishda cheklangan bo`lsa, bunday jismni erkinmas yoki bog`lanishdagi jism deyiladi .
va shu kabilar misol bo`ladi. Relesda turgan
vagoning vertikal yo`nalishdagi harakati cheklangan. Bunda releslar vagon uchun bog`lanish vazifasini o`taydi, vagon esa bog`lanishdagi jismdir. Bog`lanishning jismga ko`rsatadigan ta’sirini belgilovchi kuchga bog`lanish reaksiya kuchi yoki reaksiya kuchi deyiladi. Bog`lanish jismni qaysi tomonga ko`chishga yo`l kuymasa, reaksiya kuchi usha tomonga qarama-qarshi yo`naladi. Statikadan masala yehishda bog`lanish reaksiyasining yo`nalishini to`g`ri topish katta ahamiyatga ega. Shu sababli bog`lanishlarn ing asosiy turlarida reaksiya kuchlari qanday yo`nalganligini ko`rib chiqamiz.
chegaralanmaydi (jism fazoda ixtiyoriy teng harakatlana oladi) Bog’lanishdagi jism – Uning harakati boshqa jismlar bilan chegaralangan bo’ladi. (Jismning harakati yoki holati biror sabab bilan cheklangan bo’ladi) Bog’lanish – Jismning harakati va holatini cheklovchi sabab. Bog’lanish reaksiyasi – Bog’lanishning jismga ko’rsatadigan ta’sirini almashtuvchi kuch. Bog’lanishdan ozod qilish prinsipi – Bog’lanishdagi jismni erkin jism shakliga keltiridagi kuch jismga ta’sir etuvchi kuchlar qatoriga bog’lanish rekasiya kuchini ham qo’shish kerak.
1. Ip, shartli sterjen : 2. Absolyt silliq yuza :
masalan R x va R y kordinata o’qlariga paralel
5. Qo’zg’almas sferik sharnir: 6. Tekkis qistirib mahkamlangan tayanch: Tekis
qistirib mahkamlangan tayanchga uchta rektiv zo’riqish paydo bo’ladi: ikkita
reaktiv kuchlar R x va
R y
hamda reaktiv moment 3.
R
x R у R
R Qo’zg’aluvchan sharnir reaksiyasi sharnir markazidan o`tadi, sharnir o`qiga va u qo’yilgan tekislikka perptndikulyar bo’ladi. опирания. Qo’zg’almas sharnir reaksiyasi sharnir markazidan o’tadi, sharnir o`qiga perptndikulyar va ixtiyoriy yunalishda bo`ladi
R
R Ipning yoki stejen- ning Rekasiya ip yoki Stejen bo’ylab Yo’nalgan bo’ladi
1 R
Silliq tekislik reaksiyasi jism sirti bian bog’lanishga o’tkazilgan umumiy urinma tekislikka perpendikulyar yo’nalgan bo’ladi.
3 R
2 R
R x R y R z R
R y R A M Qo’zg’almas sferik sharning reaksiyasini bitta R bilan yoki uni Rx, Ry, Rz – kordinata yo’llarida parallel bo’lgan tashkil etuvchilarga ajratish mumkin. 4.
Qo’zg’aluvchan silindirik harnir:
: Ma (juft kuch) Ixtiyorie ko`rinishdagi bog`lanish uchun umumiy qoida: Agar bog`lanish bir yoki bir nechta ko`chish (maksimal ko`chishlar soni oltita bo`lib, ulardan uchtasi ilgarilanma va uchtasi aylanma)ga qarshilik qilsa faqat shu ko`chishga va shu ko`chish yo`nalishiga mos reaksiyalar (k uchlar va momentlar) paydo bo`ladi. 2 2
A A Y X R (5)
A A X Y tg
(6)
2.1- rasm
bunda A A Y X , ,
R reaksiya kuchlri Bir jism ikkinchi jismga tiralib turgan bo`lsa (2. 1-rasm b) bun- day holda ham reaksiya kuchining yo`nalishi noma’lum bo`lib, birinchi holdagidek tashqil etuvchilarga ajratiladi .
2.1.b -rasm Sharnirli qo`zg`aluvchan tayanch. Sharnirli qo`zg`aluvchan tayanchning pastiga yumalaydigan g`ildiraklar qo`yiladi. Sharnirli qo`zg`aluvchan tayanchning reaksiya kuchi g`ildirak harakat qilayotga n tekislikka perpendikulyar yo`nalgan bo`ladi. (2. 1-rasm) 5. Muvozanati tekshirilayotgan jism og`irligini hisobga olmasa ham bo`ladigan qattiq styerj en bilan bog`langan bo`lsa styerj en bilan bog`langan bo`lsa styerj enning reaksiya kuchi styerj en bo`ylab yo`nalgan bo`ladi. (2. 2-rasm) Bunda CD styerj en -s 2 1
, S S S tyerj enning reaksiya kuchi.
A Y X R B X Y
B 90 0 A) A Y X R B X Y
B B)
A Y Xa B A)
C S D P A P B) S S 2.2-rasm 6. Jism sf yerik Sharnir vositasida bog`langan bo`lsa (2. 3-rasm), bu Sharnir o’z markazi 0 dan o`tadigan Har qanday o`q atrofida jismni aylanishiga to’sqinlik qilmaydi. Sfyerik Sharnirning reaksiya kuchi 0 dan nuqtadan o`tadi, lekin qaysi tomonga yo`nalganligi no ma’lum. Masala yehishda bunday reaksiya kuchini tanlab olingan koordinata o`qlari bo`ylab yo`nalgan tashqil etuvchilarga ajratish k erak.
2.3-rasm Bunda
0 0 0 , ,
Y X reaksiya kuchlari Jism podpyatnik bilan bog`langan. Podpyatnik ustunlarni asosini mustaxkamlash uchun xizmat qiladi va jismning faqat ustun o`qi atrofida aylanishiga yo`l qo’yadi. Podpyatnik asosining rea ksiya A Z vyertikal bo`ylab yo`qoriga yo`nalgan, devorning reaksiyasi esa
va ustunning o`qiga tik bo`lgan A A Y X , tashqil etuvchilarga ajratish kerak (2.4-rasm).
2.4-rasm Bunda A A Y X ,
Z - reaksiya kuchlari.
2.5-rasm A Y - reaksiya kuchi. A М - reaksiya momenti Z a
a X a A Z 0 Y 0 X 0 3 F 2
1
1
2
12
10. Bir uchi gorizontal ham vyertikal bo`ylab silj ishga yo` l qo’yadigan qilib maxkamlangan balka 2.6 - rasmda ko`rsatilgan AV balkaning A uchi ham gorizontal, ham vyertikal bo`ylab silj ishga yo` l qo’yadigan qilib maxkamlangan. Bu holda A nuqtada faqat balkaning A nuqta atrofida aylanishiga qarshilik qiluv chi M reaksiya momenti mavjud bo`ladi.
2.6-rasm Bog`lanish aksiomasi bog`lanishda bo`lgan jismni erkin jism deb qarash uchun bog`lanishni reaksiya kuchi bilan almashtirish kerak.
Bir tekislikda joylashgan va o`zaro par allel bo`lmagan uchta kuch muvozanatlashsa, ularning ta’sir chiziqlari bir nuqtada kesishadi.
Jism bir tekislikda j oylashgan va o`zaro parallel bo`lmagan n F F F ,...,
, 2 1 kuchlari ta’sirida muvozanatda turgan bo`lsa ularning ta’sir chiziqlari bir nuqtada kesishadi. (2.20 -rasm). Kuchlar parallel bo`lmagani uchun ulardan ixtiyoriy ikkitasining ta’sir chizig`i biror nuqtada kesishadi. Masalan 1
va
2 F kuchlarning ta’sir chiziqlarini kesishguncha davom etti ramiz 1
va 2
kuchlarni 0 nuqtaga ko’chiramiz va paralellogram qoidasiga asosan qo`shamiz. 2 1
F R R kuchining ta’sir chizig`i 1
va
2 F kuchlarining ta’sir chizi qlari kesishgan nuqtadan o`tadi. Shunday qilib jismga
va
3 F kuchlari ta’sir qiladi. Ikkita kuch qo`yilgan jism muvozanatda bo`lishi uchun bu kuchlarning miqdorlari teng bo`lib, bir to`g`ri chiziq bo`ylab qarama - qarshi tomonga yo`nalgan bo`lishi kerak. D emak, 3
kuchning ta’sir chizig`i 0 nuqtadan o`tadi yoki uchta kuchning ta`sinr chizig`i bir nuqtada kesishadi reaksiya kuchining yo`nalishi aniqlanadi.
1
, 2
aktiv va A R reaksiya kuchi ta’sirida muvozanatda bo`lsa A R kuchining ta’sir chizig`i 1
va 2
2.7-rasm kuchlar ta’sir chizig`i kesishgan nu qtadan o`tadi (2.7-rasm).
TAYANCH IBORALAR. Mexanik harakat, muvozanat kuch, absalyt qattiq jism, teng ta’sir etuvchi kuch, muvozanatlovchi kuch.
Bitta gap bilan savolga javobni shakllantiring 1. shu, Agar, kuchlarning, chiziqlari, ta’sir, bir, yotsa, bunday, tekislikda, kuchlar, t ekislikda yotgan kuchlar sistemasi deyiladi . 2. shu, Agar, kuchlarning, bir, ta’sir, chiziqlari, yotmasa, tekislikda, kuchlar, bunday, fazoviy kuchlar sistemasi deyiladi . 3. barcha, Agarda, kuchlarning, ta’sir, bir, chiziqlari, nuqtadan, kuchlar, o’tsa, bunday uchrashuvchi kuchlar sistemasi
4. Agarda, ta’sir, o’zaro, kuchlarning, holda, chiziqlari, parallel, kuchlar, bo’lsa, bunday
parallel kuchlar sistemasi deb ataladi. 5. fazoning, Jismni, joyidan, bir, ixtiyoriy, boshqa, ko’chirish, joyiga, mumkin, bunday, bo’lsa, jismlar erkin jismlar deb ataladilar. 6. bir, Agar, jismga, etayotgan, ta’sir, sistemasini, kuchlar, boshqa, kuchlar, sistemasi, almashtirilganda, sistemasi, bilan, jismning, muvozanati, ilgarigi, yoki, harakati, kuchlar, o’zgarmasa, bunday,
deb
ataladi. 7.Erkin, ta’sir, jismga, etayotgan, sistemasi, kuchlar, ta’sirida, u, muvozanat, bo’lsa, holatda, bu, o’zaro, kuchlar,
yoki
nolga ekvivalent bo’lgan kuchlar sistemasi deb ataladi. TAKRORLASH UCHUN SAVOLLAR. 1. Nazariy mexanika fani nimani o`rgatadi? 2. Mexanik harakat deb nimaga aytiladi? 3. Muvozanat deb nimaga aytiladi? 4. Statika bo`limi nimani o`rgatadi? 5. Kinematika bo`limi nimani o`rgatadi? 6. Dinamika bo`limi nimani o`rgatadi? 7. Qanday jism absalyt qattiq jism deb ataladi? 8. Kuch deb nimaga aytiladi va kuch qanday faktor bilan harakatlanadi? 9. Kuchlar sistemasi deb nimaga aytiladi? 10.Teng ta’sir etuvchi kuchdan qanday farqi bor? 11.Muvozanatlovchi kuch nima va uning teng ta’sir etuvchi kuchdan qanday farqi bor? 12. Statikani aksiomalarini ta’riflang? 13.Bir nuqtaga qo`yilgan ikkita kuchni teng ta’sir etuvchisi qanday aniqlanadi. 1. Erkin jism deb qanday jismga aytiladi? 2. Erksiz jism deb qanday jismga aytiladi? 3. Reaksiya kuchi nima? 4. Bog`lanishlarning asosiy turlarini ayting? 5. Silliq qo`zg`almas tekislikning reaksiya kuchi qanday yo`nalgan? 6. Egiluvchan yoki elastik jismlarning reaksiya kuchi qanday yo`nalgan? 7. Sharnirli qo`zg`almas tayanchning reaksiya kuchi qanday yo`nalgan? 8. Sharnirli qo`zg`aluvchan tayanchning reaksiya kuchi qanday yo`nalgan? 9.
Styerjenli bog`lanish va sfyerik Sharnirning reaksiya kuchi qanday yo`nalgan? 10. Bog`lanish aksiomasini ta’riflang ? Download 1.05 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|