Texnologiyasi 1-mavzu. Osmon sferasi, uning asosiy nuqta, chiziq va aylanalari. Quyoshning yillik ko’rinma harakati. Ekliptika


Download 440.97 Kb.
Pdf ko'rish
bet2/5
Sana05.03.2017
Hajmi440.97 Kb.
#1826
1   2   3   4   5

 

Reja: 

1. Vaqtni o’lchash asoslari. Yulduz vaqti. Haqiqiy va o’rtacha quyosh vaqtlari.  

2.  Vaqt  tenglamasi.  Mahalliy  va  Dunyo  vaqtlari.  Poyas  va  dekret  vaqtlari  va  ular 

orasida bog’lanishga doir masalalar yechish.   



Darsning  maqsadi:  Vaqtni  o’lchash  asoslari.  Yulduz  vaqti.  Haqiqiy  va  o’rtacha 

quyosh  vaqtlari.  Vaqt  tenglamasi.  Mahalliy  va  Dunyo  vaqtlari.  Poyas  va  dekret 

vaqtlari  va  ular  orasida  bog’lanishga  doir  masalalar  yechish  orqali  talabalarning 

nazariy olgan bilimlarini mustahkamlash. 



O’quv faoliyatining natijalari:  

- Vaqtni o’lchash asoslari. Yulduz vaqti. Haqiqiy va o’rtacha quyosh vaqtlariga 

doir masalalar yechadi va yoritgichlarning kul’minasiyasi to’g’risidagi tasavvuri 

shakllanadi; 

-  Vaqt  tenglamasi.  Mahalliy  va  Dunyo  vaqtlari.  Poyas  va  dekret  vaqtlari  va  ular 

orasida  bog’lanishga  doir  masalalar  yechishni  o’rganadi  va  vaqtlar  to’g’risidagi 

tasavvuri shakllanadi;  

  

2- ilova 



B.B.B. usuli asosida bilimlarni sinash uchun tarqatma materiallar 

 

Tushuncha  



 

Bilmayman 

Bilishni 

hohlayman 

Bildim 



Yulduz vaqti formulasi qanday 



yoziladi? 

 

 

 

Haqiqiy va o’rtacha quyosh 



vaqtlari o’rtasidagi farqni 

matematik ifodasini qanday 

yoziladi? 

 

 

 

Vaqt tenglamasi ifodasini 



yozing? 

 

 

 

Mahalliy vaqt ifodasini yozing? 



 

 

 

Dunyo vaqti ifodasini yozing? 



 

 

 

Poyas vaqti ifodasini yozing? 



 

 

 

Dekret vaqti ifodasini yozing? 



 

 

 

 

3- ilova 



Yulduz  vaqti.  -nuqtasining  soat  burchagi  (yulduz  vaqti)  istalgan 

yulduzning  soat  burchagi  (t

*

)  bilan  uning  to’g’ri  chiqishining  (



*

)  yig’indisidan 



iborat bo’ladi, ya’ni  

s= t


=



*

+ t




Agar  bu  ifoda  orqali  yulduz  vaqti  aniqlanmoqchi  bo’lgan  yoritgich  yuqori 

kulminasiyada bo’lsa (t

*

=0), u xolda s=



*

, u quyi kulminasion nuqtada bo’lganda 



esa, yulduz vaqti s=

*



+12

h

 bo’ladi. 



Quyosh vaqtlari 

1.  Haqiqiy  quyosh  vaqti.  Haqiqiy  quyosh  vaqti  ma’lum  Yer  meridiani 

uchun ushbu  

 

T



=t

+12



 

ifodadan  topiladi,  bu  yerda  t



-  Quyoshning  soat  burchagi.  Quyoshning  ekliptika 

bo’ylab  yillik  siljishi,  uning  sutkalik  ko’rinma  harakatiga  qarama-qarshi 

yo’nalganligi  tufayli,  Quyosh  sutkasining  uzunligi,  yulduz  sutkasidan,  bir  sutka 

davomida  ekliptika  bo’ylab  quyoshning  siljish  kattaligi  (

s)  ning  osmon 



ekvatoriga proeksiyasi (

t) qadar ortiq bo’ladi. 



2. O’rtacha quyosh vaqti. O’rtacha ekvatorial Quyoshning sutkalik to’g’ri 

chiqishi orttirmasi (



) o’zgarmas bo’lib       



          

58

,



56

3

2422



,

365


24

h

s



m

d



 teng bo’ladi. 



O’rtacha  quyosh  vaqti,  berilgan  Yer  meridiani  uchun  ushbu  ifodadan 

topiladi: 

 

T

m



=t

m

+12



 

bu yerda t



m

 - o’rtacha Quyoshning soat burchagi. 



 

4- ilova 

Vaqt tenglamasi 

Ma’lum bir vaqt uchun o’rtacha va haqiqiy quyosh vaqtlari orasidagi farq 

 

- vaqt tenglamasi deb yuritiladi, ya’ni 



 

T

m



-T

=



                  yoki                    t

m

-t



=



 

Vaqt hisobi tizimlari 

Mahalliy  vaqt.  Agar  Yer  sharidagi  ikki  nuqtaning  uzunlamalari 

1



  va 

2



 

bo’lib,  ularning  farqi 



  ni  bersa,  u  xolda  bu  ikki  punktdan  sharqdagisining 



mahalliy vaqti ham g’arbdagisinikidan 



 ga ortiq bo’ladi, ya’ni  



 

 

Yulduz vaqti uchun:                                    s



2

-s

1



=

2



-

1



  

Haqiqiy quyosh vaqti uchun:                          T



- T



1

 =



2

-



1

  



O’rtacha quyosh vaqti uchun:                             T

- T



1

 =



2

-



1

   


 

bo’ladi. Yerdagi ma’lum meridian uchun mahalliy vaqt, shu meridianning istalgan 

nuqtasidan turib, bevosita kuzatish orqali aniqlanadi. 


Dunyo  vaqti.  Nulinchi  (Grinvich  orqali  o’tgan)  meridianning  o’rtacha 

quyosh  vaqti  dunyo  vaqti  (T

0

)  deb  yuritiladi.  Yer  sharidagi  istalgan  punktning 



mahalliy  o’rtacha  quyosh  vaqti,  dunyo  vaqti  bilan  quyidagicha  bog’lanishda 

bo’ladi:  

                                      T

= T



0

+



 

bu yerda 

-mahalliy vaqti topilayotgan joyning uzunlamasi. 



 

5- ilova 

Poyas vaqti. Ixtiyoriy poyasning poyas vaqti (T

m

) qilib, mazkur poyasning 



o’rtasidan  o’tgan  asosiy  meridianning  mahalliy  vaqti  olinadi.  Ma’lum  poyasda 

joylashgan  va  uzunlamasi 

  bo’lgan  punktning  maxalliy  vaqti  T



m

  quyidagi 

mahalliy va poyas vaqtlarni bog’lovchi formuladan foydalanib topiladi: 

T

m



- T

p

=



- N



h

bu  yerda 



m

—joyning  sharqiy  uzunlamasini  N—esa  poyas  nomerini  ifodalaydi. 



Poyas  chegarasida  yotgan  ixtiyoriy  punkt  mahalliy  vaqtining  mazkur  poyas 

vaqtidan  farqi 

30

m



  gacha  bo’ladi.  Poyas  vaqti  dunyo  vaqti  bilan  quyidagicha 

bog’lanadi: 

T

p

= T



+ N


h

 

bu yerda ham N-poyas nomeri. Sobiq Ittifoqda poyas vaqti 1919 yilning 1 iyunidan 



qabul qilingan edi. 

Dekret  vaqti.  Dekret  vaqti  (T

d

),  poyas,  dunyo  va  mahalliy  vaqtlari  bilan, 



mos ravishda, quyidagicha bog’lanishda bo’ladi: 

T

d



=T

p

+1



h

 

 



T

d

=T



o

+(N+1)


h

 

 



 

T

d



=T

m

-



m

+(N+1)



h

 

Dunyoda  dekret  vaqti  bilan  yuradigan  mamlakatlar  ko’p  bo’lib,  Buyuk  Britaniya 



unga 1967 yilning oktyabridan o’tdi. 

 

6-ilova 

Маълум бир жойда маҳаллий вақт  билан соат 20 дан 34 минут ўтганда 

радиосигнал қабул қилинди;" Бунда, 5-пояс вақти буйича соат 18-у 00 ми-

нут  эди.  Бу  жойнинг  Гринвичга  нисбатан  узунламаса  топилсин.  Агар  бу 

ерда  олам  қутби  зенитдан  37°57  масофада    ётса,    у  қайси    шаҳар  

эканлигини   аниқланг. 

Berilgan 

Т

м

= 2 0   с   3 4   м  



λ о = 0  

λ

5



= 5   с   0 0 м  

Т

5



= 1 8   с   0 0   м    

р

  = 3 7



0  

5 7


1

 

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _  



         λ

м

   



м

 -?         



Echish 

Пояс вақти унинг ўртасидан ўтган асосий 

меридианнинг маҳаллий вақти билан 

ўлчанганлигидан Гринвич меридиани вақти 

ёки, бошқача айтганда, нолинчи пояс 

марказидан ўтган асосий меридианнинг 

вақти ( 7

0

 ) в а 5-пояс вақти (Т



5

) бу 


меридианлар узунламалари   ( λ  

0  


λ  

5  


)  

орасида қуйидаги боғланиш мавжуд: 



(Т

5

–Т



0

)= λ  


5

–   λ


о

 

Бу ерда λ



5

– 5-пояс марказидан ўтган асосий 

меридианнинг узунламаси 

Hisoblash 

Т

о

 = Т



5  

+  λ


0

–   λ


5

 = 18 с 00 м - 5 с 00 м=13 с 00 м. 

 Демак  Гринвич  вақти  (ёки  дунё  вақти)  Т

о

  =13  с  00  м.  Маълум 



меридиан узунлиги, унга тегишли маҳаллий вақт ва дунё вақти орасидаги 

қуйидаги боғланишга кўра: 

Т

м



+  λ


м 

ёки λ


м  

 =Т


м  

– Т


о  

= 20 с 34 м - 13с00м = 7 с 34 м.  

Маълум  жойда  олам  қутбнинг  баландлиги  шу  жойнинг  кенглигига 

тенглигидан ёза оламиз: 

                         

 = h      бўлади, 



бу ерда h

р

 

 

+ z


р

 = 90


о

   муносабатга   кўра h

р

 = 90


о 

– 

р

 бўлади, у ҳолда 



географик узунлиги λ  

м

 = 7с 34 м бўлган шаҳарнинг географик 



кенгламаси:                             

м



 = h

р

 = 90°– z



p

 =  90° – 37°57

/

 = 52°03'. 



Ер  глобусидан   (ёки  Ер  картасидан)   фойдаланиб,  бу шаҳар Чита 

эканлигини топиш қийин эмас. 

[7]dan

.

90, 92, 101, 103 masalalarni



 

birin ketin yechtiradi 



 

7-ilova 

Mustaqil ish uchun vazifa: [7]dan

.

91, 93, 100, 102, 104. 



 

4-mavzu.

 

Planetalarning  konfigurasiyalari,  siderik  va  sinodik  davrlari. 



Keplerning umumlashgan qonunlari.  

  

4.1. Amaliy mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi 

 

Vaqti – 2 soat 



Talabalar soni: 25-30 nafar 

 

O’quv mashg’ulotining 



shakli 

Amaliy, aqliy hujumdan foydalangan holda 

Amaliy mashg’ulotining 

rejasi  


1.  Planetalarning  konfigurasiyalari,  siderik  va 

sinodik davrlari doir masalalar yechish.  

2.  Keplerning  umumlashgan  qonunlariga  doir 

masalalar yechish. 

 

 O’quv  mashg’ulotining  maqsadi:  Planetalarning  konfigurasiyalari,  siderik 



va sinodik davrlari. Keplerning umumlashgan qonunlariga doir masalalar yechish 

va nazariy olgan bilimlarini mustahkamlash. 



Pedagogik vazifalar

- Planetalarning 

konfigurasiyalari, siderik va 

sinodik davrlariga doir 



O’quv faoliyatining natijalari: 

Talaba: 


- Planetalarning konfigurasiyalari, siderik va 

sinodik davrlariga doir masalalarni tushunadi va 



masalalarni tushuntirish; 

- Keplerning umumlashgan 

qonunlariga doir 

masalalarni tahlil qilish; 

farqlay oladi

 

- Keplerning umumlashgan qonunlariga doir 



masalalarni tahlil qiladi; 

O’qitish uslubi  va texnikasi  Amaliy, B.B.B  texnikasi 

O’qitish vositalari 

Astronomiyadan masalalar to’plami, proektor, 

tarqatma materiallar, grafik organayzerlar. 

O’qitish shakli 

Jamoa, guruh va juftlikda ishlash. 

O’qitish shart-sharoiti 

Doska, bo’r, proektor, kompyuter bilan jihozlangan 

auditoriya 

 

Amaliy mashg’ulotining texnologik kartasi 

Bosqichlar, 

vaqti 

Faoliyat mazmuni 

O’qituvchi 

talaba 

1-bosqich. 

Kirish (10 

min). 

1.1.Mavzu, reja, uning maqsadi va o’quv 

faoliyatining  natijalari    ma’lum  qilinadi     

(1- ilova). 

1.1. Eshitadi, yozib 

oladi. 


 

2-bosqich. 

Asosiy 

(60 min.) 



2.1. Talabalar e’tiborini jalb etish va 

bilim  darajalarini aniqlash uchun tezkor 

savol-javob  o’tkazadi (2 -ilova) 

 

 



2.2. O’qituvchi vizual materiallardan 

foydalangan holda masalalar yechishga 

doir asosiy formulalar bilan tanishtiradi 

va auditoriyada [7]dan

177, 179, 181, 



183. masalalarni

 

birin ketin yechtiradi



 

(3-,4-,5-,6-ilovalar) 

2.3. Talabalarga masalalarning asosiy 

tushunchalariga e’tibor qilishni va yozib 

olishlarini ta’kidlaydi. 

2.1.  Eshitadi.  O’ylay 

di, javob beradi. 

Javob 


beradi 

va 


to’g’ri 

javobni 


eshitadi 

2.2.  Ilovada  berilgan 

ma’lumotlarni  asosiy 

joylarini 

yozib 

oladilar 



berilgan 

masalalarni 

yechadilar. 

2.3.  E’tibor  qaratadi, 

yozib oladi. 

3-bosqich. 

Yakuniy 

(10 min.) 

3.1. Mavzuga yakun yasaydi va talabalar 

e’tiborini asosiy masalalarga qaratadi. 

3.2. Mustaqil ish uchun vazifa: [7]dan

176, 178, 180, 182, 184



 

masalalarni 

yechishni vazifa qilib beradi, baholaydi. 

(7-ilova) 

3.1. Eshitadi, 

aniqlashtiradi. 

3.2. 

Topshiriqni 



yozib oladi, baholarni 

eshitadi. 



 

Vizual materiallar 

1-ilova 

Mavzu:

 

Planetalarning  konfigurasiyalari,  siderik  va  sinodik  davrlari.  Keplerning 



umumlashgan  qonunlari.  Yoritgichlarning  sutkalik  va  gorizontal  paralliksini 

hisoblash.  Quyosh  sistemasi  jismlarigacha  bo’lgan  masofalarni  aniqlashga  doir 

masalalar yechish. 

Reja: 


1.  Planetalarning  konfigurasiyalari,  siderik  va  sinodik  davrlari  doir  masalalar 

yechish.  

2. Keplerning umumlashgan qonunlariga doir masalalar yechish. 

Darsning  maqsadi:  Planetalarning  konfigurasiyalari,  siderik  va  sinodik  davrlari. 

Keplerning  umumlashgan  qonunlariga  doir  masalalar  yechish  va  nazariy  olgan 

bilimlarini mustahkamlash. 

O’quv faoliyatining natijalari:  

-  Planetalarning  konfigurasiyalari,  siderik  va  sinodik  davrlariga  doir  masalalarni 

tushunadi va farqlay oladi; 

- Keplerning umumlashgan qonunlariga doir masalalar tahlil qilidi; 



 

2-ilova 

1. Konfigurasiya deganda nimani tushunasiz? 

2. Siderik davr ifodasini yozing? 

3. Sinodik davr ifodasini yozing? 

4. Keplerning qanday qonunlarini bilasiz? 

5. Planetalar qanday hollarda konfigurasiya holatda bo’ladi? 

 

3-ilova 

Planetalarning konfigurasiyalari, siderik va sinodik davrlari. 

 





T

a

T

c

3

      planetalarning siderik davrlarini hisoblash uchun 



ïë

T

T

S

1

1



1



,       tashqi planetalarning sinodik davrlarini hisoblash uchun 

1

1

1



S

T

Т

пл



,           ichki planetalarning sinodik davrlarini hisoblash uchun. 



 

4-ilova 

Keplerning umumlashgan qonunlari 

Keplerning birinchi qonuniga ko’ra, Quyosh 

1

F

 da yotib, orbitadagi P nuqta 

uning  perigeliyi,  A  nuqta  esa  afeliyi  deyiladi.  OA=OP=a  orbitaning  katta  yarim 

o’qi deyiladi.  Perigeliyda  planetaning  Quyoshdan uzoqligi 

)

1

(



e

a

q



,  afeliyda 

esa 


)

1

(



e

a

Q



  ifodadan  topiladi.  Orbitaning  ixtiyoriy  nuqtasi  (K)  ni  ellipsning 

fokusidagi  (

1

F

)  Quyosh  bilan  tutashtirilgan  kesmasi  –  orbitaning  radius-vektori  r 

deb ataladi. Orbitaning katta yarim o’qi, perigeliy va afeliyning uzoqliklari (q, Q) 

orqali quyidagicha topiladi:                    

2

q

Q

a



 

Ikkinchi  qonun:  Planetaning  radius-vektori  teng  vaqtlar  ichida  teng  yuzalar 

chizadi. 

Perigeliy  yaqinida  planeta  radius-vektorining 



t

  Vaqtda  chizgan  yuzasi 



2

1

K



CK

, shunday vaqt ichida afeliy yaqinida chizgan 

4

3

K



CK

 yuzaga tengligidan, bu 



davrlarda planetalarning perigeliy va afeliy yaqinida utgan yo’llari, mos ravishda, 

2

1



K

K

 va 


4

3

K



K

 bo’ladi. q

2

1

K



K

>

4



3

K

K

 

bo’lishi ayon bo’ladi. Bu yoylarni planeta bir xil 



t

 vaqt ichida o’tganidan, uning 



ellips  bo’ylab  harakati  notekis  kechishi,  aniqrog’i  –  perigeliy  yaqinida  u  tezroq, 

afeliy yaqinida esa sekinroq yurishi ma’lum bo’ladi. 

Planetalarning  perigeliy  yaqinidagi  tezligi 

e

e

ур

п





1

1

,  afeliy 



yaqinidagisi  esa 

e

e

ур

а





1

1

  ifodalardan  topiladi,  bu  yerda 



ур

-  planetaning 



orbita bo’ylab o’rtacha yoki radiusi r=a aylana bo’ylab tezligi. 

 

Keplerning uchinchi qonuni: Ixtiyoriy ikki planeta siderik (haqiqiy) davrlari 



kvadratlarining nisbati, katta yarim o’qlari kublarining nisbatiga teng, ya’ni 

3

2



3

1

2



2

2

1



a

a

T

T



bu  yerda 

1

T

  va 

2

T



  -  planetalar  siderik  davrlarini, 

1

a

  va 

2

a



  lar  esa  ularning 

orbitalarining katta yarim o’qlarini ifodalaydi. 



 

5-ilova 

B./ B. /B texnikasi jadvalini to’ldiring 

 

  Mavzu savoli  



 

Bilmayman 

Bilishni 

xohlayman 

Bildim 

 









Konfigurasiya hodisasi 



 

 

 



Elongasiya  

 

 

 



Qo’shilish 

 

 

 



Qarama-qarshi turish 

 

 

 



Kvadratura 

 

 

 



Siderik davr 

 

 

 



Sinodik davr 

 

 

 



Yoritgichlarning 

sutkalik 

va 


gorizontal paralliksini 

 

 



 

 

6-ilova 

177.  Neptunning  Quyoshdan  o’rtacha  uzoqligi  30  a.b.  bo’lib,  uning  atrofida  165 

yilda  bir  marta  aylanib  chiqadi.  Neptunning  orbitasini  aylanaga  yaqii  deb  qa-rab, 

uning o’rtacha orbital tezligini hisoblab topnng. 

 

Berilgan 



a

=30 a.b.=45*10

8

km 


Echish 

T

n

=165 yil=52,0344*10



8

υ



o’r

=? 


 

н

ўр

Т

а



2

 



Hisoblash 

с

км

с

км

ўр

4

,



5

10

*



0344

,

52



10

*

45



*

14

,



3

*

2



8

8



 



Javob: 

с

км

ўр

4

,



5



 

 


Download 440.97 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling