Til millatning maʼnaviy boyligidir

---

Mavzu
 Til millatning maʼnaviy boyligidir 
✿
1. Til millatning maʼnaviy boyligidir 

---

Til – millatning ma’naviy boyligidir

---

Har bir xalqning o‘zligini namoyon etuvchi
milliy va umuminsoniy qadriyatlari bo‘ladi.
Tiriklik uchun toza havo bilan quyosh nuri,
nonu suv qanchalik hayotiy zarurat bo‘lsa,
millatning yashashi va ravnaq topishini ham
ona tilisiz tasavvur etib bo‘lmaydi.
Bosh qomusimizda ham davlat tilining
maqomi huquqiy jihatdan mustahkamlab
qo‘yilgan. Hozirgi vaqtda yer yuzida o‘zbek
tilida so‘zlashuvchilar soni qariyb 50 million
kishini tashkil etishi uning dunyodagi yirik
tillardan biriga aylanib borayotganidan
dalolat beradi. Zero, “Davlat tili haqida”gi
qonun ona tilimizning bor go‘zalligi va
jozibasini to‘la namoyon etish bilan birga,
uni ilmiy asosda rivojlantirish borasida ham
keng imkoniyatlar yaratdi.

---

Aytish mumkinki, har qaysi xalq yoki
millatning ma’naviyatini uning tarixi, o‘ziga
xos urf-odat va an’analari, tili, madaniyati va
qadriyatlaridan ayri holda tasavvur etib
bo‘lmaydi. Xalqning Vatani, davlati kabi yana
bir buyuk, ehtimolki, birlamchi boyligi bor. Bu
– uning tili. Aynan til odamlar guruhini bir
millat sifatida birlashtiradi, ya’ni xalqni –
xalq, millatni – millat qiladi.
Buyuk mutafakkir shoirimiz Alisher Navoiy
bobomiz aytganlaridek, “Ko‘ngil qulfi
maxraning qulfi til va gulfin kalitin so‘z bil”.
Ya’ni, inson qalbining xazinasi til, bu qalb
xazinasining kaliti so‘zdir. O‘zbek tilining
so‘zlari shu qadar ma’noli, boyki, bitta
ma’noga ega bo‘lgan tushunchani, bir necha
so‘zlar orqali ifodalash mumkin. Masalan,
birgina ko‘z so‘zining bir necha ma’nolari
bor. Bilamizki bir tushunchaga tegishli so‘z
bir necha so‘zlar bilan ifodalansa, ya’ni
sinonim so‘zlari qanchalik ko‘p bo‘lsa, ayni
shu til boy til hisoblanadi.

---

Davlatimiz rahbarining BMT Bosh
Assambleyasining 75-sessiyasida insoniyat
oldida turgan eng muhim masalalar xususida
o‘zbek tilida nutq so‘zlagani tilimizning
xalqaro miqyosdagi mavqeini
mustahkamlash yo‘lida yana bir qadam bo‘ldi.
Zotan, ona tili – millatning ruhi, uning
or-nomusi, ma’naviy qiyofasi,
orzu-umidlarning namunasidir.
Ma’lumki, O‘zbek tilini va o‘zbek tilida ish
yuritishni yanada rivojlantirish, uning
mavqeini ko‘tarish maqsadida O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining “O‘zbek tilining
davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini
tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi
va “Mamlakatimizda o‘zbek tilini yanada
rivojlantirish va til siyosatini
takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi Farmonlari imzolandi. Mazkur
Farmonlardan kelib chiqib 2020–2030
yillarda o‘zbek tilini rivojlantirish va til
siyosatini takomillashtirish konsepsiyasi
hamda uning asosiy yo‘nalishlari tasdiqlandi.

---

Zero, buyuk ma’rifatparvar
bobomiz Abdulla Avloniy
yozganidek: “Har bir millatning
dunyoda borlig‘ini
ko‘rsatadurg‘on oyinai hayoti
tili va adabiyotidur. Milliy tilni
yo‘qotmak millatning ruhini
yo‘qotmakdur”.Xulosa o‘rnida
aytish mumkinki, inson uchun
uning vatani, ota-onasi, oilasi
qanchalik qadrli bo‘lsa, uning
ona tili ham shu qadar aziz va
muqaddas bo‘ladi.
Prezidentimiz ta’biri bilan
aytganda, “Bugungi kunda biz
yangi O‘zbekistonni, yangi
Renessans poydevorini barpo
etishdek ezgu maqsadlarimizga
erishishda, hech shubhasiz, ona
tilimizning hayotbaxsh
qudratiga tayanamiz”.

---

Z
e
r
o
,
b
u
y
u
k
m
a
’
r
i
f
a
t
p
a
r
v
a
r
b
o
b
o
m
✿
Fel so
ʻ
z turkumi zamonlari

---

Feʼl — harakat bildiruvchi soʻzlar turkumi va shu turkumga
oid har bir soʻz. Grammatikada "harakat" soʻzi keng
tushunchali boʻlib, nafaqat harakatni, balki holat yoki
hodisani ham bildiradi, mas: yugurmoq, sakramoq, yigʻlamoq,
uxlamoq, oʻylamoq, sevmoq, tinchimoq, qurimoq, koʻpaymoq
va boshqa
Feʼllar lugʻaviy maʼnoga ega yoki ega emasligiga koʻra 2 turga
boʻlinadi: mustaqil Feʼllar, yordamchi Feʼllar. Mustaqil Feʼllar,
xuddi boshqa mustaqil soʻz turkumlariga oid soʻzlar kabi,
lugʻaviy maʼnoga ega boʻladi, gapning mustaqil boʻlagi
vazifasida kela oladi va h.k. (qarang Soʻz turkumlari).
Yordamchi Feʼllar lugʻaviy maʼnoga ega boʻlmaydi. Ular turli
yordamchi vazifalarda kelib, turli qoʻshimcha maʼnolar
ifodalash uchun xizmat qiladi. Yordamchi Feʼllar oʻz
vazifasiga koʻra 3 asosiy turga boʻlinadi: 1) feʼl yasash
uchun xizmat qiluvchi yordamchi Feʼllar: qil, et, ayla, boʻl
(qabul qilmoq, taklif etmoq, tamom boʻlmoq kabi); 2)
Feʼlning analitik shaklini yasash uchun xizmat qiluvchi
yordamchi Feʼllar (bular, odatda, "koʻmakchi Feʼllar" deb
yuritiladi). Feʼlning bunday shakllari turli grammatik, modal
va boshqa maʼnolarni ifodalaydi: oʻqib boʻldi, koʻrib qoldi,
qoʻrqib ketdi va boshqa; 3) bogʻlama vazifasini bajaruvchi
yordamchi Feʼllar. Masalan, qil, boʻl: sportchi boʻlmoq,
oʻqituvchi boʻlmoq.
Hozirgi oʻzbek tilida yordamchi Feʼllardan farklanuvchi
"toʻliqsiz Feʼl" (lugʻaviy maʼnosini tamomila yoʻqotgan,
hozirgi oʻzbek tilida maʼlum bir grammatik maʼno va
vazifalarda qoʻllanuvchi Feʼl)ning edi, ekan, emish, esa
shakllari ham qoʻllanadi.

---

Feʼl turkumi, boshqa soʻz turkumlari
kabi, oʻziga xos soʻz yasalishi va shakl
yasalishi tizimiga ega (qarang Soʻz
yasalishi, Shakl yasalishi). Yasama
Feʼllar la, lan, lash, lantir, lashtir
affikslari hamda qil, et (ayla) yordamchi
Feʼllari bilan hosil qilinadi: olqishlamoq,
ruhlanmoq, birlashmoq, jabr qilmoq,
ruxsat etmoq.
Feʼllar oʻziga xos murakkab grammatik
kategoriyalar tizimiga ega. Xususiy
maʼnolari bilan oʻzaro farklanuvchi, bir
umumiy maʼnosiga koʻra birlashuvchi
shakllar tizimi Feʼlning grammatik
kategoriyalarini hosil qiladi. Oʻzbek tilida
Feʼlning quyidagi grammatik
kategoriyalari bor: nisbat kategoriyasi,
boʻlishliboʻlishsizlik kategoriyasi, mayl
kategoriyasi, zamon kategoriyasi,
shaxsson kategoriyasi.

---

munosabatini koʻrsatuvchi grammatik kategoriya. Harakatning
subʼyekt va obyektga munosabatini koʻrsatishiga koʻra nisbat
kategoriyasining 5 turi farklanadi: bosh nisbat; oʻzlik nisbati;
orttirma nisbat; majhul nisbat; birgalik nisbati. Har bir nisbat
shakli maxsus qoʻshimcha yerdamida yasaladi. Faqat bosh
nisbat maxsus yasovchi (koʻrsatkich)ga ega emas. Bosh nisbat
harakatning ega bilan ifodalangan shaxs yoki predmet
tomonidan bajarilishini bildiradi: oldi, keldi, soʻrayapti va
boshqa Oʻzlik nisbati shakli (i)n, (i)l qoʻshimchalari yerdamida
yasaladi va harakatning subʼyektning oʻziga obyekt sifatida
karatilganligini yoki subʼyektning oʻzi doirasida yuzaga kelishini
(bajarilishini) bildiradi: maqtanmoq, koʻrinmoq, tugʻilmoq va
boshqa Orttirma nisbat shakli dir, ir, t affikslari yerdamida
yasaladi va obyektsiz Feʼlni obyektiv Feʼlga aylantiradi, obyektli
Feʼldan yasalganda esa unga yana obyekt qoʻshilganini
bildiradi: keltir, kuldir, ichir, oʻqit va boshqa Majhul nisbat
shakli (i)l, (i)n qoʻshimchalari bilan yasaladi va asosiy eʼtiborni
harakatning bajaruvchisiga emas, balki obyekt bilan
harakatning oʻziga qaratilishini bildiradi: keltirildi, tozalandi. Bu
nisbat shakli obyektsiz (oʻtimsiz) Feʼllardan yasalganda,
shaxssizlik maʼnosi ifodalanadi: (koʻprikdan) oʻtildi,
(mehmonga) borildi va boshqa Birgalik nisbati sh affiksi
yerdamida yasaladi va harakatning birdan ortiq shaxs
tomonidan, birgalikda bajarilishini bildiradi: (yer) haydashdi,
(meva) terishdi va boshqa Demak, nisbat shaklining oʻzgarishi
bilan harakatning subʼyekt yoki obyektga munosabatida
oʻzgarish boʻladi. Boʻlishli boʻlishsizlik kategoriyasi —
harakatning tasdiq yoki inkori maʼnosini ifodalovchi shakllar
tizimi. Bu kategoriyaning oʻzaro zidlik hosil qiluvchi 2 jihati bor:
boʻlishlilik va boʻlishsizlik. Boʻlishli Feʼlning maxsus
koʻrsatkichi yoʻq (nol koʻrsatkichli). Boʻlishsiz Feʼl shakli esa
ma affiksi yerdamida yasaladi: keldi (boʻlishli shakl) —
kelmadi (boʻlishsiz shakl). Boʻlishsizlik (inkor) maʼnosi "yoʻq"
soʻzi va "emas" toʻliqsiz Feʼli bilan ham ifodalanadi:

---

Mayl kategoriyasi — harakatning voqelikka
munosabatini soʻzlovchi nuqtai nazaridan belgilovchi
grammatik kategoriya. Oʻzbek tilida maylning quyidagi
turlari bor: 1) buyruqistak mayli: ayt, aytgin, ayting
kabi; 2) shart mayli. Bu mayl shakli sa affiksi
yerdamida yasaladi: borsam, borsang, kursa kabi; 3)
shartli mayl — bajarilishi shart ergash gapdan
anglashilgan harakatning bajarilishiga bogʻliq boʻlgan
(shartlangan) harakatni bildiruvchi mayl. Bu mayl
shakli (a)r edi, maye edi yerdamida yasaladi va bu
shakldagi Feʼl bosh gapning kesimi boʻlib keladi:
Vaqting boʻlsa, kinoga borar edi k. Imkoning boʻlsa,
bunday qiynalib yurmas eding; 4) maqsad mayli. Bu
mayl shakli moqchi affiksi yerdamida yasaladi va
harakatni bajarishbajarmaslik maqsadini bildiradi:
soʻramoqchiman, oʻqimoqchiman, aytmoqchi
emasman; 5) ijro mayli — harakatholatni uning
bajarilishi (ijrosi) bilan kar uch zamondan birida
ifodalaydigan mayl. Bu mayl turi zamon va shaxsson
koʻrsatkichlari orqali shakllanadi: oʻqidim, oʻqiyapman,
oʻqiyman; koʻrganman, koʻrgansan, koʻrgan.
Zamon kategoriyasi — harakatning nutq paytiga
munosabatini bildiruvchi grammatik kategoriya.
Harakatning nutq paytiga munosabatiga koʻra Feʼlning
3 zamon turi farqlanadi: oʻtgan zamon — keldi, oldim;
hozirgi zamon • — kelyapman, kelyapti; kelasi zamon
— kelaman, olasan va boshqa

---

Shaxsson kategoriyasi — harakatning 3
shaxs (soʻzlovchi, tinglovchi, oʻzga)dan
biriga oidligi maʼnosini bildiruvchi
grammatik turkum: keldi m (birinchi
shaxs, birlik), keldik (birinchi shaxs,
koʻplik), kelding (ikkinchi shaxs, birlik),
keldingiz (ikkinchi shaxs koʻplik).
Oʻzbek tilida Feʼlni maʼlum bir vazifaga
xoslovchi shakllar ham mavjud. Bular:
sifatdosh (qarang), ravishdosh (qarang),
harakat nomi (q) shakllaridir.
Bulardan tashqari Feʼlning turli modal
maʼno, takror maʼnosi va boshqa
maʼnolarni bildiruvchi shakllari ham bor.
Ular maxsus qoʻshimchalar, koʻmakchi
feʼllar yerdamida hosil qilinadi: keta qol,
ketib qoddi, keta koʻrmoq, turtkilamoq,
qoʻrqinqiramoq, kulimsiramoq va boshqa

---

Feʼllar qanday grammatik
shaklda qoʻllanishiga qarab
gapning turli boʻlagi vazifasida
keladi. Mas, mayl, zamon,
shaxsson paradigmasiga mansub
shakllardan birida qoʻllanganda
— kesim vazifasida; sifatdosh,
ravishdosh shakllarida —
anikdovchi, hol vazifasida;
harakat nomi shaklida esa ot
turkumiga oid soʻzlarga xos
vazifalarda keladi.

---

SHAXS-SON
QO‘SHIMCHALARI

---

Shaxs-son, zamon, bo`lishsizlik qo`shimchalari
qo`shma fe’llarga qanday tartibda qo`shiladi?
Shaxs-son qo`shimchasi qo`shma fe’lning
ikkinchi qismiga, zamon, bo`lishsizlik
qo`shimchasi birinchi qismiga qo`shiladi
Shaxs-son, zamon qo`shimchalari qo`shma
fe’lning ikkinchi qismiga, bo`lishsizlik
qo`shimchasi har ikki qismiga qo`shila oladi
Shaxs-son, zamon qo`shimchasi qo`shma
fe’lning ikkinchi qismiga, bo`lishsizlik
qo`shimchasi
Ish-harakat ma’lum bir grammatik shaxs
tomonidan bajariladi (yoki bajarilmaydi).
Grammatik shaxs so`zlovchi (I shaxs), tinglovchi
(II shaxs), o`zga (III shax syoki predmet) bo`lishi
mumkin.
Grammatik shaxs grammatik son (birlik yoki
ko`plik) bilan birgalikda ifodalanadi. Fe’llardagi
bunday grammatik shaxs va son ma’nosi ma’lum
bir grammatik ko`rsatkichlar orqali ifodalanadi. 

---

SHaxs
Son
Birlik
Ko`plik
I
yozdim, yozsam, yozgan edim
yozdik, yozsak, yozgan edik
II
yozding, yozsang, yozgan eding
yozdingiz, yozsangiz, yozgan edingiz
III
yozdi, yozsa, yozgan edi
yozdi(-lar), yozsa(-lar), yozgan edi(-lar)

---

Shaxs
Son
Birlik
Ko`plik
I
yozgan-man, yozar-man, yozadigan-man, yozmoqda-man,
yozmoqchi-man
yozgan-miz, yozar-miz, yozadigan-miz, yozmoqda-miz,
yozmoqchi-miz
II
yozgan-san, yozar-san, yozadigan-san, yozmoqda-san,
yozmoqchi-san
yozgan-siz, yozar-siz, yozadigan-siz, yozmoqda-siz,
yozmoqchi-siz
III
yozgan, yozar, yozadigan, yozmoqda, yozmoqchi
yozgan-lar, yozar-lar, yozadigan-lar, yozmoqda-lar,
yozmoqchi-lar
Uchinchi guruh tuslovchilar buyruq maylidagi sof fe’l
negizidan so`ng qo`shiladi.

---

E'tiboringiz uchun
rahmat 😍

---

Zoho Show
To create beautiful presentations, download Zoho Show from Play
Store 
https://zoho.to/cy7
1 Til millatning … boyligidir .pdf
(This PDF has been generated using Zoho Show)