Tilning grammatik tuzilishi Tilning fonetik tuzilishi Tilning leksik tuzilishi

Mavzu: Tilning grammatik leksik fonetik tuzilishi
Reja:

1. 
   Tilning grammatik tuzilishi
   
2. 
   Tilning fonetik tuzilishi
   
3. 
   Tilning leksik tuzilishi
   

Grammatik birliklarni grammatik kategoriyalarga birlashtirishda shu kategoriyaga xos umumlashgan maʼno asos boʻlib xizmat kiladi. Kategoriyaga xos bu umumlashgan maʼno mazkur kategoriyaga birlashgan har bir grammemada takrorlanadi. Shu bilan birgalikda kategoriya doirasidagi har bir grammemaning boshqasidan farq qiladigan maʼnosi ham bor. Ana shu maʼnolar kategoriya unsurlarining oʻzaro zidlanishida asos boʻlib xizmat kiladi. Shunday kilib, kategoriya maʼnosi bilan kategoriya tarkibidagi grammema maʼnosi oʻrtasida tur-jins munosabati mavjud.
Grammatika maʼlum til qurilishini qanday oʻrganishiga koʻra, amaliy Grammatika va nazariy Grammatikaga boʻlinadi. Amaliy Grammatika muayyan bir tilda gapning toʻgʻri qurilishi uchun zarur boʻlgan grammatik qoidalarni tavsiflaydi. U, oʻz navbatida, 2 turga boʻlinadi: tavsifiy va meʼyoriy Grammatika Tavsifiy Grammatika til grammatik qurilishini tavsiflash, bayon qilish bilan cheklanadi. Meʼyoriy Grammatika esa til faktlarining til meʼyoriga munosabatini, maʼlum bir lisoniy birlik yoki qurilmaning toʻgʻri yoki notoʻgʻri qoʻllanganini oʻrganadi. Amaliy Grammatikadan farqdi ravishda, nazariy Grammatika til qurilishini tavsiflash bilan birga, til qurilishidagi birliklarning oʻzaro munosabatini oʻrganadi. Bu orqali har bir lingvistik birlikning til sistemasidagi oʻrni, qiymati belgilanadi. Nazariy Grammatikada til grammatik qurilishining sistemaviy xususiyati ochiladi. Bevosita kuzatishda berilgan hodisalar zamirida yashiringan mohiyat belgilanadi. Shuning uchun ham nazariy Grammatika umumiylik — xususiylik, mohiyat — hodisa, imkoniyat — voqelik dialektikasini oʻzida namoyon etuvchi til — nutq zidlanishiga asoslanadi.
Grammatik birliklar tadqiqotchi tomonidan qaysi tomondan oʻrganilishiga koʻra, Grammatika faol, nofaol turlarga boʻlinadi. Shakldan maʼnoga qarab tadqiq qilish usuli — semasiologiya usulidir. Bu usulda maʼlum grammatik shakl qanday maʼno ifodalashi haqida gap boradi. Yuqoridagi usulda grammatik birliklarni oʻrganish nofaol Grammatika sanaladi. Aksincha, mazmundan shaklga tamoyili bilan ish koʻruvchi Grammatika faol Grammatika hisoblanadi. Faol Grammatikada u yoki bu mazmun qanday yoʻllar bilan moddiylashishi mumkinligi aniqlanadi.
Fonetika tilshunoslik fanining mustaqil bo‘limlaridan biri bo‘lib,unda nutq tovushlari o‘rganiladi.Nutq tovushlari tilimizning xomashyosi,uning moddiy boyligi hisoblanadi,zotan,inson tili tovushlar orqali mavjuddir.Tilning barcha birliklari oddiy fonema (bir-biridan farqlanuvchi tovush)lardan boshlab matngacha ana shu tovushlar yordamida o‘z ifodasini topadi. Fonetikaning asosiy predmetini tovushlarning akustik va artikulyasion xarakteristikasi tashkil etadi.Artikulyasiya-nutq a’zolarining tovush
hosil qilish vaqtidagi harakati va holati hisoblanadi.Tovush hosil qilishda hamma nutq organlari bir xil qatnashmaydi.Ba’zi organlar faol qatnashsa, ba’ilari passib ishtirok etadi.Shu sabab ham undoshlarni ikki hil artikulyasiya o‘rniga ko‘ra va artikulyasiya usuliga ko‘ra tasnif qilamiz.Hosil bo‘lish o‘rnidan havo oqimining portlab yoki sirg‘alib o‘tishi artikulyasiya usulu deb ataladi.Undosh tovushlar -ogʻiz va boʻgʻiz boʻshligʻida turli toʻsiqlarga uchrab paydo boʻladigan, tarkibi ovoz va shovqindan iborat tovushlar. Ular talaffuz hilganimizda havo oqimi sirgʻalib yoki portlab chiqadi. Bu havo oqimi un paychalarini titratib yoki titratmay oʻtadi. Natijada turli jihatdan birbiridan farqli Undoshtovushlar hosil boʻladi. Dunyodagi har bir til oʻziga xos undoshlar tizimiga ega. Tildagi undoshlar tizimi konsonantizm (lot. consonans —undosh tovush) deyiladi. Undosh tovushlar soni turli tillarda turlichadir.Hozirgi oʻzbek adabiy tilida Undosh tovushlar soni 24 ta boʻlsa, boshqa tillarda masalan (qozoq tilida 25 ta). Bu miqdor rus tilida 34 tani, fin tilida 14 tani tashkil etadi.
Leksikologiya (yunoncha lexikós “soʻz bilan bogʻliq” va logos “soʻz, taʼlimot” soʻzlaridan) tilning lugʻat tarkibini (lugʻat tarkibini) va soʻzni lugʻat birligi sifatida oʻrganuvchi tilshunoslikning boʻlimidir. Leksikologiyaning asosiy vazifalaridan biri soʻz va frazeologik birliklarning maʼnolarini oʻrganish, soʻz maʼnolari orasidagi polisemiya, omonimiya, sinonimiya, antonimiya va boshqa munosabatlarni oʻrganishdir. Leksikologiya sohasiga tilning lugʻat tarkibidagi oʻzgarishlar, shu tilda soʻzlashuvchi kishilarning ijtimoiy, hududiy, kasbiy xususiyatlarining lugʻatda aks etishi ham kiradi (ular odatda ona tilida soʻzlashuvchilar deb ataladi). Leksikologiya doirasida so'z qatlamlari o'rganiladi, turli sabablarga ko'ra farqlanadi: kelib chiqishi (asl va o'zlashtirilgan lug'at), tarixiy nuqtai nazarga ko'ra (eskirgan so'zlar va neologizmlar), qo'llanish sohasi (milliy, maxsus, xalq tili va boshqalar). , stilistik rang berish orqali (interstil va stilistik rangli lug'at).
Leksikologiya so'z, uning ma'nosi va tilning lug'ati haqidagi fan sifatid
Lug'at - bu tilning so'z birikmasi, uning lug'at (leksik) tarkibi. Ba'zan bu atama tor ma'noda - lug'atning ma'lum qatlamlariga (eskirgan lug'at, ijtimoiy-siyosiy lug'at, Pushkin lug'ati va boshqalar) nisbatan qo'llaniladi. Lug‘atning asosiy birligi so‘zdir.
Lug'at to'g'ridan-to'g'ri haqiqatga qaratilgan, shuning uchun u juda harakatchan, tashqi omillar ta'sirida tarkibini kuchli o'zgartiradi. Yangi voqelikning (ob'ektlar va hodisalarning) paydo bo'lishi, eskilarining yo'qolishi tegishli so'zlarning paydo bo'lishiga yoki ketishiga, ularning ma'nolarining o'zgarishiga olib keladi. Leksik birliklar birdaniga yo‘qolib qolmaydi. Ular tilda eskirgan yoki eskirgan so'zlar (tarixizmlar, arxaizmlar) sifatida uzoq vaqt saqlanib qolishi mumkin. Yangi so'zlar (neologizmlar) umumiy bo'lib, tilda mustahkamlanib, yangilik xususiyatini yo'qotadi. Milliy tilning lug'ati har doim boshqa tillarning lug'ati bilan o'zaro ta'sir qiladi - qarz olish shunday paydo bo'ladi.