Tilning sistemasi turli hollarda turlicha namoyon boladi. Shulardan biri, V. fon Gumboldttomonidan asos solingan

Topshiriq 8
Tilning sistemasi turli hollarda turlicha namoyon boladi.

Shulardan biri, V. fon Gumboldttomonidan asos solingan

kompensatsiya (muvozanatni saqlash) qonunidir. Bu qonunga binoan

so'zning biror qismida birorta o'zgarish ro'y bersa, bu o ‘zgarish

so'zning boshqa qismiga ta ’sir etmay qolmaydi. Masalan, qadimgi

zamon ingliz tilidagi

berg

,

sort

so'zlarida

r

tovushi talaffuz qilinar

edi. K eyinchalik bu tovush asta-sekin talaffuzdan tushib qola

boshladi. Lekin bu tovushning tushib qolishi undan oldin kelayotgan

qisqa unlilarning cho'ziqroq talaffuz qilinishiga olib keldi, shunday

qilib, so‘zdagi muvozanat saqlanib qoldi.

Bu masalani chuqurroq va to'laroq yoritilishida shveytsariyalik

olim F. de Sossyuming xizmati kattadir. U tilni shunday ta ’riflaydi:

1

Tafsilotlarini quyidagi asarlardan ko‘ring. В.фон Гумбольт. О различии стро­

ения человеческих языков и его влияния на духовное развитие человеческого

рода. О сравнительном изучении языков применительно к различным эпохам их

развития. В.А. Звегинцевнинг «История языкознания XIX-XX веков в очерках и

извлечениях» to ‘plamida.

Til - bir-biriga qarama-qarshi qilib qo ‘yilgan elementlar

stemasidir», «Til faqat farqlardan iborat».

Bunday t a ’rifdan

liqadigan xulosa shuki, tilni tashkil etuvchi elem entlar uning

stem asini hosil qilm asdan bu birliklar orasida o ‘rnatiladigan

lunosabatlar ahamiyatlidir. Sossyur til sistemasining ikki xususiyatini

o'rsatadi:

1. Til sistemasining tarkibiy qismlari hamma vaqt muvozanatda

bo'ladi.

2. 0 ‘z xususiyatiga ko‘ra til sistemasi yopiqdir.

Sossyur fik ric h a ,1 til birliklari o ‘zaro ikki xil m unosabatga

irishadi: sintagm atik va assotsiativ (zamonaviy tilshunoslikda

eyingisi paradigm atik m unosabat deb yuritiladi). Til birliklari

lakonda va zam onda birin-ketin paydo bo'ladi. Bu sintagm atik

ioqadir. Buning m a ’nosi shuki, so ‘z talaffuz q ilin ay o tg an d a

>vushlar muloqot davomida gapdagi so'zlar baravariga bir vaqtda

ytilmasdan ketma-ket talaffuz qilinadi. Demak, ketma-ket sodir

o'lgan til birliklari orasidagi aloqa

sintagmatik

aloqadir.

Birorta o ‘xshash xususiyati bilan birikkan til elementlari orasidagi

lunosabat

assotsiativ

m u nosabatdir. M asalan, o 'zb ek tilidagi

Itobim, uyim, do'stim, Vatanim

so'zlari assotsiativ munosabat bilan

og‘langan, chunki ularning hammasini birinchi shaxs birlikdagi

;alik qo ‘shimchasi birlashtirib turibdi:

дом

,

дома

,

домом

,

дому,

омов

so 'zlarin i b arlash tirib tu rg an narsa - umumiy negizdir.

illardagi sintagm atik va assotsiativ m unosabatlar ham o 'zaro

o g 'liq d ir. S in tag m a tik m u n o sab a tg a k irish g an s o 'z la r s o ‘z

irikmalari va gaplam i so'zlar assotsiativ munosabatga kirishgan

so'zlardan tanlab olinadi. Masalan,

Мы видели дома

degan gapdagi

ома

so'zi ana shu so'zga o'xshagan boshqa so 'zlardan tanlab

lingan.

Tilning sistemasi uni tashkil etuvchi til qatlamlarini o'rganishda

ayniqsa ko‘zga yaqqol tashlanadi.

M a’lumki, tilda to 'rt asosiy qatlam bo'lib, ular bir-birlari bilan

svosita b o g 'lan g an . F o n etik a, m orfologiya, leksikologiya va
sintaksis hamda bu qatlamlaming birliklari - fonema, morfema, so‘z

(leksema), gaplar tilning tarkibini, strukturasini tashkil qilishadi. Har

bir qatlamning birliklari o ‘zaro sistemalik munosabatida boiishdan

tashqari q atlam lararo tizim ham m avjuddir. M asalan, fonetika

birliklari b o ‘lmish fonlar orasidagi tizimga oid b o g ian ish n i olib

ko'ramiz. [p], [t], [b], [d] fonlari orasida mustahkam bogianish bor:

ulaming hammasini b o g iab turgan narsa - undoshlikdir; birinchi va

ikkinchi tovushni birlashtirayotgan xususiyat - ulam ing jarangsiz

undosh; uchinchi va to'rtinchi fonlami birlashtirib turgan xususiyat

- ulaming jarangli undoshligidir.

Lekin bu tovushlar bir-biridan birmuncha farq ham qiladi: [t] va

[d] til-tanglay, [p] va [b] lab-lab tovushidir. Keltirilgan tovushlar

orasidagi o ‘xshashlik va farqni quyidagicha tasvirlash mumkin:

T ^ --------- > D

{

t

P < ---------> В

Ikki tomonga yo'naltirilgan strelkalar keltirilgan fonlar orasidagi

umumiylik va qarama-qarshilikni ifodalaydi. Har qanday rivojlanish,

taraqqiyotning asosida juftlik (binarlik) yotadi. Juftlikning asosiy

ko'rsatkichi juftlik a ’zolarining har ikkisiga xos umumiylik va shu

bilan birga ular orasida m a’lum jihatlarda farq bo'lishidir. Bunday

ko'rsatkichlar yuqoridagi to ‘rt tovushda

b e v o sita

o'z aksini topgan.

Sossyurning

«til faqat farqlar dan iborat»

deyishi ham bejiz emas.

Buning asi m a’nosi til birliklari bir vaqtning o'zida bir-birini taqozo

qiladi ham da inkor etadi, demakdir. Bu tamoyilni tilning boshqa

birliklariga ham tatbiq etish mumkin. Qatlamlararo m unosabat til

tizim ini yan ad a yaqqolroq k o 'rsa ta d i. Fonetika, m orfologiya,

leksik o lo g iya va sin tak sis q a tla m la ri o 'z a ro c h am b arch as

bog'langandir. Quyi qatlam birliklari yuqori qatlam birliklarini hosil

qilishda asos b o iib xizmat qiladi: fonlar morflami, morflar so'zlami,

so‘zlar so‘z birikm alari va gaplarni, gaplar esa m atnlarni barpo

qiladi. Ayrim olimlarning ta ’kidlashicha, tilning lug‘ati so‘z yasovchi

va so‘z o ‘zgartuvchi vositalam ing manbai sifatida ham namoyon
o ia d i. Ba’zi hollarda leksik birlik boim ish so'zlar boshqa so'zlar

ilan birikib, qo'shm a so'z sifatida ishlatilishi jarayonida, ulardan

iri o ‘zining dastlabki m a’nosini y o 'q o ta boradi va asta-sekin

ordam chi so 'zlarg a, keyinchalik esa affikslarga o 'tib qoladi.

miqlovchi vazifasini o 'tab turgan so'zlar so'z yasovchi affikslarga

‘tishi ko'pchilik tillaming ta ’rifida e’tirof etilgan (ingliz tilidagi

full

«to'la»

so'zi so'z yasovchi affiks sifatida ham ishlatiladi:

spoonful,

seful

kabi).

Erkin yoki barqaror so'z birikmalarining ishtirokchilaridan biri

aqt o ‘tishi bilan o'zining asosiy m a ’nolarini yo'qotadi. B a’zan

Dnetik ko‘rinishida ham o'zgarish sodir bo'ladi, ular aw al yordamchi

o ‘zlarga, keyin esa gram m atik m orfem alarga aylanadi. Turkiy

illardagi fe’llarning shaxs-son ko'rsatkichlari fikrimizning dalilidir.

"abiiyki bu jarayon katta tarixiy davmi o ‘z ichiga oladi.

Tilning tizimli xususiyatini yana bir misolda ko‘rsatish mumkin.

Morfologiya qatlamining birligi, morflarning turlari ham o ‘ziga xos

izimni tashkil etadi. Yuqorida qayd qilinganidek m orf (morfemalar)

iutq va tilning ikki tomonlama (ikki planli) birligi hisoblanadi: ular

hakl va m a’noga ega b o ‘lgan birliklardir. Lekin shakl va m a’no

lammavaqt ham to ‘g‘ridan-to‘g‘ri, ochiq ifodalanmaydi: b a ’zilarida

lorfning har ikkala tomoni ochiq ifodalanadi

[choy],

boshqalarida

hakl yo‘q-ku m a’no bor (o‘zbek, ingliz tillarida otlarda birlik ana

hunday morf bilan ifodalanadi), morflarning uchinchi turida shakl m a’no yo ‘q: rus tilidagi

поливомоечная

degan so ‘zdagi [o]

norfming aniq m a’nosi yo‘q, ammo vazifasi bor, ikki so‘zni bir-biriga

[o‘shishga xizmat qiladi, ya’ni,

полив-о-моечная.

Bunday morflar

boshqa tillarda ham mavjud.

Shunday qilib, til - sistem adir. Tilni tashkil etuvchi barcha

lementlar o ‘zaro uzviy bog‘langan. Tillarda hech qanday tasodifga

o‘rin yo‘q, uning har qanday elementi, bo‘lagi katta bir butunlikning

arkibiy qismidir (F. de Sossyur). Bu mavzuning yakunida sistema

a tartib tushunchalari orasidagi munosabatga ham to ‘xtalib o ‘tish

;erak. Bu ikki tushuncha bir-biri bilan bo g iiq b o is a ham, ular bir-

biriga to ‘g‘ri kelmaydi. Tartib ko‘proq individual, subyektiv b o iib ,

ini har bir shaxs o ‘zicha tushunishi, o ‘zicha tartib o ‘matishi mumkin,

nasalan, uy jihozlarini yoki kutubxonadagi kitoblami hamma o ‘zicha
tartibga keltirishi mumkin, ulam ing tartibi o ‘zgarishi bilan sifati

o ‘zgarmaydi. Lekin sistema garchi o ‘z ichiga tartib tushunchasini

olsa ham, u tartibdan tubdan farq qiladi: sistemani o ‘zgartirish

m um kin em as, sistem aning qism larini o 'z g a rtis h uning sifati

o ‘zgarishiga, hatto uni barbod boiishiga olib kelishi mumkin.

Muloqot vaqtida gapiruvchi tovush, so‘z va boshqa til birliklarini

ishlatayotganda albatta til tizimiga rioya qiladi, aks holda tinglovchi

uni tushunmasligi mumkin.

Munosabat keng qamrovli tushuncha bo‘lib, bir butunlikning tarkibiy qismlari - birliklari orasidagi o‘zaro aloqa va bog‘lanishlarni anglatadi. Bunday aloqalar turlicha bo‘lishi mumkin. Quyidagi gapga diqqat qilaylik: Ularning ismlari - Salim va Halim. Bundagi nutqiy birliklar turlicha munosabatlar bilan bog‘langan. Ular so‘zi ism so‘zi, -lar qo‘shimchasi bilan ketma-ket, zanjirsimon bog‘langan. Yoki ism so‘zi uchta tovushning ketmaketligidan iborat. Bunday chiziqsimon, liniyaviy ketma-ketlik aloqasi, sintagmatik aloqa deyiladi. Sintagmatik aloqa lisonda ham, nutqda ham mavjud bo‘ladi. Masalan, [kitob] leksemasi beshta tovushning birikuvidan iborat nomemaga ega bo‘lib, u lisoniy birlik sanaladi. Shuningdek, yasama so‘z ((suvchi), (ertapishar)), so‘z birikmasi (kitobni o‘qimoq) da ham birikuvchi a’zolar sintagmatik aloqada bo‘ladi. Sintagmatik aloqani sintaktik aloqadan farqlash lozim. Sintagmatik aloqa barcha til birliklariga xos ketma-ket bog‘lanish bo‘lsa, sintaktik aloqa so‘z va gaplarning hokim-tobelik munosabatidir. Demak, sintagmatik aloqa va sintaktik aloqani butunlay boshqa-boshqa hodisalar ham, shuningdek, ularni bir-biriga aynan tenglashtirish, bir-birini qoplovchi tushunchalar sifatida qarash ham mumkin emas. Sintagmatik va sintaktik aloqa butun-bo‘lak munosabatidadir. Boshqacha aytganda, sintaktik aloqa sintagmatik aloqaning bir ko‘rinishidir. Ko‘pincha sintagmatik aloqani nutqqagina xos deb tushunish hollari ham uchraydi. Bu hodisani biryoqlama, tor tushunish oqibatidir. Yuqoridagi gapda ishtirok etayotgan birliklar orasida pog‘onali munosabat ham mavjuddir. Pog‘onali munosabat deganda birliklarning boshqasi tomonidan qamrab olinishi tushuniladi. Masalan, Salim va Karim so‘zlari erkak kishilarning ismi bo‘lib, ayollarning ismi bo‘lgan Halima so‘ziga qarama qarshi turadi. Lekin ularning barchasini [ism] lekse-masi qamrab oladi. [ism] leksemasi esa, [nom] leksemasi bilan birgalikda, [ot] leksemasi tomonidan qamrab olinadi. Bu pog‘ona yuqoriga va quyiga qarab yana davom ettirilishi mumkin. Demak, [Salim], [ism], [ot] leksemalari pog‘onali munosabatga kirishgan. Lisoniy paradigma va uning a’zolariga nisbatan F.Sossyur tomonidan qo‘yilgan bu talablar keyingi qariyb yuz yildan beri deyarli o‘zgarishsiz saqlanib kelmoqda. Paradigmalar, qamroviga ko‘ra, katta va kichik yoki tashqi va ichki paradigmalarga bo‘linadi. Bu paradigmalar bir-biriga nisbatan olinadi. Masalan, undoshlar jarangli va jarangsizlarga bo‘linadi. Demak, paradigmatik munosabat atamasining muqobillari sifatida o‘xshashlik munosabati, assotsiativ munosabat atamalari ham ishlatiladi. Tizim atamasi ham ko‘p hollarda paradigma atamasi o‘rnida ishlatiladi: unlilar tizimi, kelishik tizimi kabi. Jarangli va jarangsizlar alohida kichik yoki ichki paradigmalar bo‘lib, undoshlar tizimi bir butun holda ularga nisbatan katta yoki tashqi paradigma deyiladi. Lisoniy birliklar tizimining qaysi lisoniy sathga mansubligiga ko‘ra, fonetik, leksik, morfologik, sintaktik paradigmalar farqlanadi. Aytilganidek, fonemalar tizimi va ularning ichki bo‘linishlari fonologik paradigmalar deyiladi. Fonologik paradigmalarning xususiyatlari, uni tashkil etuvchi birliklarning paradigmatik munosabatlari xususida «Fonetikafonologiya» bo‘limida bahs yuritiladi.