Tlewmuratov M. Berdiev J. T. Tlewmuratova Z. Qaraqalpaqstan tariyxɩ

Tlewmuratov M. Berdiev J. T. Tlewmuratova Z. 

 

 

 

Qaraqalpaqstan tariyxɩ 

 

8-klass 

 

 

 

 

 

 

 

No`kis -2013 

 

Tlewmuratov M. Berdiev J. T. Tlewmuratova Z. «Qaraqalpaqstan tariyxɩ»  

8-klasslar ushɩn sabaqlɩq.

 

No`kis, «Qaraqalpaqstan» baspasɩ, 2013 jɩl __ bet 

Pikir bildiriwshiler: 

KIRISIW 

Qɩmbatlɩ oqɩwshɩlar! 

Qaraqalpaqstan  xalqɩ  o`zinin`  og‗ada  bay  tariyxɩna  iye.  A`sirler  dawamɩnda  ata-

babalarɩmɩz  o`z  ma`deniyatɩn  qa`sterlep,  asɩrap,  rawajlandɩrɩp  keleshek  a`wla`dqa,  sizlerge 

miyras etip qaldɩrg‗an. Ata-babalarɩmɩz usɩ ma`deniyattɩ qa`liplestirip ha`m rawajlandɩrɩp qanday 

tariyxiy  ta`g‗dirlerdi  basɩnan  keshirgenligi  bizge  tariyxtɩ  u`yreniw  arqalɩ  belgili  boladɩ.  Tariyx 

ata-babalarɩmizdɩn`  ta`g‗dirin  u`yreniw  menen  birge  bizdi  keleshekke  sharlaydɩ,  ata-

babalarɩmɩzdɩn` islegen ma`rtlik islerine maqtanɩsh sezimlerimizdi payda etedi. 

Sizlerdin`  qolɩn`ɩzdag‗ɩ  bul  kitapta,  sizlerdin`  7-klassta  Qaraqalpaqstan  tariyxɩ  boyɩnsha 

alg‗an  bilimlerin`izdi  dawamlap  Qaraqalpaqstannɩn`  XVI  a`sirden  XIX  a`sirdin`  ortalarɩna 

shekemgi  aralɩqtag‗ɩ  Qaraqalpaqstan  xalqɩnɩn`  tariyxɩ  jazɩlg‗an.  Bunda  Xiywa  xanlɩg‗ɩnɩn` 

du`ziliwinen  baslap  Xorezm  oypatlɩg‗ɩndag‗ɩ  siyasiy    waqɩyalar,  bul  jerdegi  xalɩqtɩn`  sotsial-

ekonomikalɩq  jag‗dayɩ,  administrativlik  du`zilisi,  xalɩqlardɩn`  jaylasɩwɩ,  qaraqalpaq  xalqɩnɩn` 

xalɩq  retinde  qa`liplesiwi,  rawajlanɩwɩ,  a`sirler  dawamɩnda  jasag‗an  orɩnlarɩ,  ma`deniyatɩ 

u`yreniledi.  Xiywa  xanlɩg‗ɩ  quramɩnda  Qaraqalpaqstan  xalqɩnɩn`  basɩnan  o`tkergen  awɩr 

awhallarɩ,  qɩyɩnshɩlɩqtɩ  jen`iwi,  xaliqtɩn`  batɩrlɩg‗ɩ,  xalɩqtɩn`  arɩn  arlag‗an  batɩrlardɩn`  erligi, 

xalɩqlardɩn` 

tuwɩsqanshɩlɩq 

baylanɩslarɩ, 

Xiywa 

xanlɩg‗ɩnɩn` 

ha`m 

qaraqalpaqlardɩn` 

ma`mleketshiliginin`  rawajlanɩwɩ  ha`m  xalɩqlardɩn`  ma`deniyatɩnɩn`  rawajlanɩwɩndag‗ɩ 

o`zgeshelikleri, jetiskenlikleri ha`m basqa da ko`plegen ma`seleler ha`m waqɩyalar bayan etiledi. 

Bul  sabaqlɩqtɩn`  u`shinshi  basɩlɩwɩ  bolɩp,  2004-jɩlɩ  «Qaraqalpaqstan»  baspasɩnan  shɩqqan 

orta  mekteplerdin`  8-klasɩ  ushɩn  «Qaraqalpaqstan  tariyxɩ»  sabaqlɩg‗ɩ  tiykarɩnda  qayta  basɩlɩp 

shɩqtɩ. Baspada burɩng‗ɩ sabaqlɩqtɩn` mazmunɩ haqqɩnda aytɩlg‗an tilek ha`m eskertiwler esapqa 

alɩndɩ ha`m jan`a oqɩwlɩq bag‗darlama ha`m standartlarg‗a sa`ykeslestirildi. 

Kitaptɩ  jazɩwda  Qaraqalpaqstan  ASSR  tariyxɩnɩn`  1977-jɩlg‗ɩ,  1989-jɩlg‗ɩ  shɩg‗arɩlg‗an  1 

tomlɩg‗ɩnan  paydalanɩldɩ.  Kamalov  S.K.,  Sarɩbaev  K.S.  avtorlɩg‗ɩndag‗ɩ  1995-jɩlɩ  «Bilim» 

baspasɩnan  shɩqqan  8-klass  ushɩn  Qaraqalpaqstan  tariyxɩ  sabaqlɩg‗ɩnan,  sonday-aq  usɩ  da`wirge 

tiyisli Qarakalpaqstan tariyxɩ boyɩnsha ko`plegen jan`a ilimiy kitaplardan paydalanɩldɩ.  

 

 

 

§1. QARAQALPAQ XALQƖNƖN` ETNIKALƖQ QA`LIPLESIW TARIYXƖNAN.  XVI 

A`SIRDEGI QARAQALPAQLAR HA`M MA`DENIYATƖ.

 

Qaraqalpaqlardɩn`  tariyxɩn  ha`m  etnografiyasɩn  izertlewshi  ilimpazlar  qaraqalpaqlardɩn` 

xalɩq retinde qa`liplesiwinde watan bolg‗an aymaqtɩ anɩqlaw boyɩnsha da izertlew jumɩslarɩn alɩp 

barg‗an.  Na`tiyjede  bu`gingi  ku`ni  qaraqalpaqlardɩn`  tiykarg‗ɩ  watani  tu`slik  Aral  a`tirapi 

ekenligi anɩqlang‗an. 

Onɩ  anɩqlawda  S.P.Tolstov,  T.A.Jdanko,  S.K.Kamalov  sɩyaqlɩ  alɩmlarɩmɩzdɩn`  miynetleri 

bar. Olardɩn` pikirlerine sa`ykes qaraqalpaqlardɩn` xalɩq retinde qa`liplesiwi uzaq dawam etken. 

Aral a`tirapinda Amiwda`rya ha`m Sɩrda`ryanɩn` quyar ayaqlarɩnda a`yyemnen jasap kiyatɩrg‗an 

qa`wimler  qaraqalpaq  xalqɩnɩn`  qa`liplesiwinde  qatnasadɩ.  VII-XI  a`sirlerde  ha`zirgi 

Qaraqalpaqstan  aymag‗ɩnɩn`  bir  bo`limin  qamtɩg‗an  Kerder  wa`layati  ha`zirgi  qaraqalpaq 

xalqɩnɩn`  jasap  atɩrg‗an  ornɩ  ekenligi  ha`m  kerderlilerdin`  qaraqalpaqlardɩn`  qa`liplesiwinde 

qatnasqanlɩg‗ɩ anɩqlang‗an. Qaraqalpaqlar usɩ Aral a`tirapɩ dalalarɩnda xojalɩqtɩn` bir neshe tu`ri 

menen (an`shɩlɩq, balɩqshɩlɩq, diyqanshɩlɩq, sharwashɩlɩq) shug‗ɩllang‗an. Olar o`zlerinin` siyasiy 

turmɩsɩnda Xorezm xalqɩ menen tɩg‗ɩz qatnasta bolg‗an. 

Arxeologlar  Qaraqalpaqstan  aymag‗ɩnda  jaylasqan,  bizin`  eramɩzg‗a  shekemgi  III  a`sir 

esteligi-Topɩraq  qalani  izertlep,  ol  jerde  qala  diywallarɩnɩn`  gerbishlerine  salɩng‗an  nag‗ɩslardɩ 

tapqan.  Bul  nag‗ɩslar  qalanɩn`  diywalɩn  qurɩwda  qatnasqan  urɩwlardɩn`  tan`balarɩ  ekenligi 

anɩqlang‗an. Bul tan`balardɩn` ko`pshiligi qaraqalpaq urɩwlarɩnɩn` tan`balarɩna uqsas bolg‗an. 

Qaraqalpaqlardɩn` en` da`slepki xalɩq bolɩp qa`liplesiwinde urɩw ha`m qa`wimler - usɩ Aral 

a`tirapɩnda bizin` eramɩzg‗a shekemgi I a`sirlerde jasag‗an Sak-massaget qa`wimleri, apasiaklar 

bolg‗an.  Apasiaklar  a`yyemgi  qa`wimler  bolɩp,  olar  Amiwda`ryanɩn`  quyar  ayag‗ɩnda  ha`m 

atawlarɩnda  jasag‗an.  Bul  urɩw  ha`m  qa`wimlerge  I  a`sirden  baslap  Oraylɩq  Aziyadan  kelgen 

Sak-Massaget ma`deniyatɩ menen Gunnlar ma`deniyatɩ aralasadɩ. 

VI  a`sirde  batɩs  Tu`rk  qag‗anatɩ  du`ziliwi  menen  Orta  Aziyag‗a  sonin`  ishinde  Aral 

a`tirapɩna  tu`rkiy  tilles  urɩw  ha`m  qa`wimler  ko`plep  aralasadɩ.  Na`tiyjede  VII-VIII  a`sirlerde 

Aral a`tirapɩnda bir-biri menen qon`sɩlɩq jag‗dayda oguzlar ha`m peshenegler dep atalg‗an urɩw 

ha`m qa`wim birikpeleri payda boladɩ.

 

Oguzlar  da`slebinde  Sɩrda`rya  a`tirapɩndag‗ɩ  rayonlarda  qa`liplesip,  son`ɩnan  Kishi 

Aziyag‗a  shekemgi  aralɩqqa  ken`nen  taralg‗an.  Bul  og‗uzlar  ma`deniyatɩ  menen  Oraylɩq 

Aziyadan kelgen qa`wimler ma`deniyatɩnɩn` aralasɩwɩ na`tiyjesinde qa`liplesken. Al, peshenegler 

bolsa  jergilikli  Sak-massaget  ha`m  Sarmat-alan`  qa`wimleri  ma`deniyatɩnɩn`  aralasɩwɩ 

na`tiyjesinde qa`liplesken. 

Usɩ oguz-pesheneg qa`wim birikpeleri qon`sɩlas jasag‗anɩ sebepli o`z-ara ma`deniy qatnasqa 

tu`sedi.  Og‗uzlardɩn`  ha`m  pesheneglerdin`  ma`deniyatɩ  qaraqalpaqlardɩn`    xalɩq  retinde 

qa`liplesiwinde u`lken ta`sir tiygizgen. Ilimpazlardɩn` pikirine qarag‗anda pesheneg qa`wim birikpesi 

qaraqalpaq  xalqɩnɩn`  qa`liplesiwinde  etnikalɩq  uytqɩnɩ  qurag‗an.  YAg‗nɩy  basqasha  aytqanda 

pesheneglerdi qaraqalpaqlar dep qarawg‗a da boladɩ. 

Solay  etip,  qaraqalpaqlardɩn`  qa`liplesiwinde  uytqɩ  bolg‗an  tiykarg‗ɩ  bo`limi  IX-XI 

a`sirlerde qa`liplesken peshenegler menen baylanɩslɩ bolg‗an.  

Bunnan  keyingi  da`wirde  qaraqalpaqlardɩn`  bul  uytqɩsɩ  qɩpshaqlar  menen,  son`ɩnan 

mong‗ollardin` jawlap alɩwlarɩnan son`g‗ɩ da`wirde basqa da ko`plegen urɩwlar menen etnikalɩq 

ha`m ma`deniy qatnasɩqlar jasaydɩ. Bul ma`deniy qatnasɩqlar na`tiyjesinde qaraqalpaq xalqɩnɩn` 

quramɩna  jan`a  etnikalɩq  belgiler  ha`m  jan`a  ma`deniy  o`zgeshelikler  kelip  qosɩladɩ. 

Qaraqalpaqlardɩn` xalɩq retinde anɩq ha`m tolɩq qa`liplesiwi XI-XVI a`sirlerge tuwra keledi. 

Qaraqalpaq  xalqɩnɩn`  qa`liplesiwinde  ko`plegen  urɩw  ha`m  qa`wimler  qatnasqan.  Sol 

sebepli  XVI  a`sirde  qaraqalpaqlardɩn`  quramɩ  ko`plegen  urɩwlar  ha`m  urɩw  birikpelerinen 

turg‗an.  Qaraqalpaqlardɩn`  urɩwlɩq  du`zilisi  tariyxshɩlar  ha`m  etnograflar  ta`repinen  u`yrenilip 

shɩg‗ɩlg‗an.  Qaraqalpaqlardɩn`  etnografiyasɩn  teren`  u`yrengen  alɩm  T.A.Jdanko  ta`repinen 

qaraqalpaqlardɩn` urɩwlɩq du`zilisinin` kestesi islep shɩg‗ɩlg‗an. 

Qaraqalpaqlardɩn`  urɩwlɩq  du`zilisi  en`  baslɩ  altɩ  urɩwdan  ibarat.  Olar  qɩtay,  qɩpshaq, 

keneges,  man`g‗ɩt,  qon`ɩrat,  mu`yten.  Bul  urɩwlar  qaraqalpaqlardɩn`  iri  urɩwlarɩ  bolɩp,  olar  o`z 

gezeginde  ju`da`  ko`plegen  mayda  urɩwlarg‗a  bo`linedi,  al  sol  mayda  urɩwlar  o`z  gezeginde 

tiyrelerge ha`m ko`shelerge bo`linedi. 

Bul  u`lken  altɩ  urɩw  eki  arɩsqa  birigedi.  I-qon`ɩrat  arɩsɩ  bunda  qon`ɩrat  urɩwlarɩ  ha`m 

mu`yten urɩwlarɩ, II-on to`rt urɩw arɩsɩ bunda qɩtay, qɩpshaq, keneges, man`g‗ɩt urɩwlarɩ. Bul eki 

arɩs birigip qaraqalpaq xalqɩn payda etedi. 

Qaraqalpaq  etnoniminin`  qalay  kelip shɩqqanlɩg‗ɩ  ilimpazlar ta`repinen tolɩq  ilimiy  jaqtan 

anɩqlanbag‗an. Bul etnonimnin` kelip shɩg‗ɩwɩ haqqɩnda ilimiy boljawlar g‗ana bar. 

Ilimpazlardin` bir toparɩ qaraqalpaq etnoniminin`  ha`r qɩylɩ variant ha`m tillerde jazɩlg‗an 

XII-XIV  a`sirlerdegi  jazba  mag‗lɩwmatlarɩna  tiykarlanɩp  ha`m  Oguz-Pesheneg  qa`wimlerinin` 

kiygen  bas  kiyiminin`  tiykarɩnda  payda  bolg‗an  dep  esaplaydɩ.  Sebebi  qaraqalpaqlar  haqqɩnda 

XII  a`sirdegi  orɩs  jɩlnamalarɩnda  «CHernɩe  klobuki»  dep  jazɩp  qaldɩrsa,  mong‗ol  jɩlnamasɩnda 

«qara  malaqaylɩ»  tu`rinde  keltiriledi.  Bunnan  basqa  shɩg‗ɩs  sayaxatshɩlarɩ  ta`repinen  «qara 

bo`rikli»  dep  atalg‗an  urɩw  haqqɩnda  jazɩp  qaldɩradɩ.  Bul  atɩ  atalg‗an  urɩw  ha`m  qa`wim 

atamalarɩ  qaraqalpaqlar  haqqɩnda  aytɩladɩ  dep  esaplawg‗a  tiykar  bar.  Aral  a`tirapɩnda  jasawshi 

qaraqalpaqlar ha`m Oguz qa`wimlerinin` a`wladɩ - tu`rkmenlerdin` bas kiyimi bir-birine usas. 

Bulardan  basqa  qaraqalpaq  etnoniminin`  kelip  shɩg‗ɩwɩn  shash,  burɩm,  aydar  menen 

baylanɩstɩrɩwshɩ pikirler de bar.  Bunday pikirler boyɩnsha qaraqalpaq etnonimi qara shash, qara 

aydar  ma`nisin  beriwshi  qara  «g‗ulpaq»  so`zi  tiykarɩnda  payda  bolg‗an.  «G‗ulpaq»  so`zi  eski 

qaraqalpaq tilinde shash, aydar ma`nisin beretug‗ɩn bolg‗an. «G‗ulpaq» so`zi son`ɩn ala «qalpaq» 

so`zi menen almasɩp, qara g‗ulpaq so`zinin` tiykarɩnda qaraqalpaq atamasɩ payda bolg‗an bolɩwɩ 

mu`mkin dep esaplaydɩ.  

Solay  etip,  ha`zirgi  qaraqalpaq  etnoniminin`  kelip  shɩg‗ɩwɩ  ma`selesinde  tariyxshɩ  ha`m 

etnograflar ele bir pikirge kelgen joq. 

Qaraqalpaqlar  a`sirler  dawamɩnda  Xorezmnin`  arqa  bo`liminde  -  Aral  a`tirapɩnda  jasap 

kelgen.  Mong‗ollardɩn`  basqɩnshɩlɩg‗i  na`tiyjesinde  qaraqalpaqlar  bir  neshe  bo`limge  bo`linip 

ko`ship ketiwge ma`jbu`r boladɩ. Bunɩn` sebebi - Mong‗ol a`skerleri Xorezm paytaxtɩ U`rgenish 

qalasɩn 1221- jɩlɩ bes ay dawamɩnda qamal jasaydɩ. Biraq qalanɩ qolg‗a kirgize almaydɩ. Son`ɩnan 

qalanɩ suwg‗a  bastɩrɩw  maqsetinde,  qalanɩn`  janɩnan  ag‗ɩp o`tip  turg‗an  jerde,  A`miwda`ryanɩn` 

bo`getin  buzɩp  jiberedi.  Qalanɩ  suw  basadɩ.  Son`ɩnan  A`miwda`ryanɩn`  suwɩ  burɩng‗ɩ  an`g‗arɩ 

menen  aqpay  batɩs  ta`repke  bag‗dar  alɩp,  ha`zirgi  Tu`rkmenstan  ta`repke  qaray  ag‗ɩp,  Kaspiy 

ten`izine barɩp quyadɩ. A`miwda`ryanɩn` ayag‗ɩnda suwɩ aqpay qaladɩ. Burɩng‗i A`miwda`ryadan 

kanal  qazɩp  diyqanshɩlɩq  etip  otɩrg‗an  atɩzlarg‗a  suw  barmay  qaladɩ.  Usɩnɩn`  na`tiyjesinde  xalɩq 

diyqanshɩlɩq isley almaytug‗ɩn bolg‗an son`, basqa suwɩ bar jaqlarg‗a ko`she baslaydɩ. 

Usɩ  waqɩtta  qaraqalpaqlardɩn`  bir  bo`limi  A`miwda`ryanɩn`  taza  an`g‗arɩ  ta`repke,  batɩsqa 

qaray ko`ship ornalasadɩ ha`m ol jerde a`sirler dawamɩnda jasap qala bergen. Qaraqalpaqlardɩn` 

bir  bo`limi  bolsa  tu`slik  Aral  boylarɩnan  alɩslap,  Volga  ha`m  Ural  da`ryalarɩnɩn`  jag‗alarɩna, 

ayɩrɩm  bo`limleri  Qara  ten`iz  jag‗alarɩna  qaray,  al  bir  bo`limi  Sɩrda`ryanɩn`  jag‗alarɩna  ko`ship 

qonɩslang‗an.  Bul  Sɩrda`rya  a`tiraplarɩ  Orta  Aziya  xalɩqlarɩ  ta`repinen  Tu`rkistan  dep  atalg‗an. 

Usɩlar menen  qatar  xalɩqtɩn`  bir  bo`limi  ha`zirgi  Surxanda`rya  wa`layatɩnɩn` aymag‗ɩna  ko`ship 

barg‗anlɩg‗ɩ haqqɩnda da mag‗lɩwmatlar bar. 

Bul  waqɩtta  qaraqalpaqlardɩn`  sanɩnɩn`  qanshalɩg‗ɩ,  qaysɩ  bo`limi qayda  ko`shkenligi  tolɩq 

anɩqlanbag‗an.  Solayda  bolsa  qaraqalpaqlardɩn`  watanɩn  taslap  ko`ship  ketiwinde  tiykarg‗i  bas 

sebep-suwsɩzlɩqtɩn` na`tiyjesinde jasawg‗a mu`mkinshilik qalmag‗an sebepli ekenligi anɩqlandɩ. 

Bul  Aral  a`tirapɩnan  basqa  jaqqa  ko`shken  qaraqalpaqlardɩn`  barlɩg‗ɩ  da`rya  boylarɩna 

diyqanshɩlɩqqa qolaylɩ jerlerge ko`ship barg‗an. 

Usɩnɩn`  na`tiyjesinde  qaraqalpaqlardɩn`  XVI  a`sirdegi  da`wirinde  Aral  a`tirapɩnan  sɩrtta 

basqa  aymaqlarda  jasag‗anlɩg‗ɩ  haqqɩnda  mag‗lɩwmatlar  ko`plep  ushɩrasadɩ.  Sonlɩqtan 

qaraqalpaqlardɩn` XVI a`sirdegi tariyxɩn u`yreniwde olardɩ jaylasqan orɩnlarɩna qaray toparlarg‗a 

bo`lip qaraw orɩnlɩ boladɩ. 

XVI a`sirde qaraqalpaqlar Aral a`tirapɩnda, Volga ha`m Ural jag‗alarɩnda, Sɩrda`rya boylarɩ 

bolg‗an Tu`rkstanda, O`zbekstannɩn` Surxanda`rya wa`layatɩnda jasag‗an. Usɩlarg‗a qaray olardɩ 

Arallɩ qaraqalpaqlar, Volga boyɩ qaraqalpaqlarɩ, Sɩrda`rya qaraqalpaqlarɩ dep ataw mu`mkin. 

Volga ha`m Ural jag‗alarɩna qaraqalpaqlar X I I I  a`sirlerde tu`slik Aral boylarɩnan ko`ship 

barg‗an  ha`m  sol  da`rya  jag‗alarɩnda  ornalasɩp,  diyqanshɩlɩq  penen  shug‗ɩllang‗an.  Bul 

qaraqalpaqlar  XIV  a`sirde  Toxtamɩs  xan  ma`mleketinin`  puqarasɩ  bolg‗an.  XIV  a`sirdin` 

aqirɩnda  Toxtamɩs  xan  a`skerleri  A`mir  Temur  a`skerleri  ta`repinen  qiyratɩlg‗annan  son`, 

Toxtamɩs xannɩn` basqarɩwɩndag‗ɩ Altɩn  Orda ma`mleketi qulaydɩ. Son` bunda Nog‗ay xanlɩg‗ɩ 

payda boladɩ. Bul nog‗ay xanlɩg‗ɩ XV a`sirlerde Ural ha`m Volga da`ryalannɩn` alaplarɩn, Kama 

da`ryasɩna shekemgi aralɩqtɩ qamtɩytug‗ɩn aymaqtɩ iyelegen. Qaraqalpaqlardɩn` Volga ha`m Ural 

da`ryalarɩnɩn` boylarɩnda ma`kanlag‗an bir bo`limi usɩ nog‗ay xanlɩg‗nɩn` siyasiy ha`m ma`deniy 

turmɩsɩna belsene qatnasadɩ. Bul xanlɩqtɩn` quramɩnda qɩpshaq, qon`ɩrat, qan`lɩ, uyg‗ɩr, keneges, 

nayman, man`g‗ɩt ha`m basqa da tu`rk ha`m mong‗ol urɩwlarɩ bolg‗an. 

Bul  xalɩqlardɩn`  barlɩg‗ɩ  XV-XVI  a`sirlerde  nog‗aylar  dep  atalg‗an.  Sebebi  bul  waqɩtta 

nog‗ay atamasɩ etnonim retinde emes, al siyasiy birikpenin` atɩ retinde qollanɩlg‗an. Ayrɩm jazba 

dereklerde Nog‗ay xanlɩg‗ɩnɩn` quramɩna kiriwshi xalɩqlardɩ «man`g‗ɩtlar» depte atag‗an. Sebebi 

bul  nog‗ay  xanlɩg‗ɩn  basqarg‗an  adamlar  man`g‗ɩt  urɩwɩnan  shɩqqan.  Man`g‗ɩt  urɩwɩ  Nog‗ay 

xanlɩg‗ɩnda baslɩ siyasiy ku`sh bolg‗an. 

Nog‗aylardɩn`  bul  xanlɩg‗ɩ  XVI  a`sirdin`  ortalarɩna  kelip  rus  a`skerleri  Qazan  ha`m 

Astraxan  xanlɩqlarɩn  basɩp  alg‗annan  son`  a`zziley  baslag‗an.  Sebebi,  Qazan  ha`m  Astraxandɩ 

ruslar  iyelegennen  son`,  nog‗aylar  o`zlerinin`  ekonomikalɩq  ku`shinen  ayrɩlg‗an.  Bunɩ 

Nog‗aylardɩn` qolɩna tu`sip turg‗an ko`p mug‗dardag‗ɩ bajɩ pullar endi rus sawdagerleri menen 

ha`kimiyatɩn` qolɩna o`tedi. 

Sonɩn`  menen  nog‗ay  mɩrzalarɩnɩn`  o`z-ara  urɩslarɩ  eldin`  jag‗dayɩn  qɩyɩnlastɩradɩ.  XVI 

a`sirdin` ortalarɩnda nog‗ay ha`kimiyati bir qansha gu`reslerden son`, Ismayldɩn` qolɩna toplandɩ. 

Biraq  ko`plegen  mɩrzalar  o`zlerinin`  ulɩsɩna  iye  bolɩp,  olar  is  ju`zinde  Ismayldan  g‗a`rezsiz 

bolg‗an.  Nog‗ay  mɩrzalarɩnɩn`  biri  Qaziy  Ismaylg‗a  qarsɩ  urɩslar  ju`rgizip  turg‗an,  al  Ismayl 

bolsa,  da`slebinde  rus  patshasɩ  menen  doslɩq  qatnasta  bolg‗an,  al  son`ɩnan  olardan  g‗a`rezli 

jag‗dayg‗a tu`sip qalg‗an. 

Qaziy o`zinin` ulɩsɩn Qɩrɩm ta`repke ko`shirip alɩp, ol jerde kishi nog‗ay birlespesin payda 

etedi.  Bunday  urɩslar  na`tiyjesinde  payda  bolg‗an  ashlɩqlar  Ismayl  ha`m  onnan  son`  onɩn` 

a`wladlarɩ basqarg‗an da`wirde ju`da` ku`sheyip ketedi. Usɩnday uzaq dawam etken urɩslar ha`m 

ashlɩqlar na`tiyjesinde  XVI  a`sirdin`  aqɩrɩna  kelip  Ullɩ  Nog‗ay  birlespesi  ju`da`  a`zzilep qaladi. 

Nog‗aylar  arasɩnda  ɩdɩrawshɩlɩq  baslanɩp,  bo`leklengen  ulɩslardɩn`  Qɩrɩm  xanlɩg‗ɩna,  Ural 

da`ryasɩnɩn` shɩg‗ɩs ta`repine qaray ko`shiwleri baslanadɩ. Usɩ waqɩtta nog‗aylardɩn` Altɩ ul dep 

atalg‗an ulɩsɩ Aral ten`izine jaqɩn jerlerde ornalasqan. Sɩrda`rya boylarɩna, Aral a`tirapɩna qaray 

ko`ship o`zinin` walayatɩna qaytɩp aylanɩp kele baslag‗an. 

Ayɩrɩm  ilimpazlar  nog‗ay  awqamɩna  kirgen  qaraqalpaqlardɩ  Altɩ  ul  ulɩsɩ  menen 

baylanɩstɩradɩ. 

XVI  a`sirde  qaraqalpaqlardɩn`  bir  bo`limi  Sɩrda`rya  boylarɩnda  jasag‗anlɩg‗ɩ  belgili. 

Qaraqalpaqlardɩn`  bir  bo`limi  bul  jerge  SHɩn`g‗ɩsxan  a`skerleri  Xorezmdi  jawlap  alg‗an  son` 

kelip ornalasqan. Qaraqalpaqlar sol da`wirde massalɩq ko`shiwlerdi basɩnan keshirgen. Olardɩn` 

bir bo`limi diyqanshɩlɩqqa qayɩm bolg‗an Sɩrda`rya jag‗alarɩna ornalasqan. 

Qaraqalpaqlardɩn`  ja`ne  bir  bo`limi  bul  jerlerge  XVI  a`sirde  Nog‗ay  xanlɩg‗ɩ 

bu`lginshilikke  ushɩrag‗an  son`  ko`ship  kele  baslɩg‗an.  Sɩrda`ryanɩn`  quyarlɩg‗ɩnan  baslap 

da`ryanɩn`  orta  ag‗ɩsɩ  jag‗alrɩna  shekem  qaraqalpaqlar  ornalasɩp,  Tashkent  qalasɩna  shekemgi 

aymaqlardɩ  ma`kanlag‗an.  Olar  bir  ma`mleketke  birige  almag‗an,  xalɩqtɩn`  bir  bo`limi  Buxara 

xanlɩg‗ɩ ta`sirinde bolsa, bir bo`limi Qazaq xanlarɩnɩn` puqarasɩ bolg‗an. 

Qaraqalpaqlardɩn` bir bo`limi usɩ da`wirde Sɩrda`rya boylarɩnda ma`ka`nlap, sol da`wirdegi 

Sɩrda`rya a`tirapɩnda ha`m ol jer menen qon`sɩlas aymaqlarda ma`kanlag‗anlɩg‗ɩ haqqɩnda jazba 

mag‗lɩwatlar  saqlang‗an.  Bunday  mag‗lɩwmatlardɩn`  biri  1578-jɩlg‗a  tuwra  kelip,  onda 

qaraqalpaqlardɩn` Buxara xanlɩg‗ɩnɩn` siyasiy islerinde belsene qatnasqanlɩg‗ɩ haqqɩnda aytɩladɩ. 

Usɩnday  bahalɩ  jazba  mag‗lɩwmatlardɩn`  biri  SHeybaniyler  dinastiyasɩnɩn`  son`g‗ɩ  wa`kili 

Buxara ha`m Abdulla xan ta`repinen du`zilgen. Onda Sɩrda`ryanɩn` orta ag‗ɩsɩ boyɩnda jaylasqan 

Sɩg‗naq  qalasɩ  ha`m  onɩn`  a`tirapɩnda  jasag‗an  xalɩqlardɩn`  atlarɩ  atap  o`tiledi.  Bul  dizimnin` 

ishinde basqada xalɩqlar menen birge qaraqalpaqlardɩn` da atɩ atap o`tilgen. Bul hu`jjet 1598-jɩlɩ 

du`zilgen. 

Usɩlayɩnsha  XVI  a`sirge  kelip  Sɩrda`rya  boyɩnda  jasawshɩ  qaraqalpaqlardɩn`  sanɩ  Volga 

boyɩ  qaraqalpaqlarɩnɩn`  esabɩnan  ko`beyip  barg‗an.  Olar  usɩ  da`wirge  kelip  Oraylɩq  Aziya 

ma`mleketlerinin`  siyasiy  islerinde  belsendilik  ko`rsete  baslaydɩ.  Bul  qaraqalpaqlardɩn`  bir 

bo`limi qazaq xanlarɩnan, al ekinshi bo`limleri Buxara xanlɩg‗ɩnan g‗a`rezli bolg‗an. 

Ha`zirgi  waqɩtta  tariyxshɩlar  arasɩnda  qaraqalpaqlardɩn`  Aral  boyɩnan  basqa  aymaqlarg‗a 

ko`shken  waqtɩnda  olardɩn`  bir  bo`limi  ko`shpey  qalg‗an  bolɩwɩ  mu`mkin  ekenligi  haqqɩnda 

pikirler  bar.  Sebebi,  qaraqalpaq  folklorlɩq  shɩg‗armalarɩnda  qaraqalpaqlardɩn`  burɩnnan  Aral 

a`tirapɩnda jasap atɩrg‗anlɩg‗ɩ haqqɩnda mag‗lɩwmatlar bar. 

Sonɩn` menen birge XVI a`sirdin` ekinshi yarɩmɩnda A`miwda`ryanɩn` suwɩ eski an`g‗arma 

qaytɩp  keliwine  baylanɩslɩ  qaraqalpaqlardɩn`  Aral  a`tirapɩnan  ko`ship  ketken  toparlarɩnɩn`  bir 

bo`limi  o`zinin`  burɩng‗ɩ  watanɩna  qayta  aylanɩp  kete  baslag‗an.  Bul  haqqɩnda  mag‗lɩwmatlar 

xalɩq an`ɩzlarɩnda ha`m qosɩqlarɩnda ko`plep ushɩrasadɩ. 

Son`g‗ɩ  waqɩttag‗ɩ  ilimpazlardɩn`  pikirine  qarag‗anda  XVI  a`sirdin`  shamasɩnda 

qaraqalpaqlardin` bir bo`limi ha`zirgi Surxanda`rya wa`layatɩ aymag‗ɩnda Baysɩn taw a`tirapɩnda 

jasag‗an.  Bul  jerge  olardɩn`  Aral  a`tirapinan  ko`ship  barg‗anlɩg‗ɩ  haqqɩnda  xalɩq  qosɩqlarɩnda 

ha`m Berdaq shayɩrdɩn` shejiresinde de mag‗lɩwmatlar saqlang‗an. 

Ha`zirgi waqɩtta bir qatar ilimpazlar Baysɩn atamasɩ Aral a`tirapɩndag‗ɩ Jiydeli-Baysɩn dep 

atalg‗an  jer  atamasɩ  tiykarɩnda  payda  bolg‗an  dep  esaplaydɩ.  Qaraqalpaqlar  ol  jerge  ko`ship 

barɩwɩ menen o`zinin` Aral a`tirapɩnda qalg‗an ma`kannɩn` atɩ menen sol ko`ship barg‗an jerinin` 

atɩn da Jiydeli-Baysɩn dep atag‗an bolɩwɩ itimal. 

Qaraqalpaqlardɩn`  XVI  a`sirdegi  ma`deniyatɩ  qon`sɩlas  xalɩqlardɩn`  ma`deniyatɩ  menen 

ulɩwmalɩq  uqsaslɩqlarg‗a  iye  bolg‗an.  A`sirese  bul  uqsaslɩqlar  xalɩqtɩn`    ruwxɩy  ma`deniyatɩnda 

anɩq  bilingen.  Qaraqalpaqlar  arasɩnda  ken`nen  orɩn alg‗an  «Edige»  da`stanɩ XIV-XV1  a`sirdegi 

bolg‗an waqɩyalardɩn` sa`wlesi retinde payda bolg‗an bolɩp, X V a`sirde qaraqalpaqlar, nog‗aylar, 

qazaqlar  ha`m  basqa  xalɩqlar  arasɩnda  ken`nen  taralg‗an.  Bulardan  basqa  Soppaslɩ  Sɩpɩra  jɩraw 

(XV  a`sir),  Jiyrenshe  sheshen  haqqɩnda  an`ɩz-a`psanalar  (XV  a`sir),  «Edil  qayda,  el  qayda», 

«Ormanbet  biy  o`lgende»,  tolg‗awlarɩ,  «Nog‗ay  jolɩ»  dep  atalg‗an  shɩn`g‗obɩz  namalarɩ  bizin` 

ku`nimizge shekem kelip jetken. 

Qaraqalpaq  xalqɩnɩn`  XVI  a`sirdegi  ma`deniyatɩ  tuwralɩ  ga`p  qozg‗ag‗anda  xalɩqtɩn` 

talantlɩ  jɩrawlarɩ  ta`repinen  saqlanɩp,  xalɩq  arasɩnda  atqarɩlg‗an  qaharmanlɩq  da`stanlardɩ, 

solardɩn` arasɩnan en` a`jayɩp da`stanlar bolg‗an Edige ha`m Alpamɩs da`stanlarɩ xalɩq turmɩsɩnda 

u`lken  orɩn  iyelegen.  Bul  da`stanlar  xalɩqtɩn`  haqɩyqɩy  turmɩsɩn  sa`wlelendirgen.  Olardɩn` 

g‗a`rezsizlik  ushɩn  alɩp  barg‗an  gu`reslerin  jɩrlag‗an.  A`sirese  «Edige»  da`stanɩ  pu`tkil  Orta 

Aziya  ha`m  basqa da territoriyalarda, tu`rkiy tilles xalɩqlar arasɩnda  ken`  tu`rde tarqalg‗an.  Bul 

da`stanlardɩ  ko`plegen  qaraqalpaq  jɩrawlarɩ  yadtan  bilgen  ha`m  bizin`  ku`nlerimizge  shekem 

jetkergen.  Bul  Nog‗aylɩ  da`wiri  dep  atalg‗an  da`wirdin`  tariyxɩy  waqɩyalarɩn  sa`wlelendirgen. 

Sonlɩqtanda  bizin`  Qaraqalpaqstan  Respublikamɩzda  bul  da`stanlardɩ  u`yreniw,  kitap  etip  basɩp 

shɩg‗arɩwda ju`da ko`plegen jumɩslar islendi. 

Xalɩq arasɩnda jɩrawlar u`lken hu`rmetke iye bolg‗an. Jɩrawlar qobɩz shertip, namag‗a salɩp 

da`stanlar ha`m tolg‗awlardɩ atqaratug‗ɩn bolg‗an. 

Qobɩzdan  basqa  saz  a`sbaplarɩnan  duwtar  esaplang‗an.  Baqsɩlar  duwtar  menen  xalɩq 

namalarɩn ha`m da`stanlarɩn atqaratug‗ɩn bolg‗an. 

Tariyxqa  baylanɩslɩ  a`n`gimelerdi  ha`m  an`ɩzlardɩ  ko`p  biletug‗ɩn  shejire  adamlar  xalɩq 

arasɩnda u`lken hu`rmetke iye bolg‗an. Xalɩq arasɩnda  «Gu`ldirsin», «Ayaz-xan», «Hayal-qɩzlar 

patshalɩg‗ɩ»  ha`m  t.b.  an`ɩzlar  ha`m  ertekler  awɩzdan-awɩzg‗a  o`tip  usɩ  ku`nge  shekem  jetip 

kelgen. 

Bul  jag‗daylar  qaraqalpaq  xalqɩnɩn`  ruwxɩy  ma`deniyatɩnɩn`  bayɩwɩna  folklorlɩq 

miyraslardɩn` mazmunɩ ha`m mug‗darɩ jag‗ɩnan ko`beyiwine unamlɩ ta`sirin tiygizgen. 

Qaraqalpaqlar  ruwxɩy  ma`deniyatɩ  menen  bir  qatarda  o`ner  ka`sibi  menen  de  basqa 

xalɩqlardan  o`zgeshelenip  turg‗an.  Bulardan  qaraqalpaqlardɩn`  jasag‗an  qara  u`ylerin  aytsa 

boladɩ. Qaraqalpaq qara u`yleri qazaqlardɩn`, tu`rkmenlerdin` ha`m nog‗aylardɩn` qara u`ylerine 

qarag‗anda  o`zine  ta`n  o`zgesheliklerge  iye  bolg‗an.  A`sirese  bul  o`zgeshelik  qara  u`y 

ag‗ashlarɩnɩn` formasɩnda ha`m nag‗ɩslarɩnda anɩq ko`ringen. 

Qaraqalpaqlar  o`zinin`  kiyimleri  menen  de  basqa  xalɩqlardan  ajɩralɩp  turg‗an. 

Qaraqalpaqlardɩn`  erleri  de  hayallar  siyaqlɩ  sɩrtqɩ  kiyimleri  uzɩn,  etegi  dizeden  to`men  tu`sip 

ju`retug‗in  bolg‗an.  Bul  sɩrtqɩ  kiyimlerden  qɩs  kiyimi  tondɩ  qaraqalpaqlar  qoy  terisinen 

isleytug‗ɩn bolg‗an. Bunda qoy terisinin` ju`ni ishke, al terisi sɩrtqa qaratɩlɩp tigiletug‗ɩn bolg‗an. 

SHapan  -  bulda  sɩrtqɩ  kiyimlerdin`  biri  bolɩp,  ol  paxtadan,  al  shekpendi  tu`yenin`  ju`ninen 

isleytug‗ɩn bolg‗an. Ayaqlarɩna mal terisinen islengen etik kiygen, baslarɩna jas qoydɩn` terisinen 

ju`nin sɩrtɩna qaratɩp tigilgen bas kiyim (sho`girme) kiygen. 

Sorawlar ha`m tapsɩrmalar: 

1 

Qaraqalpaqlardɩn` xalɩq bolɩp qa`liplesiwindegi tariyxɩy watani qay jerde ekenligin aytɩp 

berin`? 

2 

Qaraqalpaqlardɩn` xalɩq retinde qa`liplesiwin izertlegen alɩmlardan kimlerdi bilesiz? 

3 

Qaraqalpaqlardɩn` qa`liplesiwinde uytqɩ rolin atqarg‗an urɩw ha`m qa`wimler birikpelerin 

ko`rsetin`? 

4 

Qaraqalpalardɩn` urɩwlɩq kestesin du`zip shɩqqan alɩm kim? 

5 

Pesheneg ha`m Oguz qa`wimlerinin` bas kiyimleri qanday formada bolg‗an? 

6 

Qaraqalpaqlar qashan ha`m ne sebep Aral boylarɩnan basqa jaqlarg‗a ko`shken? 

7 

Volga boylarɩna qaraqalpaqlardɩn` bir bo`limi qashan ko`ship barg‗an? 

8 

Sɩrda`rya boylarɩna qaraqalpaqlar qashan ha`m qay jerlerden ko`ship barg‗an? 

9 

Xorezmnin arqa bo`liminde qaraqalpaqlar qaysɩ xalɩq penen birge jasag‗an`? 

10  XV a`sirdegi qaraqalpaqlardɩn` kanday da`stanlarɩn bilesiz? 

11  Qaraqalpaqlardɩn` XIV a`sirde qanday muzɩkalɩq a`sbaplarɩ bolg‗an? 

12  Qaraqalpaqlardɩn` XVI a`sirdegi turaq jaylarɩ, kiyimleri haqqɩnda ne bilesiz?