Topshiriq Falsafa atamasining kelib chiqishi


Download 25.67 Kb.
Sana13.06.2020
Hajmi25.67 Kb.
#118592
Bog'liq
1topshiriq


Tog’aeva Mohira 101-19

  1. topshiriq

1.Falsafa atamasining kelib chiqishi.

Falsafa (yunoncha φιλοσοφία — «donishlikni sevish», yunoncha φιλέω — «sevaman» va yunoncha σοφία — «donolik») — eng umumiy fan (nazariya), dunyoqarash shakllaridan biri, inson faoliyati sohalaridan biri. U kishi qanday yashashi, hayot kechirishi kerak (etika); qaysi narsalar mavjud va ularning tabiati qanday (metafizika); bilim nima (epistemologiya); hamda qanday fikrlash toʻgʻri (mantiq) ekanligini hal qilishga urinadi.



Falsafa, filosofiya — insonning dunyoda tutgan oʻrni va dunyoqarashining yaxlit tizimini ifodalovchi maʼnaviy faoliyatining bir shakli. Milodiy 2—3-asrlarda oʻtgan yunon faylasufi Diogen Laertskiyning shohidlik berishicha, yunon mutafakkiri Pifagor birinchi boʻlib oʻzini "filosof" deb atagan. Bu soʻz Geraklitning falsafiy taʼlimotida narsalarning tabiatini tadqiq etishga nisbatan qoʻllanilgan, tadqiqotchining oʻzi esa "filosof" deb atalgan. Keyinchalik "filosof" soʻzi har taraflama, keng , tushunarli va haqqoniy fikr yuritishga intiluvchi kishiga nisbatan qoʻllanilgan. Tarixiy maʼlumotlar yunoncha "philosophia" soʻzi arabchaga "falsafa" boʻlib oʻtganligi, arablar bu fanni "hikma" deb atashi, ruschaga "filosofiya" tarzida oʻtganligini tasdiqlaydi, demak falsafa bilan filosofiya soʻzlari bir xil maʼnoga ega.

F. Bekon va R. Dekart F.ni "tushunchalar shakliga burkangan yaxlit, yagona fan" deb hisoblashgan. X. Volf F.ni "barcha mumkin narsalar va ularning qay maʼnoda va nega mumkinligi haqidagi fan" desa, Kant F.ga "dunyoni qanday tushunish haqidagi, butun bilishning inson aqlining tub maqsadlariga munosabati haqidagi fan" sifatida yondashishni taklif etadi. Fixte F.ga "qalb maʼrifati, maʼnaviy maʼrifat" deb baho bergan boʻlsa, Shelling voqelikning butun kulami va teranligini oʻz tajribasiga kura bilib olishni F. deb hisoblangan. Gegel predmetlarni fikran qarab chiqishni F. deb atab, unga "oʻzoʻziga ergashuvchi aql xaqidagi fan" sifatida taʼrif bergan. Shopengauer dunyoning butun mohiyatini abstrakt, yalpi umumiy va ravon shakldagi tushunchalarda ifodalash F.ning asosiy vazifasi deb bildi.

F.ning tarkibiy qismlariga bilish nazariyasi (gnoseologiya), metafizika (ontologiya, kosmologiya, falsafiy antropologiya, mavjudlik F.si, teologiya), mantik, etika, estetika, huquq F.si, naturfalsafa, fan F.si, tarix va madaniyat F.si, siyosat F.si, din F.si, psixologiya va boshqa kiradi. Bulardan tashqari, hozirgi zamon F.sida tibbiyot, tilshunoslik, musika, kibernetika va boshqa anik, fanlarning umummetodologik jihatlarini oʻrganuvchi F. yoʻnalishlari vujudga kelmokda. F.ning dunyoqarashlik, gnoseologik, metodologik, sotsiologik, aksiologik, antropologik, mantiqiy, psixologik va mafkuraviy funksiyasi bor.

F. tarixi — inson tafakkuri tarakqiyoti tarixidir. F. tarixiga oid adabiyotlarda insoniyat tarixida xitoy F.si, hind F.si, Yevropa F.si ajratib koʻrsatiladi. Yirik diniy taʼlimotlar sifatida hinduiylik F.si, xristianlik F.si, buddaviylik F.si, islom F.sini koʻrsatish mumkin.

Ilk falsafiy taʼlimotlar qad. Hindiston, Xitoy, Markaziy Osiyo va Yunonistonda paydo boʻlgan, keyin Gʻarb mamlakatlariga yoyilgan. Qad. Hindistondagi falsafiy maktablar 2 turga bulinib, biri vedalaraxm kelib chiqqan va ularga suyanuvchi maktablar (vedanta, yoga, vaysheshika, nyaya, sankxya), ikkinchisi vedalarni rad etuvchi maktablar (jaynizm, buddizm, lokoyata) x,isoblanadi. Qad. Xitoydagi dastlabki falsafiy taʼlimotlar miloddan avvalgi 7-asrda vujudga kelgan. U Qad. Xitoy yozma manbalarida uchrab, bu manbalarga "Qoʻshiqlar kitobi", "Bahor va kuz" kabi qad. yodgorliklar va Konfutsiynnng "Aforizm"larini, daosizmni kiritish mumkin.

2.Falsafa shakllanishining asosiy bosqichlari.

Markaziy Osiyodagi falsafiy qarashlar qad. turkiy yozuvlar, tangriga eʼtiqod qilish tamoyillarida va zardushtiylikning muqaddas kitobi Avestodya oʻz ifodasini topgan. Bundan tashqari, Sharq xalklarining tabiatning asosiy unsurlari yer, suv, havo va olovni eʼzozlash haqidagi naturfalsafiy qarashlari va gʻoyalari Yaqin va Oʻrta Sharq mamlakatlariga keng yoyilib Qad. Misr, Bobil, Lidiya mamlakatlari xalklarining tafakkur tarziga singib ketgan. Yunonistonning ilk falsafiy maktabi — Milet maktabi ham oʻz gʻoyalarini Sharkdan olganligi tadqiqotchilarga maʼlum. Miloddan avvalgi 2—1-asrlarda Marv, Balx, Termiz, Sigʻnoq, Samarkand, Buxoro zaminini oʻziga qamrab olgan hududda kushonlar saltanati qaror topib, unda budda dini xukm suradi, uning falsafasi bu joyda yashovchi xalqning tafakkur tarziga oʻz taʼsirini oʻtkazadi. Ammo Avesto gʻoyalari xalq ongidan butunlay chiqib ketmaydi. Milodiy 3-asrga kelib tenglik gʻoyalarini ilgari suruvchi moniylik taʼlimoti paydo boʻldi. Bu taʼlimot mazdakiylar harakatinnnt maʼnaviy tayanchi boʻlgan.

Yunonistondagi falsafiy maktablar, asosan, miloddan avvalgi 6—5-asrlardan vujudga kela boshladi va uning taraqqiyot bosqichlari klassik ellinizm va rimellinizm davrlariga boʻlinadi. Ellinistik F. davri sokratgacha davr (Milet maktabi, Eleya maktabi) va klassik (attik) F.ni (Sokrat, Platon, Aristotel) oʻz ichiga oladi. Sokratgacha davr F.si kosmologik (gilozoistik) F. va antropologik davrlarni oʻziga qamrab oladi. Dastlabki kosmologik falsafiy taʼlimot Falesga tegishli. U Anaksimandr, Anaksimen, Ferekid, Diogen bilan birgalikda Ioniya naturfalsafa maktabiga mansub. Ulardan soʻng borliq haqidagi taʼlimot bilan Ksenofan, Parmenid, Zenon (Eleyalik), Meliss shugʻullanganlar. Ular bilan birga Pifagor maktabi (Pifagor, Fillolay, Alkmeon, Arxit; miloddan avvalgi 6—4-asrlar) faoliyat koʻrsatgan. Bu davrda antropologik sofistika maktabi vakillari Protagor, Gorgiy, Gippiy, Prodik ijod qilishgan. Miloddan avvalgi 3—2-asrlarda stoiklar (Zenon Kitionlik), epikurchilar (Epikur, Lukretsiy), neoplatonchilar (Plotin) yunon F.siga oʻz hissalarini qoʻshishgan. Ayniqsa, Sokrat, Platon, Aristotel F.si yunon F.sining shuhratini oshiradi. Yunon F.sidagi asosiy qarashlar Aleksandr Makedonskiy (Iskandar Makduniy)ning Sharqqa istilochilik yurishlari davrida Markaziy Osiyoga ham kirib keldi.

Islom dini yoyilgan mamlakatlardagi falsafiy taʼlimotlar quyidagicha oʻrganiladi: ilk islom F.si (6—8-asrlar), sharqiy islom F.si (Movarounnahr va Xurosondagi falsafiy taʼlimotlar), gʻarbiy islom F.si (Shim. Afrika va Ispaniyadagi falsafiy taʼlimotlar).



3.Dunyoqarashning tuzilishi.Dunyoqarashning tarixiy shakllari.

Dunyoqarash subyektiv voqe’likni baholovchi qarorlar to‘plamidir. Atrof-olamni anglashga harakat qilish natijasi o‘laroq kelib chiqadi. Dunyoqarash diniyfalsafiyilmiy bo‘lishi mumkin.

Dunyoqarash — dunyoga va insonning undagi oʻrniga, kishilarning oʻz atrofidagi voqelikka va oʻz-oʻziga munosabatiga boʻlgan umumiy qarashlar tizimi, shuningdek, bu qarashlarga asoslangan odamlarning eʼtiqodlari, ideallari, bilish va faoliyat tamoyillari. D. kishining yoshi, hayotiy tajribasi, bilimi, mafkurasi bilan bogʻliq. D.da jamiyatda shakllangan falsafiy, ilmiy, diniy, siyosiy, axloqiy, huquqiy, estetik bilimlar, qarashlar oʻz aksini topadi. Shaxsning D.i ijtimoiy munosabatlar bilan chambarchas bogʻlangan. D. insonning oʻzini va dunyoni zaruriy ravishda anglashi hamda baholashi asosida shakllanadi. Bu jihatdan D. voqelikning inson ongidagi subʼyektiv inʼikosidir. Ayrim individning ongi bilan boglangan individual D., muayyan ijtimoiy guruh, qatlam, sinf, millat va jamiyat miqyosidagi ijtimoiy ong bilan bogʻlangan ijtimoiy D. mavjud. Bular bir-birini toʻldiradi, bir-biriga taʼsir qiladi, bir-birini rivojlantiradi. Dastlab individ dunyoni hissiy sezadi (dunyoni his qilish). Bunda individ voqelikni bevosita hissiy inʼikos etish natijasida anglaydi. Keyin voqelik xaqida toʻplagan bilimlari asosida individning D.i paydo boʻladi. Bu dunyoni anglash deyiladi. Shaxsning dunyoni anglashi orqali uning oʻzini anglashi ham shakllanib boradi. Shu tariqa dunyo haqidagi barcha bilimlar yuksak darajada umumlashtiriladi va yaxlit D. shakllanadi. D. insoniyatning tarixiy taraqqiyoti mobaynida rivojlanib borgan. Uning quyidagi shakllarini kursatish mumkin: 1. Mifologik yoki afsonalarga tayanuvchi D. U voqelik haqidagi mifologik bilimlar toʻplangan va tizimga solingan bir davrda vujudga kelgan, borliqning inson ongidagi xayoliy inʼikosi sifatida qad. davr kishilari uchun xos boʻlgan. Ular voqelikni turli rivoyatlar va afso-nalar asosida tasvirlab, uni qahramonlar, yovuz va xayrli kuchlarni aks ettiruvchi obrazlar tarzida bilishgan. Tabiatdagi jonsiz jismlarni jonlantirib, olov, suv, havo, tabiat hodisalarini ham muayyan jonli obrazlarning namoyon boʻlishi deb hisoblashgan. 2. Diniy D. U olamdagi voqea va hodisalarning sabablarini ilohiy, gʻayritabiiy kuch bilan boglab tushuntiradi. Diniy eʼtiqod, tuygʻu, diniy aqidalarga ishonish, ilohiy kuchlarga sigʻinish diniy D.ning muhim jihatlari hisoblanadi. 3. Turmush bilan bogʻlangan (kundalik) D. Unda aqlga sigʻadigan tasavvurlar, olam va odam toʻgʻrisidagi oddiy anʼanaviy qarashlar aks etadi. 4. Falsafiy D. Unda butun borliq, tabiat, jamiyat, inson ruxiyati va tafakkurining eng umumiy jihatlari idrok etiladi, shu asosda olamning umumlashgan nazariy modeli yaratiladi. Falsafiy D. dunyoqarashning boshqa shakllariga tayanadi, ulardagi umumiy qonuniyatlarni, jihatlarni anglashga harakat qiladi. Falsafiy D.ning shakllanishi va rivojlanishi falsafaning paydo boʻlishi bilan uzviy bogʻliq. Inson voqelikka muayyan maqsad, manfaat va qiziqishlardan kelib chiqib yondashadi. D.ning mafkura bilan bogʻlanganligining sababi ham shundadir. D.ning koʻlami, mazmuni, markazi yoki tayanch nuqtasi kabi jihatlari bor. D. koʻlami individning butun hayoti mobaynida rivojlanib, kengayib boruvchi jihatini ifodalaydi. D. mazmu-n i individ ongida voqelikning xilma-xil jihatlari qay darajada qamrab olinganligini aks ettiradi. D. markazi yoki tayanch nuqtasi deganda, individning qanday shaxsiy hamda ijtimoiy manfaatlar majmuasi doirasidan turib olam haqida fikr yuritishi tushuniladi. Inson oʻz hayotida oʻzidan ilgari oʻtgan kishilarning turmush tajribasiga, toʻplagan bilimlariga tayanadi. D. kishilarning axloq meʼyorlari, hayotdagi intilishlari, qiziqishlari, mehnat va turmushlariga taʼsir koʻrsa-tib, katta amaliy maʼno kasb etadi.

. Dunyoqarashning tuzilishi Insonning ichki dunyosining muhim tarkibiy qismi bo'lgan dunyoqarash murakkab tuzilishga ega.   Insonning dunyoqarashi, shubhasiz, uning ruhiy hayoti va xatti-harakatlarida: qarashlari, e'tiqodlari, e'tiqodlari, xatti-harakatlarida va boshqalarda uchraydi. Ammo ular o'zlarida faqat chuqurroq tuzilish yoki dunyoqarash qatlamlarining individual ko'rinishlarini ko'rishlari kerak.   Dunyoqarashning asosiy tarkibiy qismi bu ongli hayotining boshlanishi bilan bir qatorda inson oldida paydo bo'ladigan savollardir.   - "Mavjudligi to'g'risida" (mavjud yoki haqiqiy bo'lish nimani anglatadi);   - "To'lov to'g'risida" (eng katta qiymatga ega, ya'ni u barakadir va u hech qanday qiymatga ega emas yoki "anti-value" dir; oxir-oqibatda izlash kerak va undan qochish kerak);   - "Mavjud bo'lgan qarzni to'lash to'g'risida" (qanday qilib, qanday qilib, belgilangan muddatga erishish mumkin, qisqasi - tanlangan qadriyatlarga asoslanib, bu dunyoda qanday yashash kerak).   Dunyoqarashning markaziy muammosi insonning dunyodagi o'rni va maqsadi masalasidir. Boshqa dunyoqarash savollariga javoblar uning qaroriga bog'liq. Garchi ular, o'z navbatida, ushbu muammoning echimiga ta'sir qiladi.   Ko'rsatilgan dunyoqarash muammolari va savollari guruhlari dunyoqarashning kognitiv, ahamiyatli va dasturiy va xulq-atvor quyi tizimlariga mos keladi, ularda qarashlar, e'tiqodlar va hayot strategiyalari shakllanadi. "Dunyoqarash", "dunyoning umumiy manzarasi", "dunyoqarash", "dunyoqarash", "dunyoqarash", "dunyoqarash" tushunchalarini farqlang. Bu tushunchalarning barchasida yaqinlik va birlik mavjud. Ko'pincha ular sinonim sifatida ishlatiladi. Biroq, bu tushunchalar o'rtasida farqlar mavjud. Dunyoning umumiy manzarasi odamlarning tabiat va ijtimoiy voqelik to'g'risidagi bilimlarining sintezidir. Tabiiy fanlarning umumiyligi dunyoning tabiiy-ilmiy manzarasini, ijtimoiy fanlar esa voqelikning ijtimoiy-tarixiy manzarasini shakllantiradi. Dunyo haqida umumiy tasavvurni yaratish barcha bilim sohalarining vazifasidir. 


  Dunyoqarash yordamida inson ma'lum bir davr dunyosi yoki o'ziga xos tasvirni yaratadi. Dunyo nuqtai nazari bu dunyoda o'zingizni kosmosga nisbatan ham, vaqtga nisbatan ham o'zini tutishning murakkab ko'rinishi. Masalan, G'arbiy Evropaliklarning dunyoqarashi faol, oqilona va chiziqli ("erkak tipi" madaniyati), Sharq xalqlarining dunyoqarashi - fikrlovchi, irratsional va chiziqli bo'lmagan ("ayol turi" madaniyati) hisoblanadi. Dunyoqarash - dunyo haqida tasavvur hosil qilish usuli. 
  Dunyoning tasviri bu dunyoning tuzilishi, tuzilishi, uning rivojlanish qonuniyatlari haqida umumiy ma'lumotdir. Dunyo tasviri dunyoqarashning boshlang'ich nuqtasi va natijasidir. 
  Dunyo manzarasi insonga (yoki jamoaga) tashqi tomondan (ya'ni mavjud yashashning tashqi shartlari bilan) tug'ilgandan so'ng darhol "minimallashtirilgan" shaklda beriladi, so'ngra haqiqiy hayot jarayonida, hayot tajribasi asosida u aniqlanadi, tuzatiladi va o'zgartiriladi. insonning yangi ob'ektiv shartlari va sub'ektiv istaklari. Shunday qilib, dunyoning manzarasi ma'lum darajada o'zboshimchalik bilan bo'ladi va ma'lum darajada ob'ektiv sharoitlar bilan belgilanadi. 
  Dunyoqarash qanchalik tizimli, kengroq va chuqurroq bo'lsa, dunyoning tasviri shunchalik aniqroq bo'lsa, shaxs yoki odamlar jamoasining hayotiy faoliyati shunchalik muvaffaqiyatli bo'ladi, chunki inson hayotiy faoliyati dasturi yanada aniqroq va moslashuvchan bo'ladi, ya'ni. uning dunyoqarashi strategiyasi. Bu dunyoqarashning asosiy vazifasi.
metodologik (metod - usul; logos - o'rganish; funktsiyani bajarish) deb nomlanadi, chunki bu hayot maqsadiga erishish uchun qaysi usullardan foydalanilishini belgilovchi shaxs yoki jamiyatning dunyoqarashi.

4.Mif-dastlabki dunyoqarash shakli.

Mif (yun. mithos — afsona, rivoyat, asotir) — qad. odamning borliq olam haqidagi ibtidoiy tasavvurlari majmui boʻlib, koinotning yaratilishi, inson, oʻsimliklar va hayvonot dunyosining vujudga kelishi, samoviy jismlarning paydo boʻlishi, tabiiy hodisalarning sabablari va mohiyati, afsonaviy qahramonlar, maʼbudlar va ilohlar toʻgʻrisidagi eʼtiqodiy qarashlarni oʻz ichiga olgan. M. qad. odamning voqelikka boʻlgan ongsiz hissiy munosabati ifodasi boʻlib, tabiat va jamiyat hayotining turli qirralari mohiyatini tushuntiruvchi eng qad. tasav-vurlar silsilasidir. Mifologik tasavvurlar muayyan voqelik mohiyatini xayoliy uydirma vositasida izoxlasada, M. yaratilgan va ommalashgan joyida oʻz ijodkori va ijrochilari tomonidan haqiqatda boʻlib oʻtgan voqealar bayoni sifatida qabul qilingan. Qad. odamning olam haqidagi tasavvurlarini oʻzida ifodalagan va avloddan avlodga yetkazishga moʻljallangan M.larning ommalashish usullari ham turlicha boʻlib, asosan, jonli ogʻzaki ijro orqali, yaʼni soʻz vositasida hikoya qilib berilgan. Mifologik tasavvurlar tizimi ibtidoiy udum va marosimlarning magʻzini tashkil etuvchi ramziy xattiharakatlardan iborat ritual oʻyinlar sifatida ham namoyish qilingan. Qad. tasavvurlar asosida yaratilgan osori atiqalar hamda xalq hunarmandchiligi buyumlaridagi ramziy chizgilarda ham mifik syujetlar aks ettirilgan. M.lar quyidagi turlarga boʻlinadi: 1) ibtido haqidagi M.lar (olamning yaratilishi va yerda hayotning paydo boʻlishi toʻgʻrisidagi M.lar); 2) samoviy M.lar (osmon jismlari va tabiat hodisalarining paydo boʻlishi haqidagi M.lar); 3) antropogenik M.lar (gʻayrioddiy hislatga ega boʻlgan afsonaviy pahlavonlar, mas, Gerakl, Gilgamesh, Odami Od, Hubbi va boshqa haqidagi M.lar); 4) sigʻinish M.lari (muayyan eʼtiqodiy ishonchlar bilan bogʻliq, mas, xreildorlik, suv, oʻsimlik, olovga sigʻinish haqidagi M.lar); 5) etnogenetik M.lar (urugʻqabilalarning kelib chiqishi bilan aloqador M.lar; mas, 92 oʻzbek urugʻlarining paydo boʻlishi haqidagi M.); 6) kalendar M.lar (yil, oy, kun hisobi bilan bogʻliq M.lar, mas, ayamajuz, ahmandahman, chilla, toʻqson hisobi bilan bogʻliq M.lar); 7) esxatologik M.lar (olamning institutihosi haqidagi, mas, oxirzamon toʻgʻrisidagi M.). Ezgulik kuchlarining zulmatni oʻziga makon qilgan yovuzlikka qarshi kurashini oʻzida aks ettirgan qad. M.lar badiiy tafakkurning shakllanishida muhim rol oʻynagan. Voqelikni estetik kategoriya sifatida idrok etish hamda badiiy soʻz vositasida talqin qilish anʼanasi kelib chiqqach, qadimgi M. larning asosiy qismi soʻz sanʼ-atining turli janrlariga singib ketgan. Oʻzbek xalq ogʻzaki badiiy ijodiyotidagi koʻplab epik syujet va anʼanaviy motivlarning genetik ildizlari bevosita mifik tasavvurlar qatlamiga borib taqaladi. M.lar "Avesto", "Iliada", "Ramayana", "Shohnoma", "Kalevala", "Alpomish", "Goʻroʻgʻli" kabi adabiy yodgorliklarning yaratilishida ham salmokdi oʻrin tutgan.

5.Diniy dunyoqarashning shakllanishi va mohiyati.

DINIY DUNYOQARASH dunyoqarashning tarixan ikkinchi shakli dindir. (Din so„zi
arabchadan tarjimada e‟tiqod, ishonch, ishonmoq degan ma‟nolarni anglatadi.) Mif kabi, din
zamirida ham e‘tiqod, tuyg‗ular va emotsiyalar yotadi. Garchi din kurtaklari «aqlli odam»
dunyoqarashi shakllanishining dastlabki bosqichlarida, ya‘ni taxminan 40-60 ming yil
muqaddam paydo bo‗lgan bo‗lsa-da, umuman olganda u dunyoqarashning mustaqil shakli sifatida keyinroq, jumladan mif ta‘sirida insonning mavxum fikrlash qobiliyati sezilarli darajada kuchaygan davrda vujudga kelgan.
Diniy dunyoqarash odamlarning g„ayritabiiy narsalar (xudolar, «oliy aql», qandaydir
absolyut va sh.k.)ga bo„lgan e‟tiqodiga asoslanuvchi tegishli xulq-atvori va o„ziga xos
harakatlaridir. Agar mifologiyada an‟anaga, rivoyat qiluvchining, ya‟ni oqsoqolning obro„siga
e‟tiqod kuchli bo„lsa, dinda g„ayritabiiy narsalarga e‟tiqod birinchi o„rinda turadi, oliy kuchlar
nomidan rivoyat qiluvchi ruhoniylar obro„si esa ikkinchi darajali rol o„ynaydi.
Xullas, din murakkab ma‘naviy tuzilma va ijtimoiy-tarixiy hodisa bo‗lib, unda e‘tiqod
muqarrar tarzda birinchi o‗ringa qo‗yiladi va hamisha bilimdan ustun turadi.
Dinning asosiy funksiyalari. Mif bilan taqqoslaganda, din funksiyalari murakkabroqdir. Din funksiyalari orasida quyidagilarni farqlash mumkin:
DUNYOQARASHNI SHAKLLANTIRISH FUNKSIYASI butun borliq qachon va
nima uchun paydo bo„lgan va bunda g„ayritabiiy kuchning roli qanday namoyon bo„lgan, degan
savollarga javob beradi;
KOMMUNIKATIV FUNKSIYASI muloqot va shaxslararo aloqalarning muayyan tipini
ta‟minlaydi, jamiyatning jipslashuvi va yaxlitligiga ko„maklashadi;
TARTIBGA SOLISH FUNKSIYASI odamlar xulq-atvorini tartibga soluvchi tegishli
me‟yorlar va qoidalarni belgilaydi;
KOMPENSATORLIK FUNKSIYASI etishmayotgan axborot, diqqat-e‟tibor,
g„amxo„rlik o„rnini to„ldiradi, hayot ma‟nosi, istiqbollar va shu kabilarning yo„qligini
sezdirmaydi, ya‟ni insonning kundalik hayotda qondirilmagan ehtiyojlari o„rnini to„ldiradi.
Dinning asosiy ildizlari. Din qonuniy hodisa sifatida vujudga kelgan bo‗lib, u insonning
g‗ayritabiiy narsalar va hodisalarga bo‗lgan e‘tiqodini to‗yintiruvchi chuqur ildizlarga egadir.
Dinning psixologik ildizi avvalo inson tabiatida mavjud bo‗lib, u inson intellektining
rivojlanish darajasi va tanqidiy fikrlash qobiliyatidan qat‘iy nazar, nafaqat tushunish, anglash,
balki e‘tiqod qilish istagi va hattoki ehtiyojining hamisha namoyon bo‗lishidir.
Dinning gnoseologik ildizlari oqilona bilim nuqtai nazaridan dunyo o‗z rang-barangligida
insonga cheksiz murakkab bo‗lib tuyulishida namoyon bo‗ladi. Forobiy fikricha ―Din nazariy va
amaliy qonunlar tuzilgan paytdagina odamlar e‘tiqodi, ta‘limi tarbiyasi yo‗llari ishlab
chiqilgandagina paydo bo‗ladi va mustahkamlanadi. Ana shunday din tufayli omma baxt saodat
uchun etarli bilim olishi mumkin‖.8 Odamzot o‗zini qurshagan borliqni faqat qisman anglab
etadi. Ayni shu sababli olam inson uchun sirlar va mo‗‗jizalarga to‗ladir. Odamzot o‗zi e‘tiqod
qiladigan ko‗p narsalarni faqat aqlga tayanib isbotlashga ham, rad etishga ham qodir
bo‗lmaganidek, yuqorida zikr etilgan sirlar va mo‗‗jizalarga javob topishga ham (balki hozircha) qodir emas. Psixologlar qayd etganidek, «o‗ta mushkul vazifa aqlni o‗tmaslashtiradi», inson
echimsiz muammolar qarshisida o‗zini ojiz his qiladi va aql dalillarini uydirma, g‗ayritabiiy
narsalar bilan osongina to‗ldiradi.
Dinning ijtimoiy ildizlari jamiyatda doimo mavjud bo‗lgan tengsizlik, qashshoqlik va adolatsizlikni, odamlar qancha urinmasin o‗zgartira yoki enga olmaganligi bilan bog‗liq.
Adolatsizlik va foniy dunyoning nomukammalligi tuyg‗usi chorasizlik va umidsizlikni yuzaga
keltiradi, so‗nggi zikr etilgan tuyg‗ular osongina u dunyoda hayotning mavjudligiga bo‗lgan ishonchga aylanadi. Vaholanki, har qanday din haqiqiy hayot u dunyodadir, deb o‗rgatadi.
Muammolar, qiyinchiliklarga duch kelgan va real hayotda o‗ziga tayanch topa olmagan inson
g‗ayritabiiy kuchlarga umid bog‗lab, narigi dunyoga murojaat etadi. Ularga e‘tiqod qilib, odamzot taskin, tasalli topadi va oxir-oqibatda taqdirga tan beradi.
Dinnning siyosiy ildizlari turli siyosiy kuchlarning dindan o‗z mayda-chuyda
manfaatlarida foydalanish imkoniyati va shu tariqa uni bevosita yoki bilvosita qo‗llabquvvatlashi orqali, uning jamiyatdagi roli va ta‘sirini kuchaytirishida namoyon bo‗ladi. Shu
ma‘noda din va siyosat o‗rtasida ham uzviy va doimiy aloqa mavjud.
Diniy e‟tiqodlarning tarixiy shakllari. Insoniyat tarixiga ko‗p sonli turli-tuman dinlar
ma‘lum. Xususan, madaniyat va bilimlar darajasi juda past bo‗lgan inson o‗ziga qudratli, yot va
sirli bo‗lib tuyulgan tabiatning favqulodda kuchlariga qarshilik ko‗rsata olmagan ibtidoiy jamoa davrida dinning ancha sodda shakllari: fetishizm, animizm, totemizm, magiya va boshqalar yuzaga kelgan.
FETISHIZM u yoki bu predmetni mo‗jizakor xislatlarga, odamlar hayotiga ta‘sir
ko‗rsatish qobiliyatiga ega deb hisoblaydi. Bunday predmet ilohiylashtiriladi, sig‗inish va
topinish ob‘ektiga aylanadi.
8
Al –Forobiy. Fozil odamlar shahri. -T.: Sharq, 1999 –B.93-94.
ANIMIZM (lot. anima – jon) – nafaqat odamlar, balki hayvonlar, predmetlar va borliq hodisalarini ham ruh, jon boshqarib turishiga ishonishdir. Animizm nuqtai nazaridan butun dunyo ruhli va jonli.
TOTEMIZM negizini muayyan odamlar guruhining totem, ya‘ni sig‗inish ob‘ekti
sanalgan ajdod deb e‘lon qilinadigan u yoki bu hayvon, o‗simlik, predmet bilan umumiy kelib
chiqishiga bo‗lgan ishonch tashkil etadi, zero totem mazkur jamoa yoki urug‗ning qudratli homiysi, himoyachisi hisoblanadi, uni oziq-ovqat va shu kabilar bilan ta‘minlaydi. (Hindistonda Xonumon maymuni, sigir, Avstriyada kenguru, turli qabilalarda u yoki bu ilohiy predmet).
MAGIYA (yunon. mageia – sehrgarlik) ham ibtidoiy din shakllaridan biri bo‗lib, uning zamirida tabiiy kuchlar yordamisiz sirli tarzda, rasm-rusumlar, o‗ziga xos amallar majmui bilan
narsalar, odamlar, hayvonlar va hatto g‗ayritabiiy kuchlar – ruhlar, insu jinslar va shu kabilarga
ta‘sir ko‗rsatish mumkinligiga bo‗lgan ishonch yotadi.
Dinning ushbu qadimgi shakllari keyingi diniy e‘tiqodlar negizini tashkil etdi va politeizm (ko„pxudolik)da ham, monoteizm (yakkaxudolik)da ham u yoki bu darajada o‗z aksini topdi. Ular hozirda ham qisman mustaqil holda mavjuddir. Taxminan 10 ming yil muqaddam, inson
chorvachilik va ziroatchilik bilan shug‗ullanib, o‗troq hayot kechirishga o‗tgach, neoletik inqilob yuz berdi. Jamiyat rivojlanishining ayni shu bosqichida politeizm yuzaga keldi, Chunki
mehnatning ijtimoiy taqsimoti, hukmronlikka bo‗ysunish ruhlar va sanamlarga bo‗lgan
ishonchga emas, balki xudolarga bo‗lgan e‘tiqodga ko‗proq mos kela boshladi. Keyingi davrlarda davlatchilikning vujudga kelishi va rivojlanishi, qadimgi buyuk madaniyatlarning
paydo bo‗lishi, quldorlik munosabatlarining shakllanishi, monarxiyalar tashkil topishi va shundan kelib chiqadigan yakkaboshchilikning yuzaga kelishi natijasida diniy dunyoqarashda
ham bir xudoga sig‗inish tendensiyasi paydo bo‗ldi. Odamlar ko‗p sonli xudolar orasida kuchqudratda yagona bir xudoni farqlab, shu tariqa dunyoviy podsho hukm suruvchi real hayot
haqidagi o‗z tasavvurlarini yagona va qudratli xudo yashaydigan narigi dunyo bilan go‗yoki muvofiq holatga keltirdilar.
Download 25.67 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling