Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Tayanch so‘zlar. 
Tabiy,  sintetek,  kley,  lok-bo‘yoq,  tozalash,  yuvish,  dezinfitsiya, 
dezodrant,  kimyo,  tovar,  poroshok,  suzpenziya,  pasta,  vosita,  adsorbsiya, 
molekula,  kazein,  silikat,  termoplast,  smola,  kauchuk,  lateks,  bitium, 
linolium.  
 
Nazorat va mulohaza uchun savollar. 
Kimyoviy maishiy xizmat tovarlarini klassifikatsiyasini sharqlang. 
Kimyoviy kir yuvish vositalarini klassifikatsiyasi. 
Dog‘larni va tozalash vositalarini klassifikatsiyasi va assortimentlari. 
 
Adabiyotlar 
Agashev  V.L  va  bshqalar.  “Tovarovedenie  neprodovolstvenno‘x 
tovarov”. M 1983. 
Mareev  Yu.I  va  boshqalar.  “Tovarovedenie  xozyaystvennix  tovarov”. 
M 
199

246 
 
14-MAVZU: KERAMIKA VA SOPOL TOVARLARI. 
 
1.Keramika tovarlarini turkumlanishi, tarkibi va tuzilishi. 
2.Iste’mol xossalari va shakllantiruvchi omillar.  
3.Xom shlyot. 
4.Sopol va keramika tovarlarini sifatini baholash usullari.  
 
1.Keramika tovarlarini turkumlanishi, tarkibi va tuzilishi. 
Keramika  grekcha  «keramos»  loy,  «keramike»  qo‘lollik  san’ati 
so‘zlarndan olnngan bo‘lib, loyga mineral qo‘shimchalar qo‘shib, toshdek 
xolatgacha qo‘ydirib yasalgan buyumlar keramika tovarlari deyiladi. 
Keramika  va  sopol  tovarlari  vazifasnga  ko‘ra  quyidagilarga  bo‘linadi: 
uy  ro‘zqor  buyumlarn;  arxitektorlik  va  qurilish  buyumlarn  (qisht-
cherepitsa, kafel, pardozlash materiallari va q.k) texnik buyumlari. 
Klassifikatsiya, tarkibi va tuzilishi. 
Keramnkanp  tuzilpsh  xarakteriga,  pishirilishi  darajasiga  (zichligi), 
tarkibi va xossalariga, taniga qarab klassifikatsiyalanadi. 
Tuzilish  xarekteriga  ko‘ra  keramika  (daqal)  va  nafis  bo‘ladi.  Daqal 
keramika  buyumlariga  qulollik  mahsulotlari,  qisht,  cherepitsa  kirib, 
qovak,qadir budur, jigar rangli bo‘ladi. 
Nafis keramika silliq kilib, pishirilgan oq ranglp buyumlar bo‘ladi. 
Pishirilish  darajasiga  qarab,  keramika  zichligi  yuqori  qilib  pishirilgan, 
suv  yutish  5  %  dan  nam  bilan  –  farforga,  ingichkatoshli  buyumlariga, 
yarim  farforga,  qovak  suv  yutishi  5%  dan  ko‘p  bo‘lgan  -  fayashga, 
mayolikaga, sopol buyumlariga bo‘linadi. 
Tarkibi  va  xossalariga  ko‘ra  keramika  tovarlapiga  turlicha  va  tip 
turlariga bo‘linadi. 
Keramikaning  tipi  ishlatilayotgan  material  xossasiga,  ularga  ishlov 
berishgan, 
maydalanish 
darajasiga 
massa 
va 
glazur 
tarkibiga, 
tempraturaga,  pishirilishi  vaqtiga  qarab  bo‘linadi.  Keramikaning  asosiy 
tiplariga quyidagilar kiradi. 
Farfor  -  chinni  zichligi  yuqori,  pishgan,  yaltiroq  oq  rangda  bo‘lib,  2 
turga bo‘linadi qattiq va yumshoq. 
 Qattiq  farfor  yuqori  daraja  pishgan,  mustahkam,  termin  na  mexanik 
turqun bo‘ladi. 2,5 mm kalinlikdagi badiiy san’at buyumlari tayyorlashda 
ishlatiladi. 

247 
 
Yumshoq  farfor  suyak  kulidan  va  dala  sipatidan  tayyorlangan  turlari 
bor.  Suyak  kulidan  tayyorlangan  yumshoq  farfor  juda  yupqa.  shaffor  (4 
mm)  na  oq  rangda  bo‘lgani  uchun  undan  yuqori  badiiy  sanatga 
ko‘rinishdagi choy, kofe idishlari yasaladi. 
Dala  shipatidan  olingan  farfor-  acocan  6adiiy  san’at  buyumlari 
tayyorlanadi. 
Ingichka  toshli  buyumlar  noshaffof  bo‘ladi.Temperaturaga  chidamli 
oshxona idishlari yasaladi. 
Yarim  farfor  -  noshaffof,  oq  rangda  har  xil  idishlar  tayyorlanadi. 
Fayans - qovak keramik buyumlari bo‘lib, noshaffof, oq rangda bo‘ladi.  

248 
 
Chizma 44-45 
Keramika tovarlari 
Farfor 
Fayans 
Mayolika 
Kulolchilik 
tovarlari 
Keramika tovarlari klassifikatsiyasi 
Dag’al keramika 
Yupqa keramika 
G’isht 
Qurilish 
materiallari 
Goncharli idishlar 
Cherepitsa 
Farfor 
 
Fayans 
 
Mayolika 
 
Yarimfarfor 
Yupqa toshli 
tovarlar 

249 
 
Chinnidan  ko‘ra  temperyaturaga  chidamsiz,  mustahkamligi  past 
bo‘ladi. Acocan undan oshxona idishlari tayyorlanadi. 
Mayolika fayansdan ham temperyaturaga chidamsiz va  mustahkamligi 
past bo‘ladi. Lekin o‘ta badiiy ko‘rinishga ega. 
Sopol  keramika  -  kulolchilik  loylariga  har  xil  qo‘shimchalar  qo‘shib 
idishlar tayyorlanadi. Bo‘yab, turli ranglar jilovlar beriladi. 
Keramik  tovarlarining  nste’mol  xossalarn  quyidagilardan  tashkil 
topadi; funktsional, erganomik va estetik afzalliklari, keramikani xossalari 
va  buyumni  tayyorlash  snfati  bilan  aniqlanadi.  Chnnni  va  fayansdan 
bo‘lgan  idishlarni  iste’mol  xossalarini  ularni  fizik-kimyoviy  xossalari 
belgilaydi. 
Ularni assosiylarn quyidagilardir: 
qovakligi-oshishi  natijasida  buyumni  mustahkamligi,  temperaturaga 
chidamligi, kimyoviy turqunligi, shaffofligi pasayadi. 
Oqishligi-buyumning  estetik  xossasinn  oshiradi.  Fe203,  TiO2 
oksidlarining massa tarkibida bo‘lishiga boqliq- 
Shaffoflnk  darajasiga  -  bu  xossaga  faqat  qattiq  va  yumshoq  chinni 
egadir.  2  mm  qalinlikdagi  qattiq  chinnida  shaffofnnng  0,09-0,15%  ga 
bo‘ldi. Yumshoq chinnida ko‘proq bo‘ladi. 
Glazurnnng  jilosi  -  buyumdagi  glazurnnng  tarkibi  va  yuzaning  qolati 
bilan yaxshilanadi. 
Keramikaning  mexanik  xususiyatlari,  shisha  tovarlari  kabi  siqilishga 
yuqori  mustahkamlikka  ega  bo‘lib,  egilishga,  urilishga  va  cho‘zilishga 
pastdir. 
Termik  chidamligi.  Chnnni  165"Sga»,  fayans—145"Sga,  mayolika—
130-150"Sga bardosh beradi.Termin bardoshlik glazurga boqliq 
Glazurnnng  ximik  turqunligi,  zararsizligi,  gigienaligi,  suv,  ishqor  va 
kislota ta’siriga chidamliligi bilam aniqlanadi. GOST 4,09-81 «Chinni va 
fayans  idishlar  ko‘rsatkichlar  nomenklaturasi»  bo‘yicha  buyumlarning 
sifati quyndagi ko‘rsatkichlarga ko‘ra belgilanadi. 
Tayinlanish  vazifasi  ko‘rsatkichlari  -  o‘lchamlari,  siqimi,  yuzasining 
ustvorligi, termin turqunligi. 
Mustahkamlik  ko‘rsatkichlari  -  :egilishga  qarshiligiga,  urilishga 
chidamligi, uzilishga chidamligi, glazur va dekornp yoyilishga chidamligi, 
Ishqor  va  kislotaga  chidamligi.  Estetik  ko‘rsatkichlari  oqligi, 
shaffofligi, 
glazur 
jilosi, 
etalonga 
mutanosibligining 
aniqligi, 
kompozitsiyaning bir yaxlitligini ko‘rsatuvchi omillar, shang va dekorning 
mukammaligi. 

250 
 
Keramik 
tovarlar 
assortimentining 
va 
iste’mol 
xossalarini 
shakllantiruvchi omillar. 
Keramik  tovarlarning  assortimenti  va  iste’mol  xossalari,  ularni 
tayyorlash va ishlab chiqarish bosqichlarida shakllanadi, qamda shaklining 
va  konstruktsiyanining  mukammalligiga,  keramikannng  xossasiga,  boqliq 
bo‘lib,  sifati  texnologik  jarayon  xarakteriga  va  unga  aniq  amal  qilishga 
boqliqdir. 
Keramik  tovarlarga  quyidagi  turdagi  xom  ashyolar  ishlatiladi.  Loy, 
kaolin,  kvarts,  kvartsni  qum  dala  spati,  mel,  glazur,  keramik  bo‘yog‘ar, 
nodir 
metal 
preparatlari.

251 
 
Chizma 46 
Keramika tovarlari xossalari 
Tovarni 
strukturasi 
Kimyoviy xossalari 
Fazoviy xossalari 
(qizdirish usuli) 
Glazuri (havorangli 
bo’yoq) 
Keramika tovarlarini sifat ko’rsatkichlari 
Oqligi 
Glazurlarni 
tovlanishi 
Glazurlarni 
qattiqligi 
Mayda 
teshikchalar 
Nur o’tkazuv-
chanligi 
Farforli 
navlariga qarab 
55-63% 
Suyak unidan 
tayyorlangan 
80%dan kam 
bo’lmagan 
Fotoo’lchovchi 
asboblarda 
Mexanik qattiqligi 
 
 
Yuqori va past temperaturaga chidamliligi 
Qattiq material bilan 
bosilgandagi qarshiligi 
Idishni katta-kichikligi 
teshikchalarni %ga nisbati 
Quyosh 
nurini 
o’tkazuv-
chanligi 

252 
 
Keramik buyumlarini ishlab chiqarish quyidagi etaplardan iborat: 
Xom ashyoga ishlov berish va keramik (chinni) massa tayyorlash. 
Uy ro‘zqor buyumlyarini komplektlash. 
quritish. 
Kuydirish (pishnrish). 
Chinni buyumlarni bezash. 
Buyumlarni markalash. I sort-qizil buyokda, 2-havorang, 3-ko‘k 
Chinni  tovarlarni  assortimenti  njtimoiy-demografik  fanlar  va  badiiy 
san’at  yunalishi  ta’sirida  shakllanadn.  Chinni  tovarlar  assortimenti 
quyidagicha  klassifikatsiyalanadi:  Chinnining  turiga  qarab:  farfor, 
ingichka  toshli.  yarim  farfor,  fanyans,  myaydolika  buyumlari  bo‘ladi. 
Vazifasiga ko‘ra umumiy ovqatlanish uchun va uy-ro‘zqor idishlari. 
Ulchamiga  ko‘ra:  mayda-175mm-250sm  gacha,  o‘rtacha-250mm-
600sm  gacha,  katta-250mm  dan  katta.  Bezagiga  ko‘ra:  dekol  bilan 
bezalgan, pechat qilingan jivopisn. 
Jamlanishiga  ko‘ra:  donali,  juft,  to‘plamli,  komplekt  servis  va 
garniturli. 
To‘plam-bir  necha  xildagi  idish,  bir  vazifa  uchun  (chashkali  sovqa 
komplekti). 
Servis-choy ichish, kofe ichish, ovqatlanish. 
Garnitur-servizlyar  to‘plamidan,  komplektlyar  to‘plamidan  iborat 
bo‘lib, bir turdagi stilda bo‘ladi. 
 
Chizma 48 
Keramika tovarlarining fizik - ximik xossalariga ko‘ra tasniflash 

253 
 
   
 
Chizma 47 
Keramika tayyorlash texnalogiyasiga ko‘ra 
 
 
 
 
 
 
Keramika 
buyumlari 
Yumshoq 
fosforga 
Qattiq 
fosforga 

254 
 
4.Keramik tovarlar sifati va assortimenti. 
Har xil kategoriyadagi standartlar keramik tovarlar iste’mol xossalarini 
va sifatini turli ko‘rsatkichlar bo‘yicha reglamentlashtiradi. 
Tayinlanish  ko‘rsatkichlari-  o‘lchamligi,  buyumlarning  tekislikdagi 
gurqunligi, nam yutish miqdori, I ga chidamligini reglamentlashtiradi. 
Mustahkamlik  ko‘rsatkichlari-yassi  buyumlarning  bikrligini,  kislotaga 
bardosh berishligini reglamentlashtiradi. 
 Ergonollik  ko‘rsatkichlari  zararli  moddalar  ajralib  chiqishini, 
qo‘llanilishini,  qulayligini,    qog‘ozini  zich  joylanishini,  quyuqlikni 
quyilishini reglamentlashtiradi. 
Esbetin 
ko‘rsatkichlari-shaffofligini, 
oqligini 
kompozitsiyaning 
birligini, 
shaklning 
mukammalligini 
va 
etaloncha 
aynakligini 
reglamenlashtiradi. 
Quyidagi nuqsonlar brakga sabab bo‘ladi, tirqim va darzlar, pufanchilar 
(4mm), bo‘yog‘ni qatlamlanishi. 
Keramik tovarlarga 094-1969 (01-15)tak narx preyskuranti qo‘llaniladi. 
Asosiy  preyskurant  2  qismdan  iborat.  1-qismdan  farfor,  fayansdan 
bo‘limdan donali na komplekt buyumlnr narxi jadvali berilgan. 2-kismdan 
guruxga kirmagan keramik tovarlar narxalari jadvali berilgan. 
Farofor idishlarni bezash 10 guruxga bo‘lingli. 
Fayans idishlarni bezash 7 guruxgya bo‘lingan. 
Xar  bir  guruxga  100  rasm  belgilangan.  Guruxga  taaallukli  bulmagan 
rasmlarga  kushimcha  narx  belgilanadi.M:  20-320,  20%  kushimcha  narx 
320-rasm. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

255 
 
 
Chizma 49 
Vazifasiga ko‘ra keramika va sopol idishlarni 
gruppalash
 
Asosiy  tyanch  iboralar:  keramika,  sopol,  chinni,  og‘irlik,  zichlik, 
farfor, fayans, ergapollik iste’mol xususiyatlyari, sifat ko‘rsatkichlar. 
 
Glossariy: 
Erganollik  ko‘rsatkichlar  –zararli  moddalar  ajralib  chiqishini, 
qo‘llanishni  qulayligini,  qog‘ozini  zich  joylanishi,  quyuqlikni  quyulishini 
reglamentlashtiradi.  
  
Nazorat va mulohaza uchun savollar. 
1. Keramika tovarlari tuzilishini va turkumlanishini tushuntirnb 
beringq 
  Keramika tovarlarining sifat ko‘rsatkichlari qaysilarq 
  Keramika tovarlarining xom ashyolari tarkibi va xususiyatlarini 
tushuntiriigq 
4. Sopol va chinni tovarlarining sifati kandan baxolanadiq 
 
Adabiyotlar. 
I.  I.A.Karimov.  Biz  tanlagan  yo‘l  demokratik  taraqqiyot  va  ma’rifiy 
dunyo bilan hamkorlik yo‘li.T., «O‘zbekiston», 2003. 
2. 
O‘zbskiston: 
13 
yil 
mustaqil 
taraqqiyot 
yulida. 
T., 
«O‘qituvchi»2004. 
3.Zaslavskiy  ML.  Tovarovedenie:  Uchebnoe  posobie,  praktikum, 
uchebnaya. programma, prilojenie. MGU, M 2004. 

256 
 
15-MAVZU: REZINA-TEXNIKA TOVARLARI 
 
1.Rezina va rezina buyumlari ishlab chiqarish asoslari 
2.Rezina-texnika ashyolarining xossalari tasnifi va ishlatilishi. 
3.Rezina-texnika ashyolarini saqlash va tashish shartlari 
 
1.Rezina va rezina buyumlari ishlab chidarish asoslari 
Rezina  asosiy  komponenta  kauchuk  bo‘lmish  aralash-mani 
vulkanizatsiya  qilish  natijasida  olinadigan  murakkab  sun’iy  materialdir. 
Uning  asosiy  komponenta  bo‘lmish  kauchuk  —  qoyatda  elastiq  ya’ni 
kamroq  nagruz-kalarda  deformatsiyalanish  qobiliyatiga  ega  bo‘lgan 
yuksak  molekulyar  birikmadir.  Bunga  sabab  shuki,  chizigiy  tuzilishda 
bo‘lgan  kauchuk  molekulalari  egilgan  va  urab  yigilgan  x.olatda  turib 
tashqi  kuch  ta’sirida  kuch  ta’sir  yunalishi  buylab  chuziladi.  Tashqi  kuch 
olingach  kauchuk  makromolekulalari  yana  uzining  dastlabki  x.olatiga 
qaytadi.  Tabiiy  va  sintetik  kauchuklar  bo‘ladi.  Tabiiy  —  sof  kauchuk 
Braziliya geveya daraxti  va ba’zi tropik o‘simliklardan olinadigan sutdek 
shira  bo‘lib,  izopren  polimeridan  iboratdir.  Tabiiy  kauchukning  narxi 
baland,  uni  ishlab  chiqarish  esa  cheklangan.  Shuning  uchun  ham  rezina 
olish  uchun  asosan  neft  bilan  chiquvchi  gazlar  va  neftni  qayta  ishlash 
gazlaridan,  shuningdek  atsetilen,  etil  spirti  va  boshqa  xom  ashyodan 
ishlanadigan  sintetik  kauchuk  (SK)dan  foydalaniladi.  Sintetik  kauchuklar 
polimerlash va polikondensatsiya-lash usullari bilan, ularning ba’zilari esa 
qushma  polimerlash  usuli  bilan  olinadi.  1927  yili  rus  akademigi  S.  V. 
Lebedev  birinchi  bor  sintetik  kauchukni  etil  spirtidan  olgan  edi.  Tabiiy 
kauchuk  birmuncha  yuksak  mexanik  pishiqlikka  ega,  lekin  kimyoviy 
chidamliligi,  sovuqka  va  issiqka  chidashi  jixatidan  sintetik  kauchukdan 
qolishadi.  Dastlabki  xom.  ashyoni  olish,  monomer  va  polimerlarni  ishlab 
chiqarish  kauchuk  ishlab  chiqarishning  asosiy  boskichlaridir.  Butadien, 
stirol,  izopren,  xloropen,  izobutilen  va  boshqalar  sintetik  kauchuk  xosil 
kilishda ishlatiladigan eng ko‘p tarqalgan monomerlardirKauchukka zarur 
texnikaviy  xossalarni,  avvalo  yuksak  elastiklik  saqlanib  qolgani  xolda 
unga  kattikliq  pishiqlik  va  issiqda  chidamlilik  baxsh  etmoq  uchun  u  faol 
modda  —  vulkanizator  yordamida  vulkanizatsiya  qili-nadi.  Aralashma 
kukunsimon  komponentlar  —  ingradien-tlar  bilan  yaxshi  krrishmogi 
uchun  kauchuk  plastifikatsiya  qilinadi.  Regeneratorlar,  tuldirgichlar, 
plastifikator-lar  vulkanizatsiya  qiluvchi  materiallar  va  vulkanizatsiya 
jarayonini  tezlatgichlar,  eskirishga  qarshi  moddalar,  bo‘yog‘ar  va  boshqa 

257 
 
qushimchalar rezina aralashmasining asosiy komponentlaridir. Rezinaning 
asosiy tarkibiy kismi bo‘lmish kauchuk aralashma massasining 10 foizidan 
95 foizigacha boradi.Regeneratlar eski rezina ashyolar xamda rezina ishlab 
chiqarish  chikitlarini  qayta  ishlash  maxsuli  —  plastik  materiallardan 
iboratdir.  Ishlatiladigan  regenerat  hajmi  kauchuk  massasining  10—15 
foizini  tashkil  etadi.  Regenerat  kauchukdan  ancha  arzon  bo‘lib,  undan 
foydalanish  natijasida  kauchuk  tejaladi  va  rezina  buyumlarning  narxi 
arzonlashadi.  Regenerat  qushilganida  rezinaning  kimyoviy  chidamliligi 
qamda  eskirishga  qarshiligi  ortadi,  ashyoga  bundan  buyon  beriladigan 
ishlovlar  engillashadi.  Pishiqlikni  oshirish,  rezina  sarfi  va  narxini 
kamaytirish,  kimyoviy  chidamliliq  issiqka  va  sovutska  chidamlilikni 
oshirish uchun rezina aralash-malari tarkibiga tuldirgich (kuchaytirgich)lar 
kauchuk massasining 15—50 foizi va undan ko‘proq miqdorda Xushiladi. 
Tuldirgichlar qurum, rux belilasi, kaolin, bur, asbest, talk kabi kukunsimon 
va  kord,  belting,  ut  uchirish  ichagi  tuqimalari  kabi  tuzima  material-larga 
bo‘linadi.  Plastifikatorlar  (yumshatgichlar)  tarkibi  birtekis  rezina 
aralashmasini yaratishga, rezinaning elastikligi va sovuqqka chidamliligini 
oshirishga  muljallangan.  Plastifikatorlarning  miqdori  rezina  aralashmasi 
massasining  5—8  foizini  tashkil  kiladi.  Stearin  va  olein  kislotalar,  turli 
smola, bitumlar, qoramoy, vazelin, parafin, kanifol 
 Rezina ashyolar olish usullari: 
1 — rezina aralashmasi; 2, 3 — rezinalanadigan tukimalar;  
4 — shnek; 5 — shakldor teshik; b — ashyo. 
va o‘simlik moyi eng ko‘p tarqalgan plastifikatorlardir. Vulkanizatsiya 
kilish chogida rezina aralashmasi vulkanizatsiya etuvchi xushimcha modda 
—  ko‘pincha  sodda  oltin-gugurt  ishtirokida  qizdiriladi.  qushiladigan 
oltingu-gurt  miqdori  olinadigan  rezina  turiga  bogliq  bo‘lib  yumshoq  va 
nimyumshoq rezina ishlab chiqarishda kauchuk massasining 4 foizigacha, 
qattiq  rezina  xosil  qilishda  10  foizigacha  va  ebonitlar  (qattiq  materiallar) 
ishlab chiqarishda 50 foizigacha boradi. Vulkanizatsiya jarayonida polimer 
monomerlari  urtasida  kundalang  kimyoviy  boglanish  vujudga  keladi, 
kauchukning 
chizigay 
tuzilishi 
tur 
tuzilishga 
aylanadi. 
Rezina 
aralashmasiga  xurgoshin  va  magniy  oksidi,  polisulfidlar,  kaptaks  va 
boshqa  Xushimcha  moddalar  0,5—2,5  foiz  miqdorida  qushilganida 
vulkanizatsiya  jarayoni  tezlashadi.  Aralashmaga  vulkani-zatsiyaning 
maxsus 
aktivatorlari 
yoki 
sustlashtirgichlarini 
Xushish 
bilan 
tezlatgichlarning  ta’siri  kuchaytiriladi  yoki  susaytiriladi.  Ekspluatatsiya 
etish  jarayonida,  ayniksa  havo  kislorodining  ta’sirida  rezina  buyumlar 
eskiradi: 
ularning 
fizik-mexanik 
xossalari 
va 
tashqi 
kurinishi 

258 
 
yomonlashadi.  Eskirish  jarayoniga  yul  quymaslik  yoki  uni  susaytirish 
uchun rezina aralashmalar tarkibiga eskirishga qarshi modda deb atalmish 
maxsus  moddalar  qushiladi.  Parafin,  mum  kabi  xushbuy  uglevodorod 
hosilalari  eskirishga  qarshi  ishlatiladigan  keng  tarqalgan  moddalardir. 
Bo‘yog‘ar rezinaga kerakli rang beradi, ular mineral va organik moddalar 
asosida ishlangan bo‘ladi. Ko‘pincha oxra, ultramarin va boshqa bo‘yog‘ar 
ishlatiladi, ular kauchuk massasining 10 foizi hisobidan solinadi. 
 Rezina  buyumlar  ishlab  chiqarish  jarayoni  kauchukni  plastifikatsiya 
kilish  va  rezina  aralashmasini  tayyorlash,  zagotovka  va  ashyolarni 
koliplash,  ularni  vulkanizatsiya-lash  xamda  keyin  ishlov  berish 
boskichlaridan  iborat  bo‘ladi.  Plastifikatsiyalashda  mayda  qilib  tugralgan 
kauchuk bug yoki yuksak chastotali tok bilan 40—50°Sli haroratga kadar 
qizdirilib, so‘ng juvalarda eziladi. Kauchukni plastifikatsiyalash natijasida 
rezina  aralash-malariga  bundan  keyin  ishlov  berish  engillashadi.  Rezina 
aralashmalarini  tayyorlash  ingredientlarni  tayyorlash  va  aralashtirishdan 
iborat 

259 
 
Chizma 50 
Kauchik olish va tayyorlash klassifikatsiyasi 
 
 
Kauchuk 
Tabiiy 
Sintetik 
Kok-sagiz 
O’simliklardan 
Tau-sagiz 
Braziliya geveiyasi 
Polimerizatsiya 
Usuli 
Polikondensatsiya 
Sopolimerizatsiya 
Neft va qayta 
ishlangan neft gazlari 
Xomashyo 
Atsetilen 
Etil spirti 

260 
 
Xom  rezina  deb  atalmish  tayyor  rezina  aralashmasi  zagotovka 
tayyorlangani o‘tkaziladi. Kaland-rlash, shpritslash, koliplash, shtamplash, 
bosim  bilan  kuyish  va  botirib  olish  rezina  zagotovkalar  olish  asosiy 
usullaridir.  Kalandrlash  jarayoni  bilan  (42-a  raem)  valikli  kalandrlarda 
rezinadan  list,  lenta,  davriy  o‘zgaruvchan  profilli  buyumlar,  shuningdek 
yuritki  kayishlari  va  transporter  lentalari  uchun  rezinalangan  tukimalar 
olinadi.  Shpritslash  (bosib  itarish)  yordami  bilan  (42-6  raem) 
ekstruderlarda  plastmassa  buyumlar  xosil  qilishga  uxshash  shnek  ishkor 
organli  shprits-ma-shinalarda  trubalarning  profillangan  va  xrvol  zagotov-
kalari  tayyorlanadi.  Galtaq  roliq  amortizator,  dastak  kabi  kattakon  rezina 
zagotovkalar  tayyorlanayotganida  press-koliplarda  rezina  aralashmalarni 
koliplash, quyuv mashinalarida bosim bilan kuyishdan, shuningdek press-
lash  qurilmalarida  aralashmalarni  shtamplashdan  foydalaniladi.  Botirib 
olish  usuli  shundan  iboratki,  yupka  buyum  (masalan  meditsina  qulkopi) 
modeli  lateksga  botiriladi.  Sintetik  latekslar  tarkibida  20—25  foizgacha 
kauchuk  bo‘lgan  kolloid  sistemadan  iborat  bo‘ladi.  Latekslar  shina  kordi 
va boshqa bir qancha texnik ashyolarga, kogozga shimdirishda, sun’iy kun 
ishlab chiqarishda qo‘llanadi. Kolipdan chirkan buyumlarni vulkanizatsiya 
qilish  ishlab  chiqarishning  yakunlovchi  bosqichidir;  u  press-qoliplarda 
koliplash bilan bir  maxalqda bajariladi;  murakkab rezina buyumlar kozon 
yoki  avtoklavlarda  vulkanizatsiya  tsilinadi.  Buyum  bug,  elektr  toki  yoki 
issiq havo bilan qizdiriladi. qizdirish harorati 130—160°S, bosim 0,3—0,6 
MPa,  vulkanizatsiya  davomatining  5—40  minut  bo‘lishi  eng  makbul 
vulkanizatsiya  rejimlaridir.  Vulkanizatsiyadan  so‘ng  olingan  buyumlarga 
ishlov  berish  gadirliklarini  tekislab  tash-lash,  yuzini  ishlovdan  o‘tkazish, 
kesish, loklash va buyashdan iborat. 
Navini belgilash uchun tayyor mahsulotlar ko‘zdan kechirib chiqiladi. 
Ulchamlarning  standart  talablariga  muvofiq  kelishi  texnik  axamiyatdagi 
buyumlar  sifati-ning  muhim  ko‘rsatkichi  bo‘ladi.  Ulchamlar  belgilangan 
miqyosdan  ortiq  chetlashgan  bo‘lsa,  ashyo  yaroksizga  chiqazi-ladi. 
Buyumlarning  sifatini  nazorat  etish  bilan  bir  maxalqda  laboratoriya  va 
stend sinovlari o‘tkaziladi va bularning natijasida rezinaning asosiy fizik-
mexanik  xossalari,  shuningdek  issiqda  va  sovuqqa  chidamliligi,  uqalanib 
edirilishga chidamliligi, eskirishga chidamliligi aniqlanadi. Keng iste’mol 
buyumlari uchun sirtning sillikligi, gulining ravshanligi, samaraliligi sifat-
ning me’yorlanadigan ko‘rsatkichlari hisoblanadi.