Toshkеnt davlat sharqshunoslik instituti sharq filologiyasi fakultеti

معنی سفید در فرهنگ معین¹⁹

سفید ۱ - آن چه که به رنگ برف یا شیر باشد، ابیض . مق . سیاه . اسود. ۲ - (کن .) ظاهر، نمایان . سفید و اسپید و سپی نیز گویند
ریش سفید مرد سالخورده دارای تجربه و آگاهی .	پول سفید پول نقره ، سکة نقره
نامه سفید نیک کردار	گیس سفید زن سالخورده و دارای تجربه و آگاهی
یقه سفید ۱ - (عا.) کارمند دفتری یا دارای شغلی که مستلزم آلودگی دست و لباس نیست . ۲ - (عا.) کسی که دستش به دهانش می رسد	کف سفید کنایه از: صاحب همتی که به سبب بخشش تهیدست شده

معنی سفید در فرهنگ فارسی عمید^20
۲. (صفت) هر چیزی که دارای این رنگ باشد.	۱. از رنگ های ترکیبی شبیه رنگ برف یا شیر تازه
۴. (صفت) [مجاز] کسی که پوست سفید دارد	۳. (صفت) [مجاز] روشن.
۶. (موسیقی) نتی که از نظر زمانی برابر نصف نت گرد است	۵. [مجاز] فاقد رنگ، نوشته یا نقش: کاغذ سفید
پیشانی سفید دارای پیشانی سفید	پی سفید ۱. سپیدپا. ۲. خوش قدم، خجسته پی: شد کار سخت بر ما هرچند پی سفیدیم / ماندیم در کشاکش از شق کمانی خویش (مخلص کاشی: لغت نامه: پی سفید
ریش سفید ۱. مرد پیری که موهای صورتش سفید شده باشد. ۲. [مجاز] کدخدا و بزرگ تر محله و ده	چشم سفید ۱. پررو، بی حیا، بی شرم. ۲. بی ادب، گستاخ. ۳. لجوج. گیس سفید زن سال خورده در خانواده که فرمانش نافذ است

معنی سفید در لغت نامه دهخدا^21
|| روشن : شما را سوی من گشاده ست راه بروز سفید و شبان سیاه. فردوسی.	سفیدسپید که نقیض سیاه باشد و به عربی ابیض خوانند. رنگی است روشن ترین رنگها و رنگی است خارج از رسته ٔ اصلی و فرعی. این رنگ را بهر رنگ دیگر اضافه کنندروشن تر سازد.
|| درمک. سمید. و آن قسمی نان است که سبوس گرفته باشند. (یادداشت مؤلف	|| کنایه از ظاهر و نمایان هم هست چه هرگاه گویند «سفید شد» مراد آن باشد که ظاهر و نمایان گردید. «سفید نشد» یعنی پیدا نشد

Yuqorida keltirilgan lugʻatlarda berilgan ma’nolarini umumlashtirgan holda سفید oq sifatinig quyidagi ma’nolrga egaligi aniqlandi:

Ma’nosi	Sinonimlari
Oq, kumush rang, qordek oppoq, yoshi ulugʻ toza, sof	بی رنگ ، پیر ، کهنه ، باستانی ، خاکستری ، سفید ، سفید مایل بخاکستری ، سفید شونده ، رو به سفیدی رونده ، بد بخت، سالخورده ، کهن ، مایل به خاکستری، پوچ ، نانوشته، خنگ، براق ، صاف ، نقره فام ، سیمین، برفی ، پوشیده از برف ، سفید همچون برف

Yuqorida keltirilgan misollarda rang – tus sifatlarining dennotativ ma’nosidan tashqari konnotativ ma’nosi ham yaqqol boʻy koʻrsatib turibdi. Chunonchi, سبز yashil sifat leksemasi tiriklikni, hayotni ramziy tasvirlasa,زرد sariq sifat leksemasi, bil’aks, ayriliqning, firoqning ramziy belgisi sifatida yuzaga chiqmoqda.
ای کاش آفتاب و علفهای سبز را دوباره میدیدم! [ 2:16]
Qaniydi quyosh va yam-yashil oʻtlarni yana koʻrsam edi!


در آن موقع ارابه ای که بار آن جو دو سر تازه و سبز بود از آنجا گذشت [ 4:7]
Ikki dasta yam-yashil arpa ortilgan arava oʻsha yerdan oʻtib ketardi


تازه برای چارپایان یونجه ریخته بود و پره های علف سبز به موهای زبر و کلاه پوستش چسبیده بود [ 3:6]
Endigina Chorpoyinga oʻt tashlagan edi, yashil oʻt sochlari va poʻstiniga yopishib qolgan edi


Yuqorida keltirirlgan misollardan koʻrinib turganidek, yashil sifat leksemasi asosan علف soʻzi bilan birikib kelib, tiriklik va hayotni ifodalab kelmoqda. زرد sifati برگ soʻzi bilan birikib kelganda esa bunga aks holatni ifodalashini kuzatish mumkin:


آنها به برگهای خاکستری و زرد که به نرمی تکان میخوردند نگریستند [ 3:56]
Ular asta sekin tebranayotgan sariq barglarga qarab turardilar


زرد sifati آفتاب soʻzi bilan birikib, kun botishi ma’nosini anglatadi. Shu bilan birga زرد آفتاب birikmasi tarkibida زرد sifati ekspressiv ma’nosi, ya’ni umr yakuni ma’nosi anglashiladi.
Toʻplangan misollar tahlili natijasida زرد sifati asosan kasallik, baxtsizlik ma’nolarini anglatib, aksariyat hollarda rangisiz, rangi ochgan, kasal odamni ifodalashda qollanishi aniqlandi.


چشمان زرد اما شگفتی زای او به وضوح میگفتند: ما هر گز روی آسایش نمیبینیم [ 2:17]
Uning sarga’ygan lekin hayratga soluvchi koʻzlaridan biz hech qachon xotirjamlik koʻrmaymiz degani aniq koʻrinib turardi


آنها اکثرا لاغر، پژمرده و زرد جهره هستند [ 3:72]
Ularning koʻpchiligi ozgʻin, siniqqan va yuzlari sargʻaygan edi


جوانی زرد و اندوهگین که دایما سرفه میکد [ 4:27]
Sargʻayib ketgan va gʻamga botgan yigit tinmay yoʻtalardi


Yuqorida keltirilgan زرد sifatinig salbiy ottenkalaridan tashqari, uning ijobiy ottenkani ifodalab kelgan hollarni ham kuzatish mumkuin.


در این سفر، از صخرههای پشت سر هم که از سنگریزههای آتشفشانی پوشیده و در جوار آفتاب سوخته بودند عبور میکردیم. سراسر این مسیر را بوتههای کوچک زعفران پوشانیده بود و رنگ گلهای آن، چنان درخشان بود که از هر طرف چون طلای زرد رنگ دیده میشد [ 4:66]


ولی چون آفتاب میتابید، جز نیم رخی که بر نور درخشان و زرد رنگ نقش بسته بود چیزی ندید [ 2:98]
Lekin oftob singari charaqlab turardi, yorqin va sariq rangga burkangan yuzidan tashqari hech narsani koʻrmasdi


سرخ qizil sifat leksemasi xuddi سیاه qora vaسفید oq sifat leksemalari kabi juda koʻp ramziy ma’nolarda qoʻllanilgan. سرخ qizil sifat leksemasi goʻzallik timsoli sifatida keng qoʻllaniladi.


وقتی دست خانمرا میبوسید گفت: گونه های چون گل سرخ! [ 1:27]
Xonimning qoʻllarni oʻpayotib yanoqlari huddi qizil gulga oʻxshaydi dedi


Kuzatuvlarimiz natijasi سرخ sifati koʻp hollarda زرد sifati anglatgan rangisiz, rangi ochgan ma’noga zid ravishda qoʻllanishi faolligini koʻrsatdi.


این زن مو بور و سرخ چهره بود [ 1:50]
Bu ayolning sochlari sariq yuzlari qip-qizil edi


من قبلا آقای حسنی را به صورت مرد میان سال توانمندی با صورت سرخ در نظر مجسم کرده بودم [ 3:79]
Ilgari ogʻoye Hasanini oʻrta yoshli baquvvat yuzlari qip-qizil kishi sifatida tasavvur qilardim


سرخ sifati goʻzallik, sog;lomlik ma’nolaridan tashqari, gʻazab, uyalish va sharmandalik ma’nosini ham anglatib keladi. Buni quyidagi misollar orqali koʻrishimiz mumkin:


شاهزاده ناگهان سرخ شد و لرزش شدیدی در سر تا پای وجودش احساس کرد [ 4:27]
Shahzoda birdan qizarib ketti, butun vujudi boʻylab kuchli titroqni his qildi


شبنم سرخ شد و حس کرد که اشک در چشمش مینشیند [ 1:38]
Shabnam qizarib ketti va koʻzlari yoshga toʻlganini sezdi


آنگاه از شرم سرخ شد و پرسید، تو از کجا میدانی؟ [ 2:27]
Shunda uyatdan qizarib soʻradi: sen qayerdan bilasan?


گونه هایش سرخ شد باز دندانهایشرا به هم فشرد [ 1:89]
Yanoqlari qizarib tishini tishiga qoʻyib oʻzini bosdi


سرخ sifati kun botish ma’nosini ham anglatib keladi:


آفتاب داشت طلوع میکرد و آسمان مشرقرا به رنگ گل سرخ درآورده بود [ 3:95]
Quyosh botar va osmon mashriqni qizil rangga burkagan edi


سرخ sifati asosan tabiat hodissalarini tasvirlashda qoʻllanib, goʻzallikni ifodalashga xizmat qiladi:


ابر صورتی رنگ سپیده دم خودرا بر آسمان میگسترد و با رنگ سرخ میدرخشید [ 2:78]
Pushti rang bulut saharni osmon boy’ylab yoyib, qip-qizil rangda porlardi


ماه با چهره ای سرخ از پشت گنبد مسجد بیرون میامد [ 1:86]
Qizil yuzli oy masjidning gunbazi orqasidan koʻrinib turardi


Fors tilida سرخ sifatining آل، حمرا، قرمز، گلرنگ، گلگون، لاله گون kabi sinonimlari mavjud boʻlib, ularning qoʻllanishida ham oziga xos uslubiy xoslanish kuzatiladi.
Umuman olganda, rang – tus bildiruvchi sifat leksemalar har xil soʻzlar bilan birikib, epitet vazifasida kelishi va turli uslubiy maqsadlarda qoʻllanilishi keng tarqalgan. Yuqorida biz faol qoʻllaniluvchi rang –tus ifodalashga xizmat qiladigan سیاه qora, سفید oq, سرخ qizil, زرد sariq, سبز yashil sifat leksemalarning semantik strukturasi va uslubiy xususiyatlari haqida fikr yuritishga harakat qildik.