Toshkent moliya instituti hisob va audit fakulteti "audit" kafedrasi
Download 0.8 Mb. Pdf ko'rish
|
ichki va tashqi auditni tashkil etish xususiyatlari
- Bu sahifa navigatsiya:
- «ICHKI VA TASHQI AUDITNI TASHKIL ETISH XUSUSIYATLARI»
- I Bob IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASHDA ICHKI VA TASHQI AUDITNI TASHKIL ETISHNING NAZARIY ASOSLARI
- II Bob ICHKI VA TASHQI AUDITNI TASHKIL ETISH VA UNI O’TKAZISHNING AMALIY
- III Bob O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA ICHKI VA TASHQI AUDITNI TAKOMILLASHTIRISH MASALALARI
- Xulosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
- Kirish Mavzuning dolzarbligi.
- Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari.
- Bitiruv malakaviy ishi predmeti va ob’ekti
- Bitiruv malakaviy ish tarkibini qisqacha tavsifi
- I BOB. IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASH SHAROITIDA ICHKI VA TASHQI AUDITNI TASHKIL ETISHNING NAZARIY ASOSLARI
- 1-chizma. Mamlakatimizda tashqi auditorlik faoliyati 2 .
|
0
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOHIROV UMIDJON BAXTIYOR O’G’LI
XUSUSIYATLARI»
olish uchun yozilgan
«HIMOYAGA RUXSAT ETILDI» «Audit»
kafedrasi mudiri ________________i.f.n. dots. I.N.Qo ziyev (imzosi) «__»_____________2014 y.
Ilmiy rahbar: _______________k.o`q. M.S.Hojiyev (imzosi)
«__»_____________2014 y.
1
3
IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASHDA ICHKI VA TASHQI AUDITNI TASHKIL ETISHNING NAZARIY ASOSLARI
6 1.1.
Tashqi auditni tashkil etishning maqsadi va vazifalari. . . . . . . 6 1.2. Ichki auditni tashkil etishning huquqiy asoslari . . . . . . . . . . . . 11
II Bob ICHKI VA TASHQI AUDITNI TASHKIL ETISH VA UNI O’TKAZISHNING AMALIY XUSUSIYATLARI
18 2.1. Auditorlik tekshiruvini rejalashtirish va uni o t azish bosqichlari. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18 2.2. Ichki va tashqi auditning tashkiliy tomonlari va uning ishchi dasturini tuzish. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
26 2.3. Aksiyadorlik jamiyatlarida ichki auditni tashkil qilishning amaliy jihatlari. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
39
III Bob O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA ICHKI VA TASHQI AUDITNI TAKOMILLASHTIRISH MASALALARI
48 3.1.
Tashqi audit
tekshiruvi natijalarini baholash va
umumlashtirshni takomillashtirish. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
48 3.2. Ichki
auditni tashkil
etishning amaliy
jihatlarini takomillashtirish masalalari. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
52
Xulosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
Ilovalar
2
Mavzuning dolzarbligi. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mamlakatimizda barqaror va samarali iqtisodiyotni shakllantirish borasida amalga oshirib kelinayotgan islohatlar o zi i g natijalarini namoyon etmoqda. Qisqa davr ichida iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o zgarishlar i amalga oshirish, aholi daromadlarining o sishi i ta i lash, samarali tashqi savdo hamda investitsiya jarayonlarini kuchaytirish, qishloq xo aligi i isloh qilish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasini barqaror rivojlantirish, bank-moliya tizimi faoliyatini mustaxkamlash va auditorlik faoliyati sohasida ahamiyatli yutuqlar qo lga kiritildi. Shu o ri da, Prezidentimiz I.A.Karimov ta idlaga ide “Iqtisodiy islohotlarning eng ustuvor jihatlaridan biri sifatida i hi biz es va xususiy tadbir orli a atta e tibor qaratildi. Bu ig ati asida Ma la ati iz yalpi i h i ahsuloti 8 foizga o sdi, sa oat ahsulotlari ishlab hiqarish ha i 8,8 foizga, qishloq xo aligi – 6,8 foizga, chakana savdo aylanmasi – 14,8 foizga oshdi. I flyatsiya dara asi prog oz o rsat i hida past bo ldi va 6,8 foizni tashkil etdi. O tga yil ya u lariga o ra, tashqi davlat qarzi yalpi i h i ahsulotga nisbatan 17 foizni, eksport hajmiga nisbatan qariyb 60 foizni tashkil etdi. Bu avvalambor xorijiy investitsiyalar va umuman, chetdan qarz olish masalasiga huqur va har to o la a puxta o ylab yo dashish ati asidir. 2013 yilda iqtisodiyot sohasidagi soliq yuki 21,5 foizdan 20,5 foizga, jismoniy shaxslar u hu daro ad solig i i g e g a stav asi 9 foizda 8 foizga tushirilganiga qaramasdan, davlat byudjeti yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,3 foiz profitsit bilan bajarildi. Davlat byud eti xara atlari tar ibida i ti oiy sohaga yo altirilga xara atlar yuqori darajada saqlanib qoldi va umumiy xarajatlarning 59,3 foizini tashkil etdi” 1 .
istiqboldagi chora-tadbirlarini belgilashda jahon
moliyaviy inqirozi
1
Kari ov I.A. “2014 yil yuqori o sish sur atlari bila rivo la ish, bar ha av ud imkoniyatlarni safarbar etish, o zi i oqlaga islohotlar strategiyasi i iz hil davo ettirish yili bo ladi” T.: “O zbe isto ”17.01.2014 y. 4 b. 3
oqibatlarining ta siri i har tomonlama hisobga olishimiz, iqtisodiy rivojlanish dasturlarini ushbu jarayonlar ta siri nuqtai-nazaridan shakllantirishimiz ularni izchil amalga oshirishimiz taqozo etiladi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari. Ushbu malakaviy ishining maqsadi ichki va tashqi auditning shakllanish bosqichlari; ularning mazmun mohiyatlarini tadqiq etish; ichki va tashqi auditorlik faoliyatini tashkiliy-uslubiy va hisob-huquqiy jihatdan yanada rivojlantirishning eng muhim yo llari i izlash; bu faoliyatni bozor mexanizmi sharoitiga moslashtirish orqali
respublikamizda auditorlik faoliyatining tashkil
etilishidagi muammolarni yechish va uning rivojlanishining istiqbolli yo alishlari i belgilash bo yicha ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Yuqoridagi maqsaddan kelib chiqib, ishni bajarishda quyidagi vazifalar belgilab olindi: - tashqi auditni tashkil etishning maqsadi va vazifalari o rga ish; - ichki auditni tashkil etishning huquqiy asoslari i o rga ish; - auditorlik tekshiruvini rejalashtirish va uni o t azish bosqichlari ilmiy ihatda o rga ish; - ichki va tashqi auditning tashkiliy tomonlari va uning ishchi dasturini tuzish; - aksiyadorlik jamiyatlarida ichki auditni tashkil qilishning uslubiy jihatlari ilmiy tadqiq qilish; - tashqi audit tekshiruvi natijalarini baholash va umumlashtirshni takomillashtirish; - ichki auditni tashkil etishning amaliy jihatlarini takomillashtirish masalalari abilar i o rga ishdir; Bitiruv malakaviy ishi predmeti va ob’ekti: Mazkur bitiruv malakaviy ishining predmeti respublikamizda faoliyat olib
borayotgan auditorlik tashkilotlarining tashqi audit va e yoriy huquqiy hujjatlarga muvofiq korxonalarda i h i audit teshiruvi i ta o illashtirish bo yi ha ta liflar berishdir. 4
Malakaviy ishi i g ob e ti bo lib «Navoiy TKMK» OAJ va MChJ «Mirzo Anvar» auditorlik tashkilotining ichki va tashqi audit te shiruvi a lu otlari hisobla adi. Bitiruv malakaviy ishining nazariy amaliy ahamiyati:
Shu munosabat bilan so gi yillarda auditorlik faoliyatini shakllantirish va rivojlantirish bo yicha qator ijobiy ishlar amalga oshirildi. Respublikamiz mustaqillikka erishgandan keyin ilgarigi iqtisodiy tizim o r iga jahon andozalariga mos demokratik-huquqiy davlatni barpo etish modeli tanlab olindi. Shuning uchun ham o tish davrida huquqiy asoslarni shakllantirish, islohatlarning qonuniy huquqiy bazasini mustahkamlash va rivojlantirish vazifasi qo yildi.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitiga iqtisodiy munosabatlarni barpo etish zaruriyati tug uladi. Shu boisdan ham ichki va tashqi auditni xalqaro standartlar talabi darajasida tashkil qilish va istiqbolli rivojlantirish zarurligi ayon bo l oqda. Bular o z navbatida mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Bitiruv malakaviy ish tarkibini qisqacha tavsifi: 3 bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro`yhati va ilovalardan iborat. Bitiruv malakaviy ishning I bobi “Iqtisodiyotni modernizatsiyalashda ichki va tashqi auditni tashkil etishning nazariy asoslari” deb nomlanib unda mavzuning nazariy asoslari yoritib berilgan. bitiruv ala aviy ish i g II bobi “Ichki va tashqi auditni tashkil etish va u i o t azish i g amaliy xususiyatlari” deb nomlanib ichki va tashqi rejalashtirish bosqichi va ishchi dasturini tuzish hamda aktsiyadorlik jamiyatlarida ichki auditni tashkil qilishning amaliy ihatlari haqida to xtalib o tilga . Bitiruv ala aviy ish i g III bobi “O zbe isto respubli asida ichki va tashqi auditni takomillashtirish masalalari ” deb o la ga bu da mavzuning takomillashtirish masalalari keng yoritilgan.
5
IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASH SHAROITIDA ICHKI VA TASHQI AUDITNI TASHKIL ETISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Tashqi auditni tashkil etishning maqsadi va vazifalari Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida dunyo mamlakatlari ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyoti o zi i g a o-mazmuni jihatidan oldingi bosqichlardan keskin farq qiladi. Bunda eng asosiy va muhim jihat-milliy iqtisodiyotlarning tobora integratsiyalashuvi va globallashuvining kuchayib borishidir. Biroq, o z o r ida ta idlash lozimki, jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuv va globallashuvning ijobiy tomonlari bilan bir qatorda a lu ziddiyatli jihatlari ham mavjud. Jumladan, turli mamlakatlardagi iqtisodiy rivojlanishning bir tekisda bormasligi, dunyo mamlakatlari o rtasida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jihatidan tafovutning, ekologik tahdidlarning kuchayib borishi, turli mamlakatlarda aholi soni o zgarishi i g keskin farqlanishi kabi holatlar jahon xujaligining yahlit tizim sifatida barqaror rivojlanishiga to sqinlik qiladi.
Shuningdek, mazkur
jarayonlarining yana bir xususiyatli jixati -jahonning bir mamlakatida ro y berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy larzalarning muqarrar ravishda boshqa mamlakatlarga ham o z ta siri i o t azishi hisoblanadi. Jahon hamjamiyati bugungi kunda boshidan kechirayotgan moliyaviy inqiroz ham aynan shu a oda globallashuv jarayonlarining salbiy oqibati sifatida namoyon bo ladi. Shunga o ra, biz mamlakatimiz audit tizimi rivojlanishining joriy va istiqboldagi chora-tadbirlarini belgilashda har tomonlama hisobga olishimiz, iqtisodiy rivojlanish dasturlarini ushbu jarayonlar ta siri nuqtai-nazaridan shakllantirishimiz va ularni izchil amalga oshirishimiz taqozo etadi. Shu munosabat bilan so gi yillarda auditorlik faoliyatini shakllantirish va rivojlantirish bo yi ha qator ijobiy ishlar amalga oshirildi. Respublikamiz mustaqillikka erishgandan keyin ilgarigi iqtisodiy tizim o r iga Jahon andozalariga mos demokratik-huquqiy davlatni barpo etish modeli tanlab olindi. Shuning uchun ham o tish davrida huquqiy asoslarni shakllantirish, islohatlarning qonuniy huquqiy bazasini mustahkamlash va rivojlantirish vazifasi qo yildi. 6
Respublikamizda iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida iqtisodiy munosabatlarni barpo etish zaruriyati tug iladi. Shu boisdan ham tashqi auditni tashkil etishda xalqaro standartlar talabi darajasida tashkil qilishni talab etadi. Ayrim manbalarga o ra, buxgalter-auditor kasbi XVII asrning o rtalarida Evropaning aksiyadorlik jamiyatlarida aksiyadorlar, kreditorlar va soliq, xizmati xodimlari o rtasidagi munozarali masalalarni xal qilib berish zaruriyati tufayli shakllana boshlagan. O sha vaqtlarda mustaqil faoliyat o rsatib, korxonaning ishlab chiqarish, moliyaviy faoliyati to g risida aniq xulosa beradigan mutaxassislarga extiyoj kuchaygan. Auditorlik faoliyatining rivojlanishiga 1923-1933 yillarda jahon iqtisodiy tanazzuli katta turtki bo ldi. Bu davrda aksiyadorlik jamiyatlari va boshqa korxonalarning o p hiligi inqirozga yuz tutdilar. Natijada hisobotlarni, xususan, balans, foyda va zararlar to g risidagi hisobot a lu otlari i tasdiqlash tartibini qat iy belgilash, ularning to g riligi va haqqoniyligini mustaqil auditorlar tomonidan tekshirish extiyoji yuzaga kelgan. Auditning moxiyatini, ahamiyatini va vazifalarini tahlil qilish uning juda murakkab, ijtimoiy betaraf iqtisodiy vosita ekanini o rsatmoqda. Rivojlangan g arb davlatlarida auditining jadal rivojlanishini taxminan XIX asrda kapital sarfi jadallashuvi va bu kapitalning yirik sanoat, qishloq xo aligi hamda jahon savdosiga mos keladigan shakli aksiyadorlik jamiyatlari tez rivojlanishi bilan bog li , ravishda boshlangan. Bunday sharoitda investorning aksiyadorlik jamiyatlarining yollangan a uriyati bilan munosabatlari tubdan o zgartirdi. Aholining mulkiy tabaqalanishi, shuningdek soha kapitalining rivojlanishi investorlar tarkibida, ularning qiyofasida muhim siljishlarga olib keldi. Noob e tiv axborotga asoslanib xo ali a oid qarorlarni qabul qilish o p xollarda salbiy iqtisodiy oqibatlarga va xatto ayrim aksiyadorlik jamiyatlarining bankrot bo lishiga olib keldi, ya i turli emitentlarning hisobotlari to g riligi to g risida mutaxasis sifatida o z fikrini bildirish vazifalarini bajarishga qodir bo lga odamlar uchun alohida mahsus bilimlar zarur bo lib qoldi, hisobot tuzuvchi kompaniyalar a uriyati va ularning investorlari, shuningdek bu hisobotdan foydalanuvchi
7
boshqa shaxslarning manfatlari ob e tiv ravishda bir-biridan ajraldi. Jahon amaliyotida audit tekshiruvi haqida turli fikrlar, turlarga bo lishga turlicha yondashishlar bor. Majburiy audit-buxgalteriya hisobotlari hamma jixatlari ishonchliligini audit xulosasida ifodalashdir. Tashabbusli audit - tekshiruv davrida amalga oshirilishi kerak bo lga maqsad shartnomada kelishib olinadi va maqsadlar maslaxat, tahlil ko rinishida namuna tekshiruvi, hisobot ishlar tekshiruvi va boshqa o ri ishlarda bo ladi. Xo ali yurituvchi sub e t majburiy auditorlik tekshiruvining buyurtmachisi bo ladi. Xo ali yurituvchi sub e t mulkdori xodimlar (aktsiyadorlar) umumiy yig ilishida audit tekshiruvi o t azadiga tashkilotni tanlab oladi. Majburiy auditorlik tekshiruvini o t azishda bosh tortish xo ali yurituvchi sub e tda eng kam oylik ish haqining yuz baravardan besh yuz baravaricha miqdorda jarima undirishga, xo ali raxbarini jinoiy javobgarlikka tortishga asos bo lishi, jarimaning to lanishi xo ali yurituvchi sub e t i majburiy auditorlik tekshiruvidan ozod qilmasligi qonun bilan belgilangan. Tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvi (11-modda) buyurtmachilar qarorda belgilangan tartibda o t aziladi. Qonunda auditorlik tekshiruvi ob e ti, muddati va boshqa shartlari buyurmachilar bilan auditorlik tashkiloti o rtasidagi shartnomaga muvofiq belgilanishi o rsatilga . Korxona va tashkilotlar yil yakunida majburiy auditdan o t aziladi. Ma lu i, xalq xo aligi i g barcha tarmoqlari bank tizimi bilan chambarchas bog liqdir. Shuning uchun banklar faoliyatini auditorlik tekshiruvidan o t azishda ularning buxgalteriya hisobotini o rga ish bilan cheklanib bo l aydi. Banklar faoliyatidan to liq xabardor bo lish uchun ularda kapital yetarliligi, aktivlar sifati, daromadliligi, likvidlik darajasi kabilarni tahlil qilish zarur. Buning uchun operatsion auditdan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Banklar faoliyatini audit tekshiruvidan o t azishda ularning xizmat turlari, bozor holatlari ( o yu turasi) holati kabi omillar e tiborga olinishi lozim. Bunda ham operatsion audit qo l 8
keladi. Umuman, bank-faoliyatining barcha turlarini tahlil qilish, baholashda operatsion audit alohida ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, operatsion audit xo ali lar uchun ishonchli va yetarli a lu otlar asosida yangi ko chmas mulk sotib olishga, banklar uchun esa qimmatbaho qog ozlar i sotib olish haqida qarorlar qabul qilish yoki qilmaslikka asos bo lishi mumkin. Xo ali lar operatsion audit xulosalariga tayanib, tovar aylanishini, banklar esa ichki aylanma hujjatlarini tartibga solishadi. Operatsion audit turli soha mutaxasislaridan tarkib topgan guruh amalga oshiradi. Guruh tarkibidagi auditorlar xo ali lar i tekshirganda ishni tashkil qilish usuli, kompyuter operatsiyalari, ishlab chiqarish usullari, marketing, buxgalteriya hisobini, banklar faoliyatini tekshiruvchilar esa banklardagi kapital yetarliligi, aktivlar sifati, likvidligi, buxgalteriya hisoboti, kompyuter operatsiyalari, marketing kabilarni chuqur bilishi shart. Albatta, operatsion audit o t azish va uning natijalarini aniqlash boshqa turdagi auditga nisbatan qiyin hisoblanadi. Banklarda operatsiyalar samaradorligini aniqlash, ularni yo riqnomalarga muvofiqligi, moliyaviy hisobotlar taqdimi, umumiy buxgalteriya tamoyillariga to g ri kelmasligi va har bir informatsiyalar mezonini baholash ob e ti hisoblanadi. Opertsiyalar auditi murakkabligini e tiborga olgan holda, qonunda operatsion auditni qaysi iqtisodiy sub e tlar o t azishi aniq belgilanishi kerak. Mamlakatimizda audit to g risida qabul qilingan qonunda operatsion audit majburiy auditga qo shib yuborilgan. Iqtisodga oid ilmiy adabiyotlarda esa operatsion audit konsalting xizmatiga tenglashtirilgan. Bizda amalga oshirilayotgan majburiy audit faqat balansgagina e tibor beriladi. O zbe isto da tashqi auditorlik faoliyati mustaqil yuridik shaxs huquqiga ega auditorlik tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladi. Qonunga o ra, auditorlik tashkiloti auditorlik faoliyatini amalga oshirish litsenziyasiga ega bo lga yuridik 9
shaxsdir. Auditorlik faoliyatining maqsad va vazifalari tavsifidan kelib chiqib, uni quyidagicha tasniflashmiz mumkin.
1-chizma. Mamlakatimizda tashqi auditorlik faoliyati 2 .
Shunday qilib, tashqi auditorlik tekshiruvini tashkil etish va boshqa shu bilan bog liq, professional xizmatlar o rsatish litsenziyasiga ega bo lga yuridik shaxs auditorlik tashkiloti bo lib hisoblanadi degan a o kelib chiqmoqda. Bunda O zbe ista Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2000 yil 22 sentyabrdagi «Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tekshirishlarining rolini oshirish to g risida»gi 365-son qaroridagi «Auditorlik tashkilotlariga auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun litsenziyalar berish tartibi to g risida nizom»da o rsatilishicha. Auditorlik faoliyati, bundan auditorlik tashkilotlarining
2 Hamdamov B. Audit iqtisodi.– Toshkent/TMI, 2005y. 51-bet Tashqi auditorlik faoliyati Auditorlik tekshiruvlari Auditorlik tashkilotlarining professinal xizmatlari
Majburiy auditorlik tekshiruvi Buxgalteriya hisobini yo lga qo yish, qayta tiklash va yuritish
Tashabbus tarizdagi auditorlik tekshiruvi Moliyaviy hisobotni tuzish Nazorat qiluvchi yoki huquqiy muhofaza qiluvchi organlarning tashabbusiga o ra o t aziladiga auditorlik tekshiruvi Milliy moliyaviy hisobotni buxgalteriya hisobi xalqaro standartlariga o t azish Buxgalteriya hisobi, soliq. solish, rejalashtirish, menejment va moliya-xo ali faoliyatining boshqa masalalari yuzasidan konsalting xizmati
10
professional xizmatlari mustasno, faqat auditorlik faoliyatini amalga oshirishga maxsus litsenziyasi mavjud bo lga hollardagina amalga oshiriladi». Xulosa qilib aytadigan bo lsak, mamlakatimizning hozirgi zamon talablariga mos va yaqinlashtirish audit va buxgalteriya hisobi sohasidagi rivojlanishning boshlang ich davri sifatida qarab, tashqi
auditorlik tekshiruvlarining metodologiyasini va
milliy auditorlik standartlarini xalqaro
auditorlik standartlariga yaqin va solishtiruvchan bo lishligi i ta i lashi lozim. Mamlakatimizda bu borada amalga oshiriladigan iqtisodiy o zgarishlar kelajakda mamlakatimiz auditorlik tashkilotlari Jahon auditorlik xizmatlari bozorida o z o r i iga ega bo lishini ta i laydi.
Download 0.8 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|