Тупрок ва тупрок пайдо килувчи жинсларнинг гранулометрик (механик) таркиби
Download 138.62 Kb. Pdf ko'rish
|
tuproq va tuproq paydo qiluchi jinslarning granulometrik mexanik tarkibi
|
Reja: 1. Tuprok granulometrik (mexanik) tarkibining vujudga kelishi. 2. Tuprok mexanik elementlari, ularning klassifikatsiyasi. 3. Tuprok mexanik fraksiyalarining minerologik, kimyoviy tarkibi, fizik xossalari va axamiyati. 4. Tuprokning granulometrik (mexanik) tarkibi, unga ko`ra tuproklar klassifikatsiyasi. 5. Tuprok mexanik tarkibining axamiyati, uning tuprok unumdorligi va agronomik xossalariga ta`siri. 1. Tuprok paydo kiluvchi jinslar va tuproklar tarkibi turli katta-kichiklikdagi zarralar, jumladan birlamchi minerallarning yirik donachalaridan tortib, mikronlar bilan o`lchanadigan eng mayda kolloid zarrachalari to`plamidan tashkil topgan. Tuprokning mexanik tarkibi asosan ular xosil bo`lgan tuprok paydo kiluvchi ona jinslaridan o`tgan va tuprok paydo bo`lish jarayonida kam o`zgaradi. Govak tuprok paydo kiluvchi jinslarning granulometrik tarkibi ularning xosil bo`lishi va boshlangich jinslar xarakteriga boglik. Tog jinslarining nurash maxsulotlari parchalanishi, suv va shamol okimlari ta`sirida ko`chirilish va yotkizilishi jarayonida ularning kayta saralanishi va yer yuzasida yirik bo`lakli jinslar, kumli, changli yoki loyli yotkiziklar xolida to`planishi sodir bo`ladi. Bunda allyuvial va eol yotkiziklari tarkibi bir-biriga o`xshash, yaxshi saralangan kum, kumlok, soz zarrachalarini ko`p saklaydigan xolga o`tadi. Muz, muz-suv va delyuvial yotkiziklari esa yomon saralangan, xar xil kattalikdagi zarra (bo`lak) lar aralashmasidan tashkil topgan. Turli katta kichikligidagi zarralar odatda turli minerologik xamda kimyoviy tarkibga ega. Tuproklarda mexanik elementlar nafakat boshlangich ona jinslardan o`tgan, albatta asosiy kismi shunday kelib chikishiga ega bo`lsa xam, ammo bir kismi tuprok paydo bo`lish jarayonida xam xosil bo`lgan. Shuning uchun tuprokning mexanik elementlarini mineral, organik yoki organo-mineralli zarrachalar tashkil etadi. Shunga ko`ra tuprok mexanik elementlari birlamchi (ona jinslaridan o`tgan) yoki ikkilamchi (yangi xosil bo`lgan) bo`lishi mumkin. 2. Jinslar va tuproklardagi turli o`lchamli aloxida zarrachalar mexanik elementlar deyiladi. Kelib chikishiga ko`ra mexanik elementlar: mineral, organik va organo-mineral zarrachalardan iborat. Bu zarrachalar tog jinslarining bo`lakchalaridan, ayrim (birlamchi, ikkilamchi) minerallar, chirindi moddalar va organik xamda mineral moddalarning o`zaro ta`sirlashuvidan xosil bo`lgan maxsulotlardan tashkil
topgan. Mexanik elementlar tuprok va jinslarda aloxida (kum) va turli struktura bo`lakchalariga birikkan shaklda bo`ladi. Mexanik elementlarni mikdoriy aniklashga mexanik analiz deb ataladi. Mexanik elementlarning xossalari, ular o`lchamiga ko`ra o`zgarib turadi. O`lchami va xossalari bir-biriga yakin zarrachalar odatda fraksiyalarga birlashtiriladi. Zarrachalar katta-kichikligiga karab fraksiya gruppalarining klassifikatsiyasi ishlab chikilgan. Kattaligi bo`yicha fraksiyalarga ajratilgan zarrachalarning gruppalanishiga mexanik elementlar klassifikatsiyasi deyiladi. Ќozirgi vaktda N.A.Kachinskiy tavsiya etgan mexanik elementlar klassifikatsiyasi ko`p ishlatiladi (5- jadval). Fraksiyalardagi o`lchami 1 mm dan katta zarrachalarga jinslarning tosh kismi yoki tuprok skleti, 1 mm dan kichiklari esa mayda zarrachali yoki mayda kismi deb ataladi. Shuningdek, mayda zarrachadagi 0,01 mm dan katta zarrachalar xossalari kumga yakin bo`lgani uchun shartli "fizik kum" gruppasiga, 0,01dan kichiklari esa loyga o`xshashligi sababli "fizik loy" deb yuritiladi. 3. Turli mexanik elementlarning minerologik, kimyoviy tarkibi, ularning fizik va fizik-kimyoviy xossalari xar xil bo`lganidan, aloxida fraksiyalar tuproklar xamda jinslarning xossalariga turlicha ta`sir etadi. Aloxida fraksiyalar uchun xarakterli bo`lgan xossalarga kiskacha to`xtalamiz. Tosh (>3 mm) asosan turli tog jinslarining bo`lakchalaridan iborat bo`lib, tuprokda toshning ko`pligi kator salbiy xossalargi olib keladi. Jumladan, kishlok xo`jalik mashinalari va kurollaridan foydalanishni kiyinlashtiradi, ekinlarning unib chikishi va o`sishiga yomon ta`sir etadi. Tuprokning toshlilik darajasi odatda (massasiga nisbatan foiz xisobida) 3 mm dan katta zarrachalar mikdoriga ko`ra kuyidagi gruppalarga ajratiladi: toshli bo`lmagan - 0,5 foiz, kam toshli - 0,5-5 foizgacha, o`rtacha toshli 5-10 foiz va kuchli toshlok tuprok 10 foizdan ko`p.
5- jadval Mexanik elementlar klassifikatsiyasi Zarrachalar o`lchami, mm Mexanik elementlar (fraksiyalar) nomi Группалари >3 3-1
1-0,5 0,5-0,25 0,25-0,05 0,05-0,01 0,01-0,005 0,005-0,001 0,001-0,0005 0,0005-0,0001 <0,0001 Тош
Шагал Кум: йирик ўрта Тўзон(чанг): йирик ўрта Лойка: дагал коллоидлар Тош кисми
«Физик кум»
«Физик лой» O`rta Osiyo sharoitida turli darajadagi toshlok tuproklar togli o`lkalarda keng tarkalgan. Shagal (3-1 mm) birlamchi minerallarning turli bo`lakchalaridan tashkil topgan. Shagalning tuprokda ko`p bo`lishi yerni ishlashda unchalik xalakit bermasa-da, lekin unga kator salbiy xossalar - suvni juda tez o`tkazib yuborish, suv ko`taruvchanlik xususiyatining yomonligi, nam sigimining juda past bo`lishi xarakterli. Kum fraksiyasi (1-0,05 mm) asosan kvars va dala shpatlari kabi birlamchi minerallarning bo`lakchalaridan iborat. Bu farksiyalarning suv o`tkazuvchanligi yukori bo`lib bo`kish va plastiklik xossasiga ega emas, ammo shagalga nisbatan unda kapillyarlik va nam sigimi ancha yaxshi. Shuning uchun tabiiy kumlar (ayniksa mayda donalisi) ekinlar uchun yarokli xisoblanadi. Ammo ekinlar uchun kumlarning nam sigimi 10 foizdan kam bo`lmasligi lozim. Download 138.62 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|