Tuproq eritmasi tuproqning eng muhim tarkibiy qismi hisoblanadi

Tuproq eritmasi - tuproqning eng muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Tuproqqa kelib tushadigan yomg‘ir va sug'orish suvlari tarkibida doim ma’lum miqdorda erigan moddalar, atmosfera gazlari (02, C 02 N2, NH) va boshqalar bo‘ladi. Tuproqning qattiq fazasi bilan о'zaro ta’sirda bo‘lgan bu suvlar tuproq tarkibidagi moddalarni eritadi. Shuning uchun ham tuproq namligining kimyoviy tarkibi juda murakkab va о ‘ zgaruvchandir. Tuproq eritmasi - uning suyuq qismi bo‘lib, yog‘ingarchilik va ekinlarga berilgan suv hisobiga shakllanadi. Tuproq tarkibidagi har xil tuzlar va minerallashgan organik birikmalar suvda eriydi va uning konsentratsiyasini oshiradi. Tuproq eritmasi uning eng harakatchan va faol qismi hisoblanib, sodir bo‘layotgan biokimyoviy, fizik-kimyoviy jarayonlarning jadalligi, yo‘nalishi, o‘simliklarning oziqlanishida muhim ahamiyatga ega. 25 Tuproq eritmasi reaksiyasini belgiloychi eng muhim omillardan biri tuproqdagi tuzlarning tarkibidir. Tuproqda nam ko‘p boiganda uning qattiq qismidagi neytral, kislotali va ishqorli tuzlar eritmaga o‘tadi. Tuproq quriganda aksincha holat ro‘y beradi, Shunday qilib, tuproq eritmasining reaksiyasi yuzaga keladi va tuproq unumdorligiga ta’sir etadi. Tuproqda ko‘proq tarqalgan mineral kislotalardan biri ko'mir kislotasidir. Termodinamik sharoitlar va tuproqning biologik aktivligiga ko‘ra karbonat angidrid ta’sirida tuproqdagi pH ko'rsatkiehi 3,9-4, 4-5,7 atrofida boiishi mumkin. Tuproqdagi karbonat angidridning miqdori ob-hayoning kecha-kunduzgi o‘zgarishi va mikroorganizmlarn ing faolligiga bog‘ liq. Tuproq eritmasining reaksiyasi shu eritmadagi vodorod ionining konsentratsiyasiga bogiiq. Vodorod ioni tuproq eritmasida ikki xil jarayon natijasida paydo boiadi. Kuchli va kuchsiz mineral kislotalarning hamda organik kislotalaming dissotsiatsiyasi qonuniga muvofiq ionlarga ajralishi yoki singdirilgan ionlaming ajralib chiqishi tufayli tuproq eritmasida vodorod ioni ko‘payadi va muvozanat (neytral) holat buziladi. Vodorod (H) ioni konsentratsiyasi gidroksil (OH) ioni konsentratsiyasi bilan teng boiganida neytral, undan ortiq boiganida kislotali, kam boiganida ishqorli reaksiya (muhit) boiadi. Tuproq eritmasining muhiti pH - vodorod ionining manfiy 10 000 lagorifm qiymati bilan ifodaianadi. Kislotali reaksiya singdirish kompleksida H+ va Al3+ ionlari boigan (asoslar bilan to‘yinmagan) podzol, chimli podzol, botqoq va qizil tuproqiar uchun xosdir. Tuproq kislotaliligi aktual (aktiv) va potensial (yashirin) boiadi. Aktual kislotalik tuproq eritmasi tarkibida erkin holdagi vodorod ionlarining to‘planishi sababli vujudga keladi. Bu holat gumifikatsiya jarayonida paydo boigan suvda eriydigan organik kislotalar va karbon kislotasi ta’sirida shakllanadi. Alyuminiy va temir elementlarinmg ba'zi turlari (A1C13, FeCl3) ta’sirida ham aktiv kislota hosil boiishi mumkin. Aktiv kislotalik holati tuproq singdiruvchi kompleksi asoslar bilan to‘yinmagan sharoitda boiishi mumkin. 26 Potential kislotalik tuproq eritmasi va singdiruvchi kompleksning o‘zaro ta’siri va almashinish reaksiyasi natijasida hosil boiadi.
Kj* + 4KC1 ->• T S kK +HCI + AICI3 A1C13 + З Н р = Al(OH)3 + 3HC1
pH ko‘rsatkichi katta yoki kichikligiga qarab tuproq eritmasining kislotalik darajasi quyidagicha bo‘ ladi: pH = 3-4,5 - kuchli kislotaii; pH = 4,5-5,5 - o‘rta kislotaii; pH = 5,5-6,5 - kuchsiz kislotaii. Ishqoriy reaksiyaning kelib chiqishida tuproq eritmasidagi kuchli asosli va kuchsiz kislotaii (KjCG., KHC03, Na2C03, NaHC03) tuzlar asosiy o'rinni egaliaydi. Singdirish kompleksida natriy kationlari saqlovchi tuproqlar ishqoriy reaksiyaga ega. Ishqoriy muhit birikmalari tuproq eritmasida erib, uning tarkibidagi gidroksil ioniarni ko'paytirganida vujudga keladi. Aktual ishqoriy muhit eritmada Na2COs, NaHC03, Ca(HCO)2 va boshqa birikmalaming erishi hisobiga, potensial ishqoriylik esa tuproq singdiruvchi kompleksida Na ioni mavjud boiishi hisobiga hosil boiadi:
Na2C 03 + 2H20 = 2NaOH + H2Cor
bunda TSK - tuproq singdiruvchi kompleksi. Tuproqlar pH ko‘rsatkichi b o ‘y k h a quyidagi ishqoriylik darajalariga ajratiladi: pH = 7-7,5 ~ kam ishqoriylik; pH = 7,5-8,5 - o‘rtacha ishqoriylik; pH = 8,5 va undan yuqori - kuchli ishqoriylik. 0 ‘simliklaming aksariyati pH ko‘rsatkich 3,5 dan past va 9 dan yuqori bolganda o‘smaydi. 0 :simliklaming yaxshi rivojlanishi uchun tuproq eritmasining pH ko rsatkichi 5,5-6,5 dan 7-7,5 gacha boiishi maqsadga muvofiq. 27 Tuproqning singdirish qobiliyati bilan bevosita bogiiq boigan xossalardan biri - uning buferiigidir. Tuproq reaksiyasi o‘z holatini saqlash va tashqi muhitdan ta’sir etuvchi aktual reaksiyalarga qarshi turish qobiliyatiga ega. Tuproqning kislotali yoki ishqorli aktual reaksiya ta’siriga qarshi tura olish xususiyati tuproq buferligi deyiladi. Buferlik tuproqda nisbatan o‘zgarmas muhit yaratish imkonini yaratadi. Bu ko‘rsatkich tuproqning kimyoviy tarkibiga, kolloid qismiga va mexanik tarkibiga bogiiq boiadi. Mexanik tarkibi soz, gumusli tuproqiar katta buferlikka, qumloq, qumli va gumusi oz tuproqiar kam buferlikka ega boiadi. Tuproq buferligi o'simliklar va tuproqdagi mikroorganizmlar hayotida muhim ahamiyatga ega. Chunki bu organizmlar, tuproqda neytral va unga yaqin reaksiya boiganda yaxshi riyojlanadi.
Sho’r tuproqlarni organish
Sho‘rlangan tuproqlar deganda, tarkibida 0,3 % dan ko‘p miqdorda suvda oson eriydigan va osimliklarga salbiy ta’sir qiladigan tuzlar bo‘lgan tuproqiar tushuniladi. Sho‘rlangan tuproqlar, asosan chalachoi va choi mintaqasida, daryolarning quvi oqimida joylashgan allyuvial tekisliklarda tarqalgan. Orol dengizi havzasida tarqalgan sho‘rlangan tuproqiar asosan СГ, S042'5 C032’, NC03 anionlari va Ca2+, Mg2+, Na+ kationlarining o‘zaro ekvivalent miqdorda reaksiyaga kirishishi natijasida hosil boigan tuzlar asosida shakllangan. Ularga quyidagilar kiradi: CaCl2 MgCl2 NaCl CaS04 MgS04 Na2S04 CaC03 MgCO. Na2C 03 Ca(HCO,)2 Mg(HC03) 2 NaHC03 Bu tuzlaming о£ simlikka zararli ta’siri ulaming suvda eruvchanlik darajasiga bogiiq. Shuni nazarda tutgan holda, eng zararli tuzlarga NaCl (osh tuzi), CaCl2 (xlorli kalsiy) va MgCl2 (xlorli magniy) kiritilgan. Kam zararli tuzlarga MgS04 (taxir tuz), CaS04 2H20 (gips) mansubdir. Sho‘rlangan tuproqlar quyidagi sabablarga ko‘ra paydo bo‘ladio‘tgan asrning 60-yillaridan boshlab keng qamrovda qo'riq va bo‘z yerlar o‘zlashtirilishi natijasida mazkur hududlarda gidrogeologik-meliorativ vaziyat tubdan o‘zgardi. Bu o‘zgarish natijasida yer osti suvlari tarkibidagi NaCl vaNa2S04tuzlari qisman tuproqlami sho£rlanishiga yoki sho‘rlanishga moyillik holatini keltirib chiqarishi, tuproq singdirish sigimidagi ustunlik qiluvchi kalsiy kationini Na kationi tomonidan siqib chiqarilishi, ya’ni kimyoviy almashinish jarayonini bir oz boisada, tezlashtirdi. Oxir-oqibatda tuproqning singdirish sigimidan siqib chiqarilgan kalsiy kationi erkin holatda sizot suviga yuvilib ketishiga olib keladi; - sho‘rlangan yoki sho‘rlanishga moyil hududlarda muntazam ravishda tuproq sho‘ri yuviladi, yetishtirilayotgan ekinlar sug‘oriladi. Natijada tuproq qatlami va singdiruvchi kompleksida kimyoviy jarayonlarni yo£nalishi o'zgaradi. Tuzli holatdagi tuproq sharoitining o'zgarishi ta’sirida singdirish sig‘imi bilan eritma orasida almashinish reaksiyasi sodir boiadi. 0 ‘tgan asrning 60-yilIarida ishlab chiqilgan (Kimberg, Kochubey) tuproqlaming sho‘rtoblanish darajasini belgilovchi gradatsiya, singdiruvchi sigim tarkibidagi asoslar yigindisiga nisbatan natriy kationining miqdorini ifodalovchi ko‘rsatkichlar, so‘nggi 30-35 yil davomida Respublikaning choi qismida tarqalgan, sho‘rlangan yoki qayta sho‘rlanishga moyil tuproqlaming sho‘rtoblanish darajasini belgilashga mos kelmasligi aniqlandi (A.Ramazonov, A.Axatov). Mazkur tasnifda sug'oriladigan dehqonchilik mintaqasida «tuproq-yer osti suvlari» tizimida sodir boigan gidrogeologo - meliorativ jarayonlarning keskin o‘zgarishi, tuproqning namlanish tartibi avtomorf tartibdan yarim gidromorf yoki gidromorf tartibga o tishi va u bilan 51 uzviy bogiiq boigan suv - fizik, kimyoviy, biologik jarayonlarning o‘zgarishi oqibatida tuproq singdirish sig‘imida sodir boiishi mumkin boigan sifat va miqdoriy ko‘rsatkichlar inobatga olinmagan. Hozirgi davrda bu gradatsiya gidromorf tuproqiar uchun o‘z qiymatini yo'qotgan, chunki bu gradatsiya shu davrgacha namlanish tartibi har xii boigan tuproqiar uchun qoilanib kelingan. Vaholanki, avtomorfva gidromorf tuproqiar hosil boiish jarayonining yo‘nalishi va jadalligiga ko‘ra bir-biridan keskin farq qiladi. Jumladan, avtomorf tuproq hosil boiish sharoitida paydo boigan sho‘rtoblanish gidromorf sharoitida hosil boigan sho‘rtoblanishga nisbatan anchagina chidamliroq. Gidromorf tuproqlarda esa bu jarayon yumshoqroq kechadi. Chunki yer ostidan namlanish yuqori, sho‘r yuvish, sug‘orish tadbirlari o‘tkazilganda tuproqdagi tuzlar pastki qatlamidagi yer osti suviga qo‘shiladi va tuproqda vaqtinchalik tuzlar konsentratsiyasi kamayadi. Suvli so‘running quruq qoldigi tarkibidagi tuzlar, ayniqsa NaCl va Na2S04 suvda tez erishi sababli, ularning tuproqdagi miqdori kamayadi. Natijada tuproqning singdirish sigimidagi yuqori konsentratsiyaga ega boigan Na kationi tuproq eritmasiga oiadi va sho‘rtobIanishni maium darajada maqbul holatga olib keladi. Bu holat quyidagi tarzda sodir boiadi: 2C
2-javvooooooooooooooobbbbbbbbbb
Tuproqning fizikaviy xossalariga, uning strukturasi, suv, havo, issiqlik, umumiy
fizikaviy va fizik-mexanikaviy xossalari kiradi. Tuproqning fizikaviy xossalari
ko‘plab omillarga, jumladan, tuproqning qattiq, suyuq, gazsimon qismi va tirik
fazalari tarkibi, ular nisbati va o‘zaro ta‘siri hamda dinamikasi singarilar bilan
bevosita bog‘liqdir.
Tuproqning paydo bo‘lish jarayonlarida, unumdorligi va o‘simliklar hayotida
fizikaviy xossalarning roli, ahamiyati ko‘plab olimlar tomonidan o‘rganilib, amaliy
xulosalar qilingan. Tuproq fizik xossalariga doir tadqiqotlar P.A.Kostichev.
V.R.Vilyams, A.G.Doyarenko, N.A.Kachinskiy, I.N.Antipov-Karatayev,
S.V.Astapov, A.V.Lebedev, P.V.Vershinin, A.F.Tyulin, A.A.Rode, S.I.Dolgov,
I.B.Revut, S.N.Rijov, M.U.Umarov, L.Tursunov, I.Turapov va boshqa olimlar
nomi bilan bog‘liq. Umumiy fizikaviy xossalariga tuproqning zichligi, qattiq
fazasining zichligi va g‘ovakligi singarilar kiradi.
Tuproq qattiq fazasining zichligi. Tuproq qattiq fazasining zichligi
(solishtirma massasi) - ma‘lum hajmdagi tuproq qattiq qismining 4
0
C da, shuncha
hajmdagi suvga bo‘lgan nisbati hisoblanadi va g\sm
3
bilan ifodalanadi. Qattiq
fazasining zichligi tuproq tarkibidagi organik moddalar miqdoriga va mineral
qismi komponentlari (tarkibiy qismlari) ning nisbatiga bog‘liq. Tuproq qattiq
fazasidagi organik moddalar (o‘simliklarning qoldiqlari, torf, gumus) ning qattiq
fazasi zichligi 0,2-0,5 dan 1,0-1,4 g\sm
3
gacha, mineral birikmalardan iborat
qismida esa 2,1-2,5 dan 4,0-5,18 g/sm
3
gacha o‘zgaradi. Bu ko‘rsatkich tuproqdagi
birlamchi va ikkilamchi minerallarning tarkibi va solishtirma massasiga bog‘lik.
Masalan, dolomitning solishtirma massasi 2,8-2,99, limonitniki 3,50-4,0, gematitda
4,9-5,3, montmorillonitniki 2,0-2,20 g/sm
3
ni tashkil etadi. Ko‘pchilik
tuproqlarning mineralli gorizontlarida qattiq fazasining zichligi 2,4 -2,65 g/sm
3
oralig‘ida bo‘lib, torfli qatlamlarda 1,4-1,8 g/sm
3
ni tashkil etadi. (25-jadval).
Tuproqning solishtirma massasiga doir ma‘lumotlar tuproq qatlamlari tuzilishini
o‘rganishda va tuproqning umumiy g‘ovakligini hisoblab chiqarishda
foydalaniladi
Tuproq zichligi va uning ekologik ahamiyati. Tabiiy holati saqlangan holda
olingan, ma‘lum hajmdagi tuproq massasiga uning zichligi yoki hajmiy massasi
deyiladi. Bu ko‘rsatkich ham quruq tuproqqa nisbatan g/sm
3
bilan ifodalanadi.
Zichlik tuproqning mineralogik va mexanik tarkibiga, struktura holatiga va organik
moddalar miqdoriga bog‘liq (25-jadval). Bundan tashqari, zichlikka tuproqga
ishlov berish jarayoni va qishloq xo‘jalik texnikasining ta‘siri ham katta. Yer
bevosita ishlangandan keyin, u eng g‘ovak holda bo‘lib, keyinchalik asta-sekin
zichlashib boradi va ma‘lum vaqtdan keyin (kelgusi haydovga qadarli) zichligi
kam o‘zgaradigan holatga keladi. Ammo ma‘lum chuqurlikka qadar ishlov
beriladigan maydonlarda, haydalma ostki qatlamning yildan-yilga zichlashib
borishi kuzatiladi
Tuproqning zichligidan qat‘iy nazar, uning turli zarrachalari orasida va
struktura agregatlari ichida hamma vaqt ma‘lum miqdorda bo‘shliqlar kovakliklar
mavjud. Bu bo‘shliqlarda suv va havo bo‘lib, o‘simliklarning ildizlari, turli
mikroorganizmlar, tuproq jonivorlari (chuvalchanglar, hasharotlar va boshqalar)
tarqalgan. Tuproqning qattiq qismi zarrachalari orasidagi barcha bo‘shliqla rning
yig‘indisiga u m u m i y k o v a k l i k deyiladi.
Kovaklik (K) tuproqning umumiy hajmiga nisbatan foiz bilan ifodalanib,
tuproq zichligi (d) hamda qattiq fazasi zichligiga (d
1
) ko‘ra quyidagi formula bilan
hisoblab chiqariladi:
d
K umumiy
= 1 - ___ * 100
d
1
Kovaklik tuproqning mexanik tarkibiga, strukturasiga, tuproq jonivorlarining
faoliyatiga va organik moddalar miqdoriga, haydaladigan yerlarda esa, ye rni
ishlash hamda tuproqni madaniylashtirish usullariga bog‘liq. Tuproqdagi
bo‘shliqlarning alohida mexanik zarrachalar va struktura agregatlarning oralig‘ida
va agregatlar ichida tarqalishiga ko‘ra umumiy kovaklik, k a p i l l ya r va n o k a
p i l l ya r kovakliklarga bo‘linadi. Shuningdek barcha bo‘shliqlar suv va havo
bilan egallaganligi sababli, erkin birikkan suv va mustahkam birikkan suv bilan
egallangan kovaklik hamda havo bilan egallangan (aerasiya) bo‘shliqlarga
ajratiladi
3-javoooooooooooobbbbbbbb