Tuproqning tadqiqot usullari 2-ma’ruza

Tuproqning tadqiqot usullari

2-ma’ruza

• Tuproq tadqiqotlarida ishlatiladigan tezkor va samarali yangi usullar.

Tuproqshunoslik kafedrasi

Dot. Q.x.f.n Isxoqova Sh.M.

Mirzo Ulug'bek nomidagi O'zbekiston Milliy Universiteti, 2020

Reja

НАЦИОНАЛЬНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ УЗБЕКИСТАНА, 2020

Tuproqni kimyoviy tahlil qilishda ishlatiladigan sifat va miqdoriy usullar. Tuproqni o'rganishning gravimetrik usullari.

• Gravimetrik tahlil moddaning sof shaklda chiqarilishi va uning massasini tortish orqali aniq belgilashdan iborat. Ko'pincha tahlil qilinadigan komponentning cho'kishi amalga oshiriladi. Kamroq aniqlangan komponent uchuvchi birikma (haydash usuli) shaklida ajratiladi. Gravimetriya mutlaq usul bo'lib, natijada olingan natijani standartlar yoki namunalar bilan taqqoslashni talab qilmaydi.
• Gravimetrik usullarning kamchiliklari, ayniqsa, ko'plab namunalarni tahlil qilishda ta'rifning davomiyligi hisoblanadi. Asosiy kamchilik tuproqning murakkab tarkibi bilan bog'liq va usulning selektiv emasligi hisoblanadi.

Gravimetrik analiz uch turga bo'linadi:

1 ) ajratish 2) cho'ktirish 3) haydash

• 1) Ajratish usulida aniqlanayotgan modda aralashmadan ajratib
• tozalanadi va massasi analitik tarozida tortiladi. Masalan: Temir bilan
• oltingugurtning aralashmasidan temirni magniga tortilish hususiyatidan
• foydalanib ajratish mumuin.
• 2) Cho'ktirish usulida aniqlanadigan modda kimyoviy reaktsiya yordamida
• tarkibi aniq bo'lgan qiyin eriydigan birikma holida cho'ktiriladi. Bunda
• cho'kma qizdirilib tarkibi aniq bo'lgan boshqa moddaga aylantiriladi va shu
• moddaning massasi analitik tarozida tortilib modda miqdori aniqlanadi.
• 3) Ҳайдаш усулида аниқланадиган модда учувчан бирикма ҳолида ҳайдалади.
• Бунда аниқланадиган модда қиздириш ёки бошқа модда (реактив) таъсирида учувчан бирикма ҳосил қиладиган ҳолига ўтказиш билан ажратилади. Ҳайдаш усуллари тўғри ва тескари бўлиши мумкин.

Gravimetrik taqsimlash bir necha bosqichdan iborat:

Cho'kish usulining

asosiy bosqichlari

-tahlildan olinngan namunlarni eritmaga o'tkazish

-belgilangan moddani cho’kma shakliga o’tkazish

1 bosqich

-Eritmadan cho’kmani ajratish (filtratsiyalash) va aralashmalarni olib tashlash (yuvish)

-noto’g’ri

2 bosqich

4 этап

-Cho’ktirilgan shaklni gravimetrik shaklga o’tkazish

(buning uchun turli xil o’lchamli va materialli tigellardan foydalaniladi)

3- bosqich

-Analitik tarozilarda gravimetrik shakllarni tortish

analiz natijalairni hisoblash

Tuproq tadqiqotida ishlatiladigan masofaviy va avtomatlashtirilgan usullar tushunchasi.

• So'nggi yillarda tuproqlarning kimyoviy holatini aniqlash uchun klassik tahlil usullari bilan bir qatorda instrumental tahlillar ham amalga oshiriladi. Tuproq qoplami yoki gidrosferaning holatini o'rganish aviatsiya, sun'iy yo'ldoshlar va yer yuzasiga yaqin bo'lgan kosmik stansiyalar tomonidan amalga oshiriladi. Atrofimizdagi har qanday obyektni jismoniy va fizik-kimyoviy o'rganishning samarali usulini tanlash bir necha bosqichlarni o'z ichiga oladi. Yuqori tezlik, harorat va bosim, radiatsiya darajasi, hatto yer orbitasidan tashqaridagi hodisalarni o'rganishda uzoq va avtomatik usullar qo'llaniladi. Aerokosmik tasvir tuproq xaritalari yordamida tuproq holati, yerosti suvlari va sho'r suvlarni xususiyatlariga asoslangan holda tuziladi. Tahlillarning aniqligi va sezgirligiga bo'lgan talab ortib bormoqda.

1.Tajriba shuni ko'rsatadiki, "Salyut" dan olingan suratlar kamida bir necha o'n metr amplitudali relyef shakllarining stereoskopik reproduktsiyasini ta'minlaydi. Bu shuni anglatadiki, suratlar orqali tog 'va tog' etagida makro va mezoformlarni stereoskopik usulda o'rganish mumkin. Stereoskopik tarzda qabul qilinmaydigan tekisliklarning relyef shakllari, masalan, o'simliklarni taqsimlash kabi bilvosita xususiyatlar tufayli tasvirlarda yaxshi aks etadi.

2. Tog ' oldi o'tloqi cho'l va o'rmon-dasht hududlarida eroziya shakllari suv havzalarida engil ohang ostepnennyh o'simlik guruhlari bilan solishtirganda yuqori o'tloqlar yoki qayin daraxtlar qorong'i tusda ajratilgan.

Kosmik suratlardan olingan vegetatsiya indekslar xaritalaridan foydalanish

• Kosmik suratlardan olingan vegetatsiya indekslar xaritalaridan foydalanish

Ma'lumki, elektromagnit spektrning qizil va yaqin infraqizil hududlarida o'simlik

• qoplamining aks etishi egozelenen fitomassa bilan chambarchas bog'liq.
• Faoliyat holatini aniqlash uchun NDVI (normallashtirilgan DifferenceVegetation
• Index) normallashtirilgan vegetativ indeks keng qo'llaniladi. NDVI, shuningdek
• , o'simliklarning zichligini tavsiflaydi, o'simlikshunoslar o'simliklarning o'sishi va
• o'sishini, yerlarning samaradorligini baholashga imkon beradi. Indeks spektrning
• yaqin infraqizil va qizil mintaqalarida aks ettirish qiymatlari o'rtasidagi farq
• sifatida hisoblanib, ularning yig'indisiga bo'linadi. . Natijada, ndv qiymatlari
• -1 dan -1gacha o'zgaradi.Yashil o'simliklar uchun qizil hududdagi aks ettirish
• xlorofill bilan nurni yutilishi tufayli yaqin infraqizildan har doim kamroq bo'ladi,
• shuning uchun eruvchanligi uchun ndv qiymatlari 0 dan kam bo'lishi
• mumkin(quyidagi jadvalga qarang). Qizil va infraqizil spektral zonalarda sun'iy
• yo'ldosh rasmining har bir pikseli uchun indeksni hisoblash sizga olingan tasvirni
• - NDVI xaritasini olishga imkon beradi.

Donli qishloq xo’jligining kosmosdan ko’rinishi

Obyekt turi	Qizil spektr maydonning koeffitsientda aks etishi	Yaqin qizil spektr maydonning koeffitsientda aks etishi	Ndvi normallashtirilgan turlicha vegetativ indeks NDVI (Normalized)nDifference Vegetation Index).
Zich o’simliklar	0,1	0,5	0,7
Siyrak o’simliklar	0,1	0,3	0,5
Ochiq tuproq	0,25	0,3	0,025
Bulut	0,25	0,25	0
Qor va muz	0,375	0,35	-0,05
Suv	0,02	0,01	-0,25
Sun’iy mahsulotlar (beton, asfalt)	0,3	0,1	-0,5

Kompyuter texnologiyasini kimyoviy tahlilga kiritish ko'plab jarayonlarni masofadan boshqarish imkonini beradi. Bunda jarayonlarni boshqarish, olingan ma'lumotlarni tahlil qilish, uskunani boshqarish va tez va to'g'ri qaror qabul qilish kerak bo'lgan dasturiy ta'minot muhandisi hal qiluvchi rol o'ynaydi. Tuproqda bunday masofaviy usullardan foydalanish tobora keng tarqalgan.

Zamonaviy kimyoviy tahlillarga xos bo'lgan sezuvchanlik va aniqlik mezonlari, blan bilan birgalikda ifoda, massa va avtomatlashtirish kabi talablar qo'yiladi. Masofaviy zondlash muammolarini hal qilishda yadro-fizik, mass - spektrometrik tahlillar yordam beradi. Avtomatlashtirilgan kimyoviy tahlil usullari tahlillarga (spektroskopiya va kromatografiya) jismoniy yondoshish imkoniyati bo'lmagan hollarda qo'llaniladi). Ular, asosan, ko'plab namunalarni tahlil qilishni talab qiliganda mos keladi.

• Zamonaviy kimyoviy tahlillarga xos bo'lgan sezuvchanlik va aniqlik mezonlari, blan bilan birgalikda ifoda, massa va avtomatlashtirish kabi talablar qo'yiladi. Masofaviy zondlash muammolarini hal qilishda yadro-fizik, mass - spektrometrik tahlillar yordam beradi. Avtomatlashtirilgan kimyoviy tahlil usullari tahlillarga (spektroskopiya va kromatografiya) jismoniy yondoshish imkoniyati bo'lmagan hollarda qo'llaniladi). Ular, asosan, ko'plab namunalarni tahlil qilishni talab qiliganda mos keladi.

Rus olim-tahlilchisi A.K. Babko o'z vaqtida avtomatlashtirish har doimfoyda keltirishini aytgan. Avtomatik analizatorlarni o'rnatish uchun radiofiziklar va kimyogarlar, mexaniklar jamoasi bilan ishlash kerak. Bu savolning iqtisodiy tarafi bilan ham bog’liq. Standart mahsulotni yalpi ishlab chiqarishni avtomatlashtirish foydalidir.

• Rus olim-tahlilchisi A.K. Babko o'z vaqtida avtomatlashtirish har doimfoyda keltirishini aytgan. Avtomatik analizatorlarni o'rnatish uchun radiofiziklar va kimyogarlar, mexaniklar jamoasi bilan ishlash kerak. Bu savolning iqtisodiy tarafi bilan ham bog’liq. Standart mahsulotni yalpi ishlab chiqarishni avtomatlashtirish foydalidir.
• ''Qurilmalar har doim ham malakali mutaxassis rolini o'ynashi mumkin emas." – deb yozadi taniqli olim. Ammo shunga qaramay, tuproqlarning kimyoviy tuzilishi, fizik-kimyoviy xususiyatlari eng zamonaviy texnologiyalarni o'rganishda muvaffaqiyatli qo'llaniladi. Tuproqning mineralogik tarkibini o'rganish radiografik va spektrometrik tahlil bilan amalga oshiriladi. Bunday misollardan ko’plab keltirish mumkin.

Tuproqni o'rganishning zamonaviy instrumental usullari.

• Ko'pincha tuproqlarning tarkibi, xususiyatlari va tuzilishini, tuproq tarkibiy qismlarini va tabiiy jismlarning tuproqlari bilan bog'liq bo'lgan eng ko'p ishlatiladigan usullar qatoriga quyidagilar kiradi:

1. Potensiometrik usullarning asosiy afzalligi-bu sohada testlarni dala sharoitida o'tkazish imkoniyatidir. Bundan tashqari, tahlil tahlil qilish jarayonida tahlil qilinadigan namunalar uning xususiyatlarini o'zgartirmaydi. Potansiyometrik usullarning asosiy farqlovchi xususiyati-ion kontsentratsiyasi emas, balki faoliyatni o'lchash hisoblanadi Potansiyometriya yordamida ph muhitini ovp reaksiyasini ionselektiv elektrodlar to'plami yordamida Na, K, NH4, Ca, Mg, F, Cl, NO3, Pb ning faolligi aniqlanadi

2. Tuproqlarda va tuproq eritmalarida tuz tarkibini aniqlash uchun ishlatiladigan konduktometrik usullar.

• 2. Tuproqlarda va tuproq eritmalarida tuz tarkibini aniqlash uchun ishlatiladigan konduktometrik usullar.

3. Polyagografik usullar ko'plab kationlar va anionlarni aniqlash uchun keng qo'llaniladi. Ko'pincha mikroelementlar, shuningdek tuproqning organik moddalarining ayrim tarkibiy qismlarini aniqlash va ularning metall ionlari bilan o'zaro ta'sirini o'rganiladi.

• 4.  Fotometrik va nefelometrik usullar tuproq va tuproq eritmalarining deyarli barcha tarkibiy qismlarini aniqlashga imkon beradi.

5. Spektrofotometrik usullar tuproqdagi turli elementlar va moddalarning miqdoriy tarkibini aniqlash va gumus moddalari, nozik dispersiyali minerallar va ularning o'zaro ta'sir o'tkazish mahsulotlarini o'rganish uchun ishlatiladi. Ko'zgu spektrlarini o'rganish tuproq ranglarining ob'ektiv miqdoriy xususiyatlari uchun yangi imkoniyatlar ochdi.

• 5. Spektrofotometrik usullar tuproqdagi turli elementlar va moddalarning miqdoriy tarkibini aniqlash va gumus moddalari, nozik dispersiyali minerallar va ularning o'zaro ta'sir o'tkazish mahsulotlarini o'rganish uchun ishlatiladi. Ko'zgu spektrlarini o'rganish tuproq ranglarining ob'ektiv miqdoriy xususiyatlari uchun yangi imkoniyatlar ochdi.

Tuproq juda murakkab tadqiqot va tahlil ob'ektidir; D. Mendeleyev davriy tizimi deyarli barcha elementlarini o'z ichiga oladi va elementlarning analitik nuqtai nazardan nisbati ko'pincha salbiy; tuproq eriydigan va erimaydigan birikmalarni o'z ichiga oladi; ularning tarkibi ma'lum bo'lgan erituvchilarda juda qiyin yoki to'liq erimaydigan o'ziga xos organik birikmalarning katta to'plamini o'z ichiga oladi. Tuproqning organik va mineral qismlari odatda tuzilish va xususiyatlarga yaqin bo'lgan bir qator moddalarni o'z ichiga oladi, bu esa ularni aniqlash va preparatni ajratishni qiyinlashtiradi. Shu bois, tuproqshunoslikka yangi instrumental usullarni joriy etish-tadqiqotchining yaxshi tayyorgarligini talab qiladigan ijodiy jarayon, eksperiment shartlarini, fikrlash jasoratini sinchiklab tekshirish.

• Tuproq juda murakkab tadqiqot va tahlil ob'ektidir; D. Mendeleyev davriy tizimi deyarli barcha elementlarini o'z ichiga oladi va elementlarning analitik nuqtai nazardan nisbati ko'pincha salbiy; tuproq eriydigan va erimaydigan birikmalarni o'z ichiga oladi; ularning tarkibi ma'lum bo'lgan erituvchilarda juda qiyin yoki to'liq erimaydigan o'ziga xos organik birikmalarning katta to'plamini o'z ichiga oladi. Tuproqning organik va mineral qismlari odatda tuzilish va xususiyatlarga yaqin bo'lgan bir qator moddalarni o'z ichiga oladi, bu esa ularni aniqlash va preparatni ajratishni qiyinlashtiradi. Shu bois, tuproqshunoslikka yangi instrumental usullarni joriy etish-tadqiqotchining yaxshi tayyorgarligini talab qiladigan ijodiy jarayon, eksperiment shartlarini, fikrlash jasoratini sinchiklab tekshirish.

E'TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT