Turkiston Muxtoriyati – tub yerli xalqlar davlatchiligi tarixida yangi bosqich

Tilshunoslikka kirish

Talaba: To’raboyeva Dilsora

Mavzu:Gapning aktual ko’rinishi. Sintaktik inversiyalar

Aktual bo’linish. Gapda so’zlar tartibi. Nutq induvudial tabiatga ega bo’lganligi bois gapda ishtirok etayotgan so’zshakllar tarkibi ham erkindir. Biroq bu «erkinlik» hech qachon umumiy lisoniy qonuniyatlar doirasidan tashqarida bo’lmaydi. So’zlovchining maqsadi, uslub talablari asosida so’zshakllar umumiy tartibga ega bo’ladi.Har qanday nutqiy gap, o’zida ma‘lum voqelikni ifodalash bilan birga, so’zlovchining axborat maqsadini ham namoyon qiladi. Masalan, Jamshid maktabga ketdi gapida, Jamshidning maktabga ketishi voqeligi qayd qilinishi bilan birga, so’zlovchining tinglovchiga Jamshidning qaerga ketganligi haqidagi ma‘lumotni yetkazish niyati ham o’z aksini topgan. Shu boisdan gap Jamshid qaerga ketdi? so’rog’iga javob bo’ladi. Demak, ushbu gapdagi voqelik Jamshidning qaerga ketganligi emas, balki kimning qaerga ketganligi, so’zlovchining axborot maqsadi esa Jamshidning qaerga ketganligi haqidagi ma‘lumotni tinglovchiga yetkarishdir.
Gapni Maktabga Jamshid ketdi shaklida o’zgartirsak, voqelik oldingi gapdagi bilan bir xil, biroq so’zlovchining axborot maqsadi Maktabga kim ketdi? so’rog’i orqali muayyanlashadi. Birinchi gapda harakatning yo’nalishi, ikkinchi gapda harakatning bajaruvchisi axborot mo’ljalidir. Gapning axborot vazifasi nuqtai nazaridan tuzilishi aktual tuzilish deyiladi. Aktual tuzilmaning tarkibiy qismlari aktual bo’laklar deyiladi.
Aktual vazifa nuqtai nazaridan gapni tashkil etuvchi unsurlar tema (ma‘lum) va rema (yangi) qismlarga bo’linadi. Gapning rema qismi kommunikativ (axborot) nuqtai nazardan ahamiyatli bo’ladi. Savol ana shu remani aniqlash uchun beriladi. Gapning tema qismi ma‘lum bo’lganligi so’roq gapda aynan takrorlanadi.
Gapning aktual bo’linishi mantiqiy birlik bo’lgan hukmning bo’laklanishi (sub‘ekt va predikatga bo’linish) ga o’xshaydi. Shu boisdan ayrim tilshunoslar aktual bo’linish sathini mantiqiy-grammatik sath deb ham nomlaydi.
Aktual bo’linish sof nutqiy hodisadir. Lekin aktuallashish lisoniy strukturadan mutlaqo uzilgan deyish noto’g’ri. Har qanday hodisa muayyan mohiyatning namoyandasi bo’lganligi kabi aktuallashish ham konstruktiv-sintaktik sathdan butunlay uzilmagan. Aktuallashishda gapning lisoniy strukturasi unsurlari bo’lmish kesim, ega, hol o’rinlari to’ldiruvchilari yoki bu to’ldiruvchilar kengaytiruvchilarining kommunikativ ahamiyati aktual bo’linishni keltirib chiqaradi. Shu boisdan aktuallashishning lisoniy asosi konstruktiv-sintaktik lisoniy sath, aktuallashish jarayoni esa kommunikativ-sintaktik sath deb yuritiladi.
Aktual bo’linish talabi bilan gapda so’zshakllarning tartibi har xil bo’ladi.
nversiya (lot. unversio — oʻrnini almashtirish) (tilshunoslikda) — gap boʻlaklari odatdagi tartibining oʻzgarishi. Tilda ikki xil vazifa bajaradi: semantik va asemantik. Semantik vazifasi gapning biror boʻlagini alohida taʼkidlash yoʻli bilan nutqqa emotsional-ekspressiv ruh baxsh etishda (mas, Bu chol shu ahvolda qayoqqa boradi? — Shu ahvolda qayoqqa boradi bu chol?!), asemantik vazifasi esa surok, ran (ayniqsa, roman va german tillarida), sheʼriyatda kompozitsiya, ritm, vazn, qofiya hosil qilishda na-moyon boʻladi (mas, ketdimi u?; ilk bor rozilik soʻrashim mening). I., faqat uslubiy emas, balki sintaktik-uslubiy (sintaktikpoetik) hodisadir. U jonli soʻzlashuv tilida, badiiy adabiyotda, ayniqsa, sheʼriyatda koʻp uch-raydi.[1]
Tilda tilshunoslik, inversiya ikki ibora tashqi ko'rinishning kanonik tartibini o'zgartiradigan, ya'ni teskari tomonga o'zgartiradigan bir nechta grammatik konstruktsiyalarning har qanday biri. Ingliz tilida predmet-fe'l inversiyasining bir necha turlari mavjud: lokalizatsiya inversiyasi, direktiv inversiya, kopulyar inversiyava kotirovka inversiyasi. Inversiyaning eng tez-tez uchraydigan turi Ingliz tili bu mavzu-yordamchi inversiya unda an yordamchi fe'l u bilan joylarni o'zgartiradi Mavzu; kabi savollarda tez-tez uchraydi, masalan Kelayapsizmi?, mavzu bilan siz yordamchi bilan almashtiriladi bor. Boshqa ko'plab tillarda, ayniqsa erkinroq bo'lgan tillarda so'zlar tartibi ingliz tiliga qaraganda, inversiya turli xil fe'llar bilan (nafaqat yordamchilar) va boshqa sintaktik kategoriyalar bilan ham sodir bo'lishi mumkin.
Qatlamli bo'lganda saylov okrugiga asoslangan jumla tuzilishini tahlil qilishda foydalaniladi, inversiya ko'pincha uzilish tarkibiy qism, ammo bu xushomadgo'ylikda bo'lmaydi qaramlikka asoslangan tahlil. Shu nuqtai nazardan, inversiya natijalariga o'xshash oqibatlarga olib keladi siljish.