Tushunchа hosil qilishning mantiqiy usullari reja

TUSHUNCHА HOSIL QILISHNING MANTIQIY USULLARI


REJA:

1. 
   Mantiq fanining predmeti, bahs mavzusi
   
2. 
   Mantiq qonunlari
   
3. 
   Tushuncha tafakkur shakli sifatida
   
4. 
   Tushunchaning turlari. Tushunchalar o`rtasidagi munosabat
   

Mavzuga oid tayanch tushunchalar: bilish, hissiy bilish, aqliy bilish, sezgi, idrok, tasavvur, tafakkur shakli, tafakkur qonuni, formal mantiq, dialektik mantiq, matematik mantiq, qonun, ayniyat qonuni, nozidlik qonuni, uchinchisi istisno qonuni, yetarli asos qonuni, tushuncha, hukm, xulosa chiqarish, taqqoslash, analiz, sintez, mavxumlashtirish, umumlashtirish, yakka tushuncha, umumiy tushuncha, jamlovchi tushuncha, aniq tushuncha, mavxum tushuncha, musbat tushuncha, manfiy tushuncha, oddiy hukm, murakkab hukm, tasdiq hukm, inkor hukm, atributiv hukm,


1. «Mantiq» tushunchasi uch xil ma’noda qo’llanadi: birinchidan, u ob’ektiv reallikdagi narsa va hodisalar orasidagi eng umumiy, zaruriy, qonuniy aloqadorliklar ma’nosida («dalillar mantig’i», «tarixiy taraqqiyot mantig’i»...); ikkinchidan, fikrlar aloqadorligi va taraqqiyoti ma’nosida («fikrlash mantig’i», «tafakkur mantig’i»...); uchinchidan, tafakkur to’g’risidagi fan ma’nosida («Mantiq fani»). Biz «mantiq» deganda, uning so’nggi ma’nosini nazarda tutamiz. Mantiq - tafakkur to’g’risidagi fan bo’lib hisoblanadi.
«Logika» grekcha «loguke» so’zidan olingan bo’lib, “so’z”, “fikr”, “aql” ma’nolarini ifodalaydi. Yaqin va O’rta Sharqda bu fan «mantiq» deb ataladi. «Mantiq» arabcha so’zdan olingan bo’lib, so’z, fikr, degan ma’noni ifodalaydi.
Mantiq fanining o’rganish ob’ekti tafakkur hisoblanadi. Mantiq boshqa fanlardan farqli o’laroq, tafakko`rni olamni bilish usuli sifatida o’rganadi. Demak, Mantiq fani - tafakkur shakllari, usullari va qonunlari to’g’risida bahs yuritadi.
Mantiq olamni bilish usuli sifatida abstrakt tafakkur va uning shakllari (tushuncha, mushohada va xulosa)ni, shuningdek, tafakkur jarayonida olamning inson ongida aks etish qonunlari (ayniyat, ziddiyatlik, uchinchisi istisno, yyetarli asos)ni o’rganadi.
Hozirgi zamon mantiq fani tarkibiga dialektik va formal (shakliy) mantiq kiradi. Dialektik va formal mantiq asosida ilmiy bilish mantig’i shakllanadi.
Mantiq fanining o’ziga xos tomoni shundan iboratki, olam haqida olingan axborotlarni tafakkur qonun-qoidalari asosida qayta ishlash orqali yangi bilim hosil bo’ladi.
Mantiqiy shakllar, qonun-qoidalar umuminsoniy xarakterga ega. Buning ma’nosi shundan iboratki, inson qaysi tilda so’zlashi, fikr yuritishidan qat’iy nazar, barcha uchun umumiy hisoblangan mantiq talablariga, qonun-qoidalariga amal qilishi zarur. Ana shu shartga rioya qilish olam haqida haqqoniy bilim hosil qilishga imkon beradi.
2. Mantiq fani qadimdan paydo bo’lgan. Mantiqning shakllanishi falsafiy ilmlarning shakllanishi bilan bevosita bog’liq. Mantiq fanining tarixiy rivojlanish bosqichlari deganda, quyidagilar nazarda tutiladi:
1. Qadimgi dunyoda mantiq fanining taraqqiyoti.
2. O’rta asrlarda mantiq fanining taraqqiyoti.
3. Yangi davr Yevropasida mantiq fanining taraqqiyoti.
4. Mantiq ilmining hozirgi taraqqiyot bosqichi.
Mantiq ilmining shakllanishi to’g’risidagi ma’lumotlar shundan dalolat beradiki, uning dastlabki ildizlari Xitoy, Hindiston, Yunoniston va dunyoning boshqa mamlakatlarida paydo bo’lgan. Mantiq dastlab Hindistonda eramizdan ilgarigi ikkinchi ming yilliklarda shakllana boshlagan. Eramizning boshlarida Hindistonda mantiq ilmi mustaqil fan sifatida shakllandi. VII asrga mansub mashhur mantiqshunos Dharmakirtining mantiqqa oid yozib qoldirgan risolalari («Mantiq tomchilari» - darslik, «Mantiqiy asos to’g’risida qisqacha darslik», «Mantiqiy aloqalar to’g’risidagi tadqiqotlar», «Bilimning haqiqatligi to’g’risida») shundan dalolat beradi.
Bizgacha yetib kelgan adabiyotlarda Abu Nasr Forobiy va Abu Ali Ibn Sinoning mantiq ilmidagi muvaffaqiyatlari alohida ta’kidlangan.
Abu Nasr Forobiy (873-950-yillar) mantiq ilmi taraqqiyotiga katta hissa qo’shgan buyuk mutafakkirdir. U avvalo qadimgi yunon falsafasi va mantig’ini, Aristotelning ilmiy ijodini chuqur o’rgandi.
Forobiy mantiqqa oid «Isoguvchi» (Kirish), «Ma’qulot» (Kategoriya), «Ibora, «Qiyos», «Burxon», «Jadal», «Safsata», «Xitoba», «She’r» deb nomlangan 9 risolani yaratdi. Bulardan tashqari, «Mantiq ilmiga kirish», «Aql haqida» «Sillogizm» kabi risolalarni yozdi. Forobiy mantiqni «to’g’ri fikrni amalga oshirish, haqiqatni qo’lga kiritish san’ati» - deb hisoblagan. Uning fikricha, mantiq shunday bir san’atki, u har doim odam notiqlikda adashib qoladigan bo’lsa, to’g’ri fikrlashga olib keluvchi va aql yordamida biron-bir xulosa qilinadigan bo’lsa, xatolardan asrovchi masalalarni o’z ichiga oladi.
Abu Nasr Forobiy mantiqni tafakkur to’g’risidagi fan, deb bildi. Uning ta’limoticha, tafakkur haqiqatni bilishga xizmat qiladi va bu yo’lda u turli mantiqiy shakl va usullar: tushuncha, hukm, xulosa chiqarish, isbotlash kabilardan foydalanadi. «Mantiq,-deb yozadi Forobiy, - falsafaning u yoki bu qismlarida qo’llangan hollarda nazariy va amaliy san’atlarni qamrab oluvchi haqiqatni qo’lga kiritish asbobidir». Forobiy - mantiqning asosiy tushunchalari, bo’limlarini ishlab chiqishga katta hissa qo’shdi. Uning mantiq bilan grammatika, mantiqiy fikr bilan notiqlik (fikrini bayon qilish) san’atining bog’liqligi to’g’risidagi fikrlari diqqatga sazovordir.
To’g’ri fikrlash qonunlari tafakkur qonunlari deb yuritiladi. Tafakkur qonunlari insonning tarixiy taraqqiyoti va bilish sohasidagi tajribasi asosida shakllangan. Tafakkur qonunlarida insonga xos fikrlash jarayonining eng oddiy, eng umumiy xususiyatlari aks etgan. Tafakkur qonunlari muhokama jarayonida fikrlar orasidagi munosabatlarga taalluqli bo’ladi. Fikrlarning to’g’ri to`zilganligi va ular orasidagi ichki aloqadorlik mantiq qonunlarida o’z ifodasini topadi.
Mantiq qonunlariga quyidagilar kiradi: 1) ayniyat qonuni; 2) ziddiyatsizlik qonuni; 3) uchinchisi mustasno qonuni; 4) yetarli asos qonuni. Mantiq qonunlari faqat inson fikrlarigagina tatbiq etiladigan qonunlar hisoblanadi. Shuning uchun ham ular tafakko`rning xususiy qonunlari, deb yuritiladi. Tafakkur qonunlari fikr – muhokamalar orasidagi eng umumiy, zaruriy, takrorlanadigan, qat’iy, ichki aloqadorliklarni ifodalaydi hamda mantiqiy (ya’ni to’g’ri) fikr yuritish yo’llarini ko’rsatadi.
Ayniyat, ziddiyatsizlik, uchinchisi mustasno qonunlari Aristotelning «Metafizika» asarida ta’riflab berilgan. Yetarli asos qonuni nemis faylasufi, matematik Leybnis tomonidan asoslangan.
Mantiq qonunlari mantiqiy fikrlashning to’g’ri amalga oshishini ta’minlaydi.