UNİversiteti
Download 0.83 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1-Lektsiya Kirisiw. Gidravlika tiykarları Reje
- 1.1. Kirisiw. Gidravlika pa’ninin’ wazıypaları
- 1.2. Gidravlika pa’ninin’ qısqasha tariyxı h’a’m onın’ tiykarshıları
- 1.3. Suyıqlıq h’a’m onın’ fizikalıq qa’siyeti
- 1.4. İdeal h’a’m real suyıqlıqlar
- 1.5. Real suyıqlıqlardın’ tiykarg’ı fizikalıq qa’siyetleri
- Tekseriw ushın sorawlar
- 2-lektsiya Gidrostatika Reje
- Gidrostatikalıq basımnın’ birinshi qa’siyeti
- Gidrostatikalıq basımnın’ ekinshi qa’siyeti
- 2.2. Suyıqlıqtın’ tınısh jag’dayındag’ı ten’lemesi (Eyler ten’lemesi)
|
O’ZBEKSTAN RESPUBLİKASI JOQARI HA’M ORTA ARNAWLI BİLİM MİNİSTİRLİGİ BERDAQ atındag’ı QARAQALPAQ MA’MLEKETLİK UNİVERSİTETİ KA’SİPLİK TA’LİM KAFEDRASI Ka’siplik ta’lim bakalavr bag’darı studentleri ushın Gidravlika h’a’m gidravlikalıq mashinalar pəninen lektsiyalar teksti Du’zgen: U’lken oqıt. T.Uzaqov No’kis-2008 2
1 Kirisiw. Gidravlika tiykarları
3 Suyıqlıqtın’ basım ku’shi 4 Gidrodinamika tiykarları
5 Suyıqlıq h’a’reketi ten’lemeleri 6 Gidravlikalıq qarsılıq 7 Ashıq kanallarda suyıqlıq ag’ımının’ tegis ilgerilemeli qozg’alısı
8 Naporlı trubalarda suyıqlıqtın’ h’a’reketi 9 Suyıqlıqtın’ juqa diywalındag’ı kishkene tesiklerdin’ ag’ıp shıg’ıwı
10 Nasoslar 11 Pa’rrikli nasoslar
12 Ko’lemli nasoslar.
13 Kompressorlar. 14 Kompressorlardın’ tu’rleri.
15 Samallatqıshlar. 16 Paydalanılg’an a’debiyatlar
3
Kirisiw. Gidravlika tiykarları Reje: 1.1. Kirisiw. Gidravlika pa’ninin’ wazıypaları. 1.2. Pa’nnin’ qısqasha tariyxı. 1.3. Suyıqlıq h’a’m onın’ fizikalıq qa’siyetleri. 1.4. İdeal h’a’m real suyıqlıqlar. 1.5. Real suyıqlıqlardın’ tiykarg’ı fizikalıq qa’siyetleri. A’debiyatlar: A.Yu.Umarov. «Gidravlika». 6-19 betler A.İ.Bogomolov, K.A.Mixailov. «Gidravlika». 5-20 betler.
Gidravlika pa’ni suyıqlardın’ tınısh h’a’m h’a’rekettegi o’zgeriw nızamlıqların u’yretetug’ın pa’n bolıp esaplanadı. Usı nızamlıqlardın’ anıq injenerlik ma’selelerdi sheshiw de qollanıw usılların u’yrenedi. Gidravlika so’zi yunon tilinde suw h’a’m qubır so’zlerinen quralg’an. Olardı qosıp oqıg’anımızda qubırdag’ı suwdın’ h’a’reketi degen ma’ni kelip shıg’adı. Keyinshelli gidravlika so’zi tek suwdın’ trubadag’ı h’a’reketi emes, al ashıq o’zenlerdegi h’a’reketin de an’latatug’ın boldı. Sebebi gidravlika naporlı (trubada) h’a’m ashıq o’zenlerdegi naporsız h’a’reketi nızamlıqların u’yrenedi. Gidravlika pa’ni eki bo’limnen ibarat: Gidrostatika h’a’m gidrodinamika. Gidrostatika bo’liminde sug’ıqlıqlardın’ tınısh jag’dayı nızamlıqları u’yreniledi. Bunday nızamlıqlar shug’ırlıg’ı boyınsha qa’legen tochkadag’ı gidrostatik basımnın’ o’zgeriwin anıqlawdan ibarat. Gidrostatik basım waqıtqa emes, al koordinatalarg’a baylanıslı. ( ) z y x f p , , =
(1.1) Gidrodinamika bo’liminde suyıqlıqlardın’ h’a’rekettegi gidrodinamik elementlerinin’ o’zgeriw nızamlıqları u’yreniledi, bunda suyıqlıqlardın’ h’a’r qıylı tochkalarda u tezlik h’a’m p basımlardın’ waqıt o’tiwi menen mug’darları o’zgeredi. Berilgen tochkadag’ı tezlik h’a’m basımnın’
waqıt aralıg’ında o’zgeriwi to’mendegishe jazıladı: ( ) ( ) ( ) t z y x f u t z y x f u t z y x f u z y x , , , , , , , , , 3 2 1 = = =
(1.2) ( )
z y x f p , , , =
(1.3)
4
Eramızdan 4000 jıl aldın Egipetde h’a’m 1000 jıl burın Kitay, Siriyada, Vavilon, Gretsiya, Rimde suwdan paydalanıw ushın da’ryalarg’a tog’anaqlar, shıg’ırlar qurg’an. Gidravlika pa’nine tiyisli da’slepki qol-jazbalar eramızdan aldın (287-212 jj) jasag’an grek fizigi Arximed ta’repinen jazılg’an «Denenin’ ju’ziw nızamları» qol jazbası bolıp esaplanadı. XV a’sirde italiyalı alım Leonardo Da Vinchi (1452-1519) «Da’rya h’a’m kanallarda suw h’a’reketin u’yreniw» h’a’mde «Suyıqlıqtın’ tesikten ag’ıp shıg’ıwı» tuwralı jan’alıqlar ashqan. 1586-jılı Niderlandiya ilimpazı alım-injener, matematik Simon Stiven (1548-1620) o’zinin’ «Baslang’ısh gidrotexnika» kitabın baspadan shıg’ardı. 1612-jılı Galileo Galiley (1564-1642) o’zinin’ «Suwdag’ı denenin’ qozg’alısı» shıg’arması menen du’nyag’a tanılg’an. 1643-jılı E.Torrichelli (1608-1647) suyıqlıqlardın’ tesikten ag’ıp shıg’ıwı nızamın islep shıqtı. 1650-jılı Blez Paskal (1623-1662) «Jabıq ıdıstag’ı suyıqlıqqa sırttan ta’sir etken basım suyıqlıqtın’ barlıq tochkalarında o’zgermes mug’darda tarqaladı» degeni keyninen Paskal nızamı gidrostatik basımnın’ ekinshi qa’siyeti dep ja’riyalang’an. 1687-jılı İsaak Nyuton (1643-1727) suyıqlıq qozg’alısında ishki su’ykelis nızamın ashqan. Gidravlika pa’ninin’ rawajlanıwına tiykar salg’an alımlar M.V.Lomonosov (1711-1765), D.İ.Bernulli (1700-1783) 1738-jılı Gidrodinamika kitabı menen du’nyag’a tanıldı. 1755-jılı M.Eyler (1707-1783) suyıqlıq qozg’alısının’ differentsial ten’lemelerin islep shıqtı.
Suyıqlıq qanday ıdısqa salınsa, sol ıdıs formasına kiretug’ın ag’ıwshan’lıq qa’siyetine iye onın’ belgili forması joq. Gidravlikada suyıqlıq degende tiykarınan suw na’zerde tutıladı, biraq suyıqlıqlar h’a’m gazler qozg’alısı gidravlika nızamlıqları tiykarında u’yreniledi. Gidravlikada gazler elastik suyıqlıqlar dep qaraladı. Tamshılı suyıqlıqlar h’a’m gazler to’mendegi qa’siyetleri menen bir neshshe uqsaydı: 1) tamshılı suyıq formag’a iye emes fizikalıq qa’siyetleri 2) gazler jabısqaqlıg’ı to’men bolıp suyıqlıqlardikine jaqınlaydı 3) temperatura to’menlese suyıqlıqlar qattı denege aylanadı.
İdeal suyıqlıq dep, basım h’a’m temperatura ta’sirinde o’zinin’ ko’lemin o’zgertpeytug’ın, o’zgermes tıg’ızlıqqa iye, ishki su’ykelis ku’shi bolmag’an, jabısqaqlıg’ı bolmag’an suyıqlıqlarg’a aytıladı. Ta’biyatta h’a’mme suyıqlıqlar real suyıqlıqlar bolıp esaplanadı.
5 1) tınısh jag’daydag’ı suyıqlıq u’yrenilip atırg’anda suyıqlıqlardı ideal h’a’m real suyıqlıqlarg’a ajıratıw za’ru’riyatı joq, sebebi tınısh jag’daydag’ı suyıqlıqta urınba kernew bolmaydı. 2) jabısqaqlıq qozg’alıstag’ı real suyıqlıqtın’ tiykarg’ı qa’siyetlerinin’ biri, sonın’ ushın real suyıqlıqlar qozg’alısı u’yrenilgende ishki su’ykelis ku’shin esapqa alıwımız sha’rt.
Jabısqaqlıq Suyıqlıqlardın’ tiykarg’ı fizikalıq xarakteristikaları gidravlikada tıg’ızlıq, salıstırma awırlıq jabısqaqlıq bolıp esaplanadı. Tıg’ızlıq ρ (ro) h’a’ribi menen belgilenedi. V M = ρ
(1.4)
M -massa,
кг
-ko’lem, 3
Salıstırma awırlıq γ h’a’ribi menen belgilenedi. V G = γ
(1.5)
G -awırlıq. Massa menen awırlıq o’z-ara to’mendegishe baylanısta boladı.
=
(1.6) g G M =
(1.7) g -erkin tu’siw tezleniwi, 2
. (1.7)-massa mug’darın (1.4)-ge qoysaq, tıg’ızlıq h’a’m salıstırma awırlıq arasında g ρ γ =
(1.8) bunda tıg’ızlıq g γ ρ =
(1.9) Sİ de tıg’ızlıq o’lshem birligi [ ] [ ] [ ]
3 4 2 2 3 : L M L FT T L L F g = = = = γ ρ (1.10)
Jabısqaqlıq Suyıqlıq qatlamlarının’ arasındag’ı qatlamlardın’ ortalıqta su’ykelis ku’shin jen’iwge, qatlamlardın’ o’z-ara jıljıwına sarp etilgen ku’sh-jabısqaqlıq dep ataladı. Nyuton nızamına muwapıq, suyıqlıq qatlamlarının’ o’z-ara jıljıwı ushın kerekli bolg’an ku’sh eki qatlam arasındag’ı ortalıqqa, qatlamlardın’ bir-birine 6 salıstırmalı jıljıw tezligine h’a’m usı suyıqlıqtın’ jabısqaqlıq koeffitsientine proportsional.
1.1-cu’wret. dn du dS T µ =
(1.11)
T -ta’sir etip atırg’an ishki su’ykelis ku’shi; dS -eki qatlam ortasındag’ı elementar ortalıq; µ -dinamikalıq jabısqaqlıq koeffitsienti; dn du -tezlik gradienti. Su’ykeliw ku’shin ten’lemenin’ eki ta’repin
ke bo’lip shıg’aramız. dn du µ τ =
(1.12) Kinematik jabısqaqlıq koeffitsienti ρ µ ν =
(1.13) µ -dinamikalıq jabısqaqlıq koeffitsienti; ρ -tıg’ızlıq. сек м 2 = ν
Tekseriw ushın sorawlar 1. Gidravlika pa’ninin’ wazıypaları nelrden ibarat? 2. Gidravlika pa’ni qashannan baslap qa’liplesken? 3. Suyıqlıq wa’m onın’ fizikalıq qa’siyetlerin aytıp berin’? 4. İdeal h’a’m real suyıqlıqlar degenimiz ne? 5. Jabısqaqlıq.qalayınsha anıqlanadı?
7
Gidrostatika Reje: 2.1. Gidrostatikalıq basım h’a’m onın’ qa’siyetleri. 2.2. Suyıqlıqtın’ tınısh jag’dayındag’ı ten’lemesi. 2.3. Paskal nızamı. 2.4. Absolyut h’a’m manometrlik basım. Pezometrlik biyiklik. Vakuum basımın o’lshew a’spabları. A’debiyatlar: A.Yu.Umarov. «Gidravlika». 19-47 betler. A.İ.Bogomolov, K.A.Mixailov. «Gidravlika». 22-29 betler. 2.1. Gidrostatikalıq basım h’a’m onın’ qa’siyetleri
Suwdan qa’legen W ko’lemli suw ajıratıp m tochkasın belgileymiz, usı tochka arqalı
tegislik o’tkizemiz. Bul eki bo’lekke ajıratadı. AB tegisliktegi maydandı
dep belgileymiz. Sonda gidrostatikalıq basım
S P = ∆ ∆
(2.1) ∆ ∆ = → ∆ S P p S 0 lim (2.2)
tochkadag’ı gidrostatikalıq basım ( Па ).
8
bag’ıtı tochkadag’ı gidrostatikalıq basım
∆ maydanshag’a normal boyınsha ta’sir etedi h’a’m bul basım qısıwshı boladı. I-bo’lekten II-bo’lekke a tochkasında p basım
N N ′′ − ′ normal boyınsha ta’sir etpey atır desek
nı
n p h’a’m
τ p g’a ajıratıwımız kerek. Tınısh jag’daydag’ı suyıqlıqta ishki urınba ku’sh bolmaydı. 0 = τ p , bunnan ko’rinedi AB tegisligindegi a tochkada S δ maydanshasının’ betine ta’sir etiwshi p basım
tek N N ′′ − ′ normal sızıq boylar bag’ıtlanadı. δ tochkada S δ maydanshag’a p
basım N N ′′ − ′ normal sızıq boyınsha II-bo’lektin’ sırtına bag’ıtlang’an bolsın. Onda
tochkada sızıwshı ku’sh payda boladı. Tınısh jag’daydag’ı suyıqlıqlar sızıw ku’shine qarsılıq ko’rsetiw qa’siyetine iye emes. Gidrostatikalıq basım h’a’r dayım sızıwshı emes qısıwshı boladı. Gidrostatikalıq basımnın’ ekinshi qa’siyeti. Gidrostatikalıq basımnın’ mug’darı, berilgen tochkada ta’sir qılıp atırg’an AB tegisligindegi S δ
maydanshanın’ betine h’a’m ol tegislik qalayınsha jaylasqanına baylanıslı emes. AB tegisligin basım ta’sir etip atırg’an tochka arqalı qanday mu’yeshke bursaqta usı tochkag’a ta’sir etiwshi basım mug’darı o’zgermeydi. Da’lillew: Basım I-bo’lekten II-bo’lekke ta’sir etip atırg’an dep alsaq m
tochkasında p basım
AB h’a’m
B A ′ ′ tegisliklerinde h’a’r qıylı 1 dS , 2 dS lerge
1 p
h’a’m 2 p dep belgileymiz. Tochkadag’ı gidrostatikalıq basım maydang’a normal bag’ıtlang’an boladı. Paskal nızamına muwapıq i p p p p = = = = ... 3 2 1 . Prizma tiykarı ABC prizma jatqızıp qoyılg’an prizma tiykarı uzınlıqların dl dx dz ; ; dep belgileymiz. dy biyiklik boladı. a tochkası boyınsha AC
Ω ,
z Ω , BC
Ω
mu’yesh x koordinatasına salıstırmalı elementar maydanshalarg’a ta’sir etip atırg’an basımdı
; ; dep alamız.
1)
; dzdy p P x x =
; dxdy p P z z =
dldy p P n n =
(2.3) y p tik bag’ıtlang’an sızılmada ko’rinbeydi. 9 Awırlıq ku’shi. ABC prizma
y n z z P P P P ; ; ; ta’sirinde ten’salmaqlıqta turıptı. Bunda bul ku’shlerdin’
h’a’m
Az koordinatalarına proektsiyası
= − = − 0 cos 0 sin α α
z n x P P P P
(2.4) (2.4)-ni (2.3)-ge qoysaq, = − = − 0 cos 0 sin α α
P dxdy P dldy P dzdy P n z n x
(2.5)
α α cos sin dx dz dl = = ; z n x p p p = = (2.6)
Bo’lekshelerge ta’sir etiwshi ku’shler ekige bo’linedi: ishki h’a’m sırtqı. Suyıqlıqtın’ bo’lekshelerinin’ bir-birine ta’sir etiwshi ku’shleri ishki ku’shler delinedi. Suyıqlıq ko’leminin’ bo’lekshesine basqa bir dene ko’lemindegi ta’sir etip atırg’an ku’shleri, suyıqlıqtın’ ko’leminin’ bo’lekshelirine, usı ko’lemdi h’a’r ta’repten orap alg’an suyıqlıqtın’ ta’sir ku’shleri sırtqı ku’shler delinedi. Sırtqı ku’shler eki toparg’a bo’linedi. 1. Massalı ku’shler. Bul ku’shler qaralıp atırg’an suyıqlıq ko’leminin’ h’a’mme bo’lekshelirine ta’sir etedi. const = ρ bolg’anda massalı ku’shler ko’lem ku’shler dep ataladı. Suyıqlıq awırlıg’ı ko’lemli ku’shler qatarına kiredi. mф F = yamasa 0 Vф F =
(2.7)
ф h’a’m
0 ф -bo’lekshelerge ta’sir etiwshi ku’sh intensivligi; 0
-suyıqlıqtın’ ko’lem birligine ta’sir etiwshi salıstırma ko’lemli ku’sh; ф -suyıqlıqtın’ massa birligine ta’sir etiwshi salıstırma ko’lemli ku’shi. 10 2. Suyıqlıq betine ta’sir etiwshi ku’shler atmosfera basımı, su’ykelis ku’shi h’.t.b. tınısh jag’daydag’ı suyıqlıqta gidrostatikalıq basım ( ) z y x f p , , =
(2.8) Tınısh jag’daydag’ı suyıqlıq ishinen Ox Oz, koordinataların belgileymiz h’a’m tuwrı mu’yeshli 4 3 2 1 − − − parallelepiped formasında elementar ko’lemdi ajıratamız, parallelepiped qaptalların dx ,
h’a’m
penen belgileymiz. Ortadan
tochkanı belgileymiz. Koordinataları z y x , , bolsın. Basım p
tochkası arqalı Ox
koordinatasına parallel MN sızıg’ın ju’rgizemiz. Usı sızıq boyınsha gidrostatik alıq basım toqtawsız o’zgeredi.
sızıg’ının’ birlik uzınlıg’ına tuwrı kelgen mug’dar o’zgeriwin dx p ∂
dep alamız. N M , tochkalarındag’ı basım
∂ ∂ + = ∂ ∂ − =
p dx p p x p dx p p N M 2 1 2 1
(2.9) a) elementar parallelepipedke ta’sir etip atırg’an ku’shlerdi anıqlaymız. b) ku’shlerdi
koordinatasına proektsiyaların alamız h’a’m jıyındısın nolge ten’lestiremiz. Na’tiyjede 1-differentsial ten’lemeni shıg’aramız. v) 2-h’a’m 3-differentsial ten’lemelerdi alıw ushın ku’shlerdi Oy h’a’m
Oz
ke proektsiyalaymız. 1. Parallelepiped 4 3 2 1 − − − ta’sir etiwshi ku’shler: a) ko’lemli ku’sh ( ) ρ dxdydz ф
(2.10) 11 ( ) ρ
-parallelepiped massası. ( ) ρ dxdydz ф x
(2.11)
b) 4 1 − h’a’m 3 2 − qaptalg’a ta’sir etiwshi basım ku’shlerin Ox qa
proektsiyası nolge ten’. 2 1 − h’a’m
4 3 − qırlarına ta’sir etiwshi basım ku’shlerinin’ Ox qa proektsiyası ( )
) dxdydz x p dydz x p dx p dydz x p dx p dzdy p dzdy p P P N M N M ∂ ∂ − = ∂ ∂ + − ∂ ∂ − = − = − 2 1 2 1 (2.12) Ox qa ku’shlerdin’ proektsiyası ( )
) 0 = ∂ ∂ − dxdydz x p dxdydz ф x ρ
(2.13)
Suyıq jag’daydag’ı suyıqlıqtın’ 1-differentsial ten’lemesi usı jol menen 2- h’a’m 3-differentsial ten’lemelerdi jazamız.
= ∂ ∂ − = ∂ ∂ − = ∂ ∂ − 0 1 0 1 0 1 z p ф y p ф x p ф z y x ρ ρ ρ
(2.14) Download 0.83 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|