Ushbu dastur tirik organizmlarni mexanik harakatlari tasnifi, harakatning


Download 0.71 Mb.
Pdf ko'rish
Sana03.05.2020
Hajmi0.71 Mb.
#102946
Bog'liq
Спорт биомеханикаси


 

 

KIRISH  


Ushbu dastur tirik organizmlarni mexanik harakatlari tasnifi, harakatning  

kinematik asoslari, vaqt va masofani hisoblash, tezlik va tezlanish, harakatlar ritmi va  

tempi, fazoviy tavsiflar, dinamik tavsiflar, kuch tavsiflari va energetik tavsiflar,  

biomexanikani ilm-fan sifatida shakllanishi va rivojlanish tarixi, biomexanik  

kattaliklar, o‘lchov birliksiz parametrlar, o‘xshashliklar tahlili, biomexanika  

uslubiyoti, biomexanik nazorat asoslari, odamning harakat sifatlari biodinamikasi,  

differensial biomexanika, inson harakatlarini boshqarishning biomexanik aspektlari,  

harakatlantiruvchi faoliyatning nerval mexanizmlari(boshqarishning ichki tizimi),  

harakatlarni matematik modellashtirish, inson tanasining muvozanati(gavda holatini  

saqlash va turgan joyida harakatlar), odam lokomotsiyalari (harakatlari), siljituvchi  

harakatlar, berilgan natijaviylik uchun harakatlarni shakllantirish va  

takomillashtirishning biomexanik texnologiyalari masalalarini o‘z ichiga oladi.  

 

Fanning maqsad va vazifalari  



Fanni o‘qitishdan maqsad - talabalar sport amaliyotida keng qo‘llaniladigan  

harakatlarning mexanik qonuniyatlarning namoyon bo‘lishini o‘rganish, sportchilar  

texnik mahoratini oshirish usullarini, harakatlarni unumli va tejamli bajarilishi uchun  

biomexanik asoslari bo‘yicha yo’nalish profiliga mos bilim, ko‘nikma va malakani  

shakllantirishdir.  

Fanning vazifasi - talabalar sport pedagogik amaliyotda sportchilarning harakat  

sifatlarini takomillashtirish uchun mashg‘ulotlarni tinglash va sport  

mashg‘ulotlari texnikasini egallash; ularning bajarilishini baholashda  

biomexanik asoslash va holatlarni tahlil qilishda tanlab hisoblashga o‘rgatishdan  

iborat.  

 

Fan bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakaslariga qo‘yiladigan  



talablar  

“Biomexanika” fanini o‘zlashtirish jarayonida bakalavr:  

- tana biokinematikasi;  

 

11 



 

 


- richak va muvozanatlarning turli-tumanligi harakatlar va ularni tuzilmasining  

biomexanik asoslari haqida tasavvurga ega bo`lishi;  

- sport faoliyatida qo‘llaniladigan harakat tavsiflari va o‘lchov birliklari  

tizimlaridan foydalanish; haqidagi bilimlarga ega bo‘lishi;  

- tana biozvenolarining harakatlari ritmi va tempi, fazoviy va dinamik  

tavsiflarini hisoblash;  

- tana biozvenolari harakat tavsiflarini hisoblash va grafik ifodalash  

ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak;  

- harakatlarning biomexanik tavsiflari va ularni tahlil qilish;  

- harakatning kinematik, dinamik va energetik tavsiflarini aniqlashga doir  

masalalar echish;  

- sportchining qomatini buzilish sabablarini tahlil qilish;  

- funktsional va hisoblash topshirig‘ini echish;  

- tajriba materiallarini umumlashtirish va qayta ishlash malakalariga ega  

bo‘lishi kerak.  

 

Fаnning o’quv rеjаdаgin bоshqа fаnlаr bilаn o’zаrо bоg’liqligi vа uslubiy  



jihаtdаn uzviyligi  

Mazkur fan o‘quv rejasidagi “Bioximiya”, “Informatika va axborot  

texnologiyalari” kabi fanlar bilan uzviy bog‘liq. Fanni o‘rganishda akademik litsey va  

kasb-hunar kollejlari fizika, matematika fanlari bo‘yicha olingan nazariy va amaliy  

bilimlar zarur bo‘lsa, o‘z navbatida bu fandan olingan bilimlar talabalarning bitiruv  

malakaviy ishlari hamda dissertatsiyalarini bajarish, ularda olingan natijalarni  

biomexanik tahlil qilishda bazaviy bilimlar vazifasini o‘taydi.  

 

Fanning ilm-fan sport hamda ishlab chiqarishdagi o‘rni  



Mazkur fan jismoniy tarbiya va sport faoliyati mashg‘ulotlarini to‘g‘ri  

taqsimlashda va tashkil qilishda zarur bo‘ladigan bilim, malaka va ko‘nikmalarni  

shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Jumladan, bo‘lajak o‘qituvchi va  

murabbiylar sportchilarning jismoniy tayyorgarlik va natijalarning murakkab  

tomonlarini aniqlash yo‘llarini, ularga tasir ko‘rsatadigan turli omillnrni baholash,  

 


12 

 

 



o‘qitish  va  mashq  bajarish  jarayonlarida  sodir  bo‘ladigan  o‘zgarishlarni  aniqlash  

malakasi va ko‘knikmalarini egallashlari talab qilinadi.  

 

Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar  



O‘quv jarayoni bilan bog‘liq talim sifatini belgilovchi holatlar quyidagilar:  

yuqori ilmiy pedagogik darajada ta’lim berish, muammoli ma’ruzalar o‘qish,  

darslarni savol javob tarzida qiziqarli tashkil etish, ilg‘or pedagogik  

texnologiyalardan va multimedia vositalaridan foydalanish, tinglovchilarni  

undaydigan,o‘ylantiradigan muammolarni ular oldiga qo‘yish, tinglovchilar bilan  

talabchanlik holatida individual ishlash, erkin muloqat yuritishga, ilmiy izlanishga  

jalb qilish.  

 

ASOSIY QISM  



Fanning nazariy mashg’ulotlar mazmuni  

Kirish, biomexanika fanining ob’ekti, predmeti, maqsadi va vazifalar  

Biomexanika ilm –fani. Tirik tizimlardagi mexanik jarayonlar. Biomexanika  

fanining maqsadi, vazifalari, ob’ekti, predmeti. Biomexanik harakat shakllari haqida  

tushunchalar, inson mexanik harakatlarini xususiyatlari, sport biomexanikasi fanini  

mazmuni.  

 

Biomexanikani ilm-fan sifatida shakllanishi va rivojlanish tarixi  



Biomexanikani fan sifatida shakllanish va o‘qitilish tarixi. Biomexanikani  

hozirgi holati, rivojlanish yo‘nalishlari va boshqa fanlar bilan bog‘liqligi.  

 

Fizik kattaliklar, o‘lchov birliksiz parametrlar, o‘xshashliklar tahlili  



Fizik kattaliklar o‘lchov birliklariga oid asosiy ma’lumotlar. Geometrik va fizik  

o‘xshashliklar. Biomexanik tizimlardagi o‘xshashliklarni tahlili.  

 

13 


 

 

Biomexanika uslubiyoti. Biomexanik nazorat asoslari  



Inson harakatlanish faoliyatini o‘rganishning uslubiy asoslari. Ularni  

o‘rganishda biomexanikaning roli va o‘rni. Harakatlantiruvchi harakatning tuzilishi.  

Harakatlar tizimi, uning tarkibi va tuzilmasi. Harakat asoslari: mexanik harakat -  

determinizm, noaniqlik, mavhumlik; biologik harakat - xilma-xillik, maqsadga  

yo‘naluvchanlik, variativlik, adaptatsiya va psixologik harakat - motivatsiya,  

mazmuniy tarkibi, o‘z-o‘zini nazorat qilish. Harakatlantiruvchi harakatning tizimli  

xossalari. Biomexanikada o‘lchashlar. Laboratoriya sharoitida va natural o‘lchashlar.  

O‘lchashning texnik vositalari va uslublari. Harakatlarni tadqiq qilishning  

instrumental usullari. Mexano-elektrik (goniometriya, spidometriya, akselerometriya,  

dinamometriya, stabilometriya va b.) usullar. Optik va optik-elektron tizimlar  

(biomexanik foto, kinotasvirga va videotasvirga olish, televizion tizimlar, optik-  

elektron juftliklar, lazer qurilmalar va b.). Elektrofiziologik (elektromiografiya) usul.  

 

Odam harakatlari kinematikasi  



Kinematikani asosiy tushunchalari va kinematik tavsiflar. Murakkab  

harakatlar. Vaqt va fazoda odam harakatlari. Inson tanasi va harakatlarining  

kinematik tavsiflari. Inson tanasi kinematik tavsiflari. Vaqt va masofani o‘lchash,  

sanoq nuqtasi va tizimlari. Fazoviy tavsiflar: nuqta, jism va jismlar tizimi  

koordinatalari. Harakat traektoriyasi. To‘g‘ri va egri (aylanma) chiziqli harakat, tekis  

hamda tekis tezlanuvchan harakatlar. Vaqt tavsiflari: vaqt momenti, harakatning  

davomiyligi, harakat tempi, harakat ritmi. Vaqt-fazoviy tavsiflar: nuqta va jismning  

oniy, o‘rtacha tezligi, tezlanish.  

 

Odam harakatlari dinainikasi  



Dinamikaning asosiy tushunchalari va qonunlari. Inersiya tushunchasi, jism  

massasi. Odam harakatlarida kuchlar. Inson tanasi va harakatlarining dinamik  

tavsiflari. Odam massasi geometriyasi va uni aniqlash usullari. Tanani og‘irlik kuchi.  

Kuch tavsiflari.  

 


14 

 

 



Tashqi kuchlar, tashqi jismlar, muhit va tayanchni odam gavdasiga ta’sir  

me’yori sifatida. Tashqi jismlarning inersiya kuchlari, elastik deformatsiya kuchlari,  

og‘irlik va vazn kuchlari, tayanch reaksiyasi kuchlari. Inson harakatlarida kuchning  

roli. Ichki kuchlar insonning gavda qismlari va to‘qimalari o‘zaro ta’sirining me’yori  

sifatida. Kuchlar inson harakatlantiruvchi apparatining passiv elementlarida. Qorin  

bo‘shlig‘i ichidagi bosim kuchlari. Sport amaliyotida dinamik ko‘rsatkichlar.  

 

Inson tanasi aylanma harakati dinamikasining asoslari. O‘q atrofida  



harakatlar  

Aylanma harakat to‘g‘risida tushuncha. Bo‘g‘inlarda zvenolar harakati  

(bo‘g‘inlarda aylanish o‘qi, dumalanish, sirpanish va buralish haqida tushuncha).  

Zvenoning burchak tezlanishini uning uchun tashqi hisoblangan kuch momentlariga  

va uninng hususiy inersiya momentiga bog‘likligi. Biokinematik juftlikda elastik va  

inersion kuchlarning roli. Bo‘g‘in kuchining ta’siri ostida zvenoni aylanishi.  

Kinematik zanjir zvenolarining o‘q atrofida harakati - aylanma va radial harakatlar  

yig‘indisi natijasi sifatida. Aylanish juftligi kinematikasi. Radial harakatda inersiya  

momentining o‘zgarishi. Tayanchli va tayanchsiz biomexanik tizimning harakatlari.  

Kinetik momentni saqlanish qonuni. Yopiq lizimda uni nomoyon bo‘lishining  

xususiyatlari. Inson gavdasini tayanch bilan o‘zaro ta’siri o‘q atrofida harakatlarning  

o‘zgarish sababi sifatida. Kinetik momenti o‘zgargan va saqlangan holda o‘q atrofida  

harakatlarni boshqarishning asosiy usullari: tashqi kuchning qo‘yilishi, inersiya  

radiusini o‘zgarishi, tashqi kuch momentini faol hosil qilish, gavdani guruhlash va  

uni yoyish, qo‘l va oyoqlarni qarama- qarshi aylanma harakatlari va gavdani  

egilishlari. Aylanma va ilgarilanma harakatlarni qo‘shish. Aylanishning oniy o‘qi.  

 

Inson harakatida mexanik ish va energiya  



“Mexanik ish” tushunchasi. Tashqi va ichki ish. Vertikal va bo‘ylama ish.  

Mexanik harakat quvvati. Mexanik ish samaradorligini miqdoriy baholash. To‘liq  

mexanik energiyaning tashkil etuvchilari. Kenig teoremasi. Ko‘chishda bajariladigan  


ish: ichki va tashqi ish, vertikal va bo‘ylama ish. Mexanik energiyani tejash: energiya  

 

15 



 

 

almashuvi, energiyani bir zvenodan boshqa zvenoga o‘tishi, mushaklar va paylarni  



elastik deformatsiyasi, potentsial energiyasidan foydalanish. Inson harakatlarida ish  

va energiyani o‘lchash usullari.  

 

Odam tayanch-harakat apparati biomexanikasi  



Odam tayanch- harakat apparatining tuzilishi, tana bo‘hinlari, bog‘lamlari.  

Biomexanik zanjirlar. Biozvenolarni harakat erkinligi darajasini soni va o‘zaro  

bog‘liqlik. Tana biozvenolari (bo‘laklari) biokinematik zanjirlarda richaglar va  

mayatniklar sifatida. Suyak richaglarini tezlanishi va muvozanati shartlari.  

Biokinematik mayatniklar. Mushaklar biodinamikasi. Mushakning mexanik xossalari.  

Mushakni qisqarish mexanikasi. Mushak quvvati, ishi va energiyasi. Mushakni  

mexanik harakati. Mushak ishining turlari.  

 

Odamning harakat sifatlari biodinamiksi. Insonning harakatlantiruvchi  



sifatlari biomexanikasi  

Harakat sifatlari haqida tushuncha. Harakatlantiruvchi sifatlar biomexanikasi.  

Inson motorikasi to‘g‘risida tushuncha, uning harakatlantiruvchi imkoniyatlar  

to‘plami sifatida. Harakatlantiruvchi sifatlar - motorikaning sifat jihatidan turli  

tomonlari. YAqqol, ko‘rinuvchi, bevosita o‘lchash imkoniyati bo‘lgan va latent  

(yashirin), bevosita o‘lchash imkoni bo‘lmagan harakatlantiruvchi sifat  

ko‘rsatkichlari. Kuch, tezkorlik va tezkor-kuchlilik sifatlari. Chidamlilikning  

biomexanik asoslari. Egiluvchanlik biomexanikasi. Odamni harakat imkoniyatlari va  

tana tuzilishi. Harakat imkoniyatlarini o‘zgarishi. Kuch sifatlarini biomexanik  

tavsiflari. Inson harakati kuchi va mushak kuchi. Tezlik sifatlarini biomexanik  

tavsiflari. Tezlik sifatlari tushunchasi. Tezlik dinamikasi. Kuchning o‘zgarishi va  

ta’sir tezligi. Kuch va tezlik sifatlari o‘rtasidagi bog‘liqliklar.  

Kuch, tezlik va harakatlantiruvchi topshiriqlar davomiyligi o‘rtasida parametrik  


va noparametrik bog‘lanishlar. Kuch sifatlarining biomexanik xarakteristikasi. Inson  

harakati kuchi. Kuch sifatlari to‘g‘risida tushuncha. Inson harakati kuchini  

harakatlantiruvchi topshiriqlar parametrlariga (ko‘chayotgan massaga, tezlikka,  

harakat yo‘nalishiga, qarshilik kuchi tabiatiga) bog‘liqligi. Gavda holati va inson  

 

16 


 

 

harakati kuchi. Kuch mashqlarini bajarishda gavda vaziyatini tanlash. Kuch  



topografiyasi. Alohida muskul guruhlari kuchini mashqlantirishning biomexanik  

xususiyatlari. Maxsus kuch mashqlariga biomexanik talablar. Qo‘shma ta’sir usuli.  

Harakatlantiruvchi reaksiyalarning biomexanik aspektlari. Ergometriya asoslari.  

Harakatlantiruvchi topshiriqlami qaytuvchanlik qoidasi. Charchash va uning  

biomexanik namoyon bo‘lishi. Chidamlilikni biomexanik tavsiflari va uni o‘lchash  

usullari. Chidamlilikni talab qiluvchi sport texnikasi va mashqlarini xususiyatlari.  

Sport texnikasini tejamliligi muammosi; tejamkorlikning brutto-,netto-va delьta-  

koeffitsientlari. Sport texnikasini iqtisodlashtirishning biomexanik asoslari. Katta  

chidamlilikni talab qiladigan mashqlarda sport texnikasi xususiyatlari.  

Egiluvchanlikning biomexanik xarakteristikalari. Egiluvchanlik to‘g‘risida  

tushuncha. Uni o‘lchash usullari. Faol va passiv egiluvchanlik. Egiluvchanlikni sport  

texnikasiga ta’siri. Harakatlantiruvchi sifatlarni tarbiyalash uchun trenajerlarning  

tuzilishi va ulardan foydalanishga qo‘yiladigan biomexanik talablar.  

 

Differentsial biomexanika  



Inson harakatlarining individual va guruhlarga xos xususiyatlari hamda ularni  

biomexanikasi. Inson motorikasining individual va guruhlarga xos xususiyatlari.  

Insonni gavda tuzilishi va motorikasi. Motorika ontogenezi. Ontogenezda tabiiy  

lokomotsiya biomexanik parametrlarini o‘zgarishi. Harakatlantiruvchi asimmetriya  

va harakatlantiruvchi ustunlik. Insonlar gavdasi umumiy o‘lchamlarini, ularning  

harakatlantiruvchi imkoniyatlariga ta’siri. Gavda proporsiyalari va tabiiy  

xususiyatlarini ta’siri. Motorika ontogenezida balog‘atga etish va o‘rganishni roli.  

Harakatlantiruvchi yosh, akseleratlar va retardantlar. Motorika gomeorezi hodisasi.  



Harakatlantiruvchi ko‘rsatkichlar stabilligi va irsiy ta’sirlar asosida motorikani  

rivojlanishini bashorat qilish. Inson hayotining turli davrlarida harakatlarni  

rivojlanishi: tug‘ilgan paytidan bir yoshgacha bolalik davrida; maktabgacha tarbiya  

davrida uch yoshgacha va 3-7 yosh oralig‘ida; maktab yoshi 7-17 yosh davrida; 18-  

30 yosh davri; 30 yoshdan katta bo‘lgan davr. O‘rganish va trenirovka samarasiga  

 

17 



 

 

yoshning  ta’siri.  Ayollar  motorikasi  xsusiyatlari.  Ayollarning  harakatlantiruvchi,  



xususan, sport, imkoniyatlari.  

 

Inson harakatlarini boshqarishning biomexanik aspektlar  



Harakatlantiruvchi faoliyatning nerval mexanizmlari (boshqarishning  

ichki tizimi)  

Harakatlarni boshqarish darajalari (sathlari). Harakatlantiruvchi (motorli)  

dasturlar. Harakatni shakllantirishda dasturlashni roli. Harakatlarni boshqarishda  

teskari aloqani roli. Harakat strategiyasi. Boshqarish nazariyasining asosiy  

tushunchalari. Boshqarish apparati va ijro apparati. Ijro apparati holatlari -  

boshlang‘ich, oraliq va yakuniy. Boshqarish maqsadlari, o‘zini tutish (yurish-turish)  

dasturi, yakuniy natija. Boshqaruvchi va chalg‘ituvchi ta’sirlar. O‘z-o‘zini boshqarish  

tizimlarida boshqaruvni tashkil etish usullari. Boshqaruvning dasturiy usuli. To‘g‘ri  

va teskari aloqa kanallari. Boshqaruvning ochiq va yopiq konturlari. O‘zaro ta’sir  

shakillari - markazlashtirilgan va periferik. Aloqa kanallari bo‘yicha ma’lumotlarni  

harakati. Mushak faolligini boshqarishning biomexanik aspektlari. Mushak faolligini  

boshqarishda to‘yinganlik muammolari. Asab impulsi, mushak kuchi va berilgan  

harakatning ko‘p xilligi tamoyili. Kelajakda talab qilinadigan model. Boshqarish va  

rostlash. Ixtiyoriy nazorat va sensor tahrirlari. Harakatlantiruvchi harakatning  

funksional tizimlari - energiya bilan ta’minlovchi va shakllantiruvchi tizimlar.  

 

Harakatlarni matematik modellashtirish  



Modellashtirishga asosiy yondashuvlar. Inson harakatlarini modellashtirishda  

mexanikaning to‘g‘ri va teskari masalalari. Inson harakatini mexanik-matematik  

modellashtirish usullari.  

 

Inson tanasining muvozanati (Gavda holaini saqlash va bir turgan joyida  



harakatlar)  

Tana va tana tizimlarini muvozanat shartlari. Tana muvozanatini saqlashda  

turg‘unlikni ta’minlovchi kuchlar. Muvozanatni saqlashni boshqarish. Tana  

tuzilishining statik va dinamik biodinamikasi. Tashqi reaktiv kuchlar ta’siri. Yuqori  

va pastki tayanchlarga tortilish va undan itarilish mexanizmlari. Inson gavdasi holati  

 

18 



 

 

(joy, orientatsiya va holat). Qo‘zg‘atuvchi va muvozanatlovchi kuchlar (ularning  



manbai va ta’siri). Inson gavdasi (jismlar tizimini) muvozanat shartlari va turg‘unlik  

ko‘rsatkichlari. Qo‘zg‘atuvchi tashqi ta’sirlar (antagonist mushaklarni retsiprok  

xarakterdagi o‘zaro ta’siri, bo‘g‘in mushaklari birikmalarini bikrligini o‘zgarishi,  

kompensatsiyalovchi va amortizatsiyalovchi harakatlar, balanslash va b.) mavjud  

bo‘lganda va bo‘lmaganda inson gavdasi holatini saqlanishi. Qomatni statik va  

dinamik biodinamikasi. Qomat to‘g‘riligini buzilishi va uni tiklash.  

Tayanchda gavda holatini o‘zgarishi - joyida harakatlanishlar sifatida. Joyida  

turib harakatianish shartlari, muvozanatni tayanch joyini saqlash. Tizim massa  

markazini saqlash va harakatini o‘zgartirish. Tayanch, tayanchlar va qo‘zg‘aluvchi  

zvenolarining o‘zaro ta’siri. Reaktiv tashqi kuchlarmng roli. Tizim harakat miqdorini  

saqlanishi va o‘zgarishi. Tayanch holatidagi engib o‘tuvchi va yon beruvchi  

harakatlar. Tortilish va itarilish mexanizmlari. YUqori va pastki tayanchga nisbatan  

faol va passiv yaqinlashish va uzoqlashish shartlari.  

 

Odam lokomotsiyalari (harakatlari) biomexanikasi  



Odam lokomotsiyalari turlari. Tana biozvenolari harakatini tashkil etish,  

nazorati va boshqarish mexanizmi. Lokomotsiyalarni bosh miya tomomdan  

rostlanishi. Harakat reaksiyalarini nazorati. Harakatlantiruvchi harakatlar, mashqlar  


va trenirovkalar biomexanikasi. Sport o‘yinlan lokomotsiyalari. Yurish va yugurish  

jarayonidagi harakatlar va uni elementlari. Qadam tezligi, uzunligi, chastotasi va  

ritmi. Sakrash biodinamikasi. Tezlik olish. Depsinish  

uchish va yugurish biodinamikasi. Turli masofalarga yugurish. Yurish  

biodinamikasi. Suv sporti. Velosipedda harakatlanish. Harakat muhitni qarshiligi.  

Yadro uloqtirish. Og‘ir atletika. Lokomotsiyalar energetikasi.Tayanch (er) va muhit  

(suv) bilan o‘zaro ta’sirda lokomotsiyalar. Erdagi va suvdagi lokomotsiyalarda  

tayanchdan depsinishda harakatlantiruvchi kuchlarni vujudga kelishining mexanik  

sharoitlari. Inson tanasi ichki kuchlari ishi va kinetik energiyasining o‘zgarishi.  

Depsinishda tayanchni reaksiya kuchi va uning tashkil etuvchilari. Harakatlantiruvchi  

va tormozlovchi kuchlar nisbati. Qadam tezligi, uzunligi, chastotasi va ritmi.  

 

19 



 

 

Dastlabki harakatlari:dastlabki holati, harakatlari va tezlashish. Distansiya bo‘yicha  



harakat va yakunlash (marraga kelish). Er usti lokomotor harakatlarida gavda  

zvenolarmi o‘zaro ta’siri. Tayanchdan xususiy depsinish mexanizmi. Zvenolarni  

siltanish harakatlari mexanizmi. To‘ntarilgan mayatnik mexanizmi. Er usti  

lokomotsiyalari turlari. Yurish biomexanikasi: tayanchda va oyoqn, ko‘chirishda  

qadam tashlash harakatlari elementlari; gavda va qo‘llarning bir-biriga mutanosib  

harakatlari. Yugurish biomexanikasi: uchish davri - oyoqni oldinga irg‘itish,  

tayanchga tushirish; tayanch davrlari - cho‘kish, depsinish. Sakrash biomexanikasi:  

depsinishga tayyorgarlik, depsinish, uchish, amortizatsiya. Sirpanib ko‘chish;  

chang‘ida sirpanib qadam tashlash, chang‘i va tayoqlar bilan depsinish. Suvda  

tayanch bilan harakatlanish: suzuvchanlik, muhit qarshiligi, eshkak eshish  

mexanizmi. Harakatlarni mexanik o‘zgartirishlar orqali ko‘chish. Velosiped pedalida  

kuchlanishni uzatish. Akademik eshkak eshishda kuchlanishni uzatish.  

 

Siljituvchi harakatlar  



Siljituvchi harakatlar turlari va ularga qo‘yiladigan talablar. Snaryadlar uchishi  

mexanikasining asoslari. Snaryadning uchish tezligi, balandligi va burchagi.  



Snaryadning aylanishini va havo qarshiligini uning uchish traektoriyasiga ta’siri.  

Giroskopik effekt va Magnus effekti. Uloqtirish va irg‘itishlar biomexanikasi.  

Harakatlar fazasini tarkibi. Gavda zvenolarining va harakatlanish kuchining o‘zaro  

ta’siri. “Xlest”- sermash mexanizmi va yaxlit kinematik zanjirning buriluvchi  

harakatlari. Zarbali harakatlar biomexanikasi. Zarba nazariyasi asoslari (mexanik  

zarba to‘g‘risida tushuncha, zarba turlari va zarbali impuls). Zarbali harakatlar  

fazalari. Zarbali massa roli. Siljuvchi harakatlarda aniqlik. Maqsadli aniqlik  

to‘g‘risida tushuncha va uni o‘lchash usullari. Harakatning biomexanik  

xarakteristikalarini va ularni bajarish shartlarini maqsadli aniqlikka ta’siri.  

 

20 



 

 

Sport - texnik mahorat  



Sport harakatlarini bajarishda muskullarning motorli va sensorli funksiyalari.  

Qator sport turlarida sport natijalarini ortib borishi bilan sport texnikasi  

parametrlarini o‘zgarib borish tendensiyasi. Harakatlar koordinatsiyasining  

biomexanik asoslari. Murakkabligi o‘suvchi mashqlar biomexanikasi. Sport  

mahoratining biomexanik qirralari. Sport taktikasining biomexanik aspektlari. Sport-  

texnik mahorat. Sport texnikasi to‘g‘risida tushuncha. Texnik mahorat  

ko‘rsatkichlari. Ko‘rsatkichlarning ikki guruhi: 1) sportchi nima qila oladi (texnika  

hajmi, har tomonlamaligi, ratsionalligi); 2) buni u qanday bajara oladi (texnika  

samaradorligi va o‘zlashtirganligi). Texnika samaradorligi turlari: (absolyut, qiyosiy  

va amalga oshirish samaradorligi) va ularni baholash usullari. Texnikani  

o‘zlashtirganlik ko‘rsatkichlari (stabillik, turg‘unlik, bajarishni avtomatlashganligi).  

Sport texnikasining diskriminativ alomatlari.  

 

Berilgan natijaviylik uchun harakatlarni shakllantirish va  



takomillashtirishning biomexanik texnologiyalari  

Inson va tashqi muhit. Sportchi harakatlarini boshqarishning tashqi tizimi.  

Trenajerlar va trenirovka moslamalari. Jismoniy tarbiya-sport ishlari amaliyotida  

biologik teskari aloqalar. Sport inventari va jihozlari xususiyatlarini  



optimallashtirishning mexanik shartlari. Trenirovkaning biomexanik vositalardan  

foydalanib texnik-jismoniy mutanosiblik tamoyilini amalga oshirish. Sportchilarni  

rekord natijaviylikka olib chiqishning biomexanik usullari va vositalari.  

 

Amaliy mashg‘ulotlarning taxminiyro’yxati  



1. Inson gavdasi va harakatlarini biomexanik tavsiflash. 

2. Biomexanik parametrlarni o‘lchash natijalarini qayta ishlash. 

3. Sakrash kinotsiklogrammasini chizish. 

4. Yugurish kinotsiklogrammasini chizish. 

5. Yugurish va sakrash chiziqli xronogrammasi qurish. 

6. To‘g‘ri chiziqli harakat tezligini aniqlashga doir masalalar echish. 

7. To‘g‘ri chiziqli harakat tezlanishini aniqlash doir masalalar echish. 

 

21 



 

 

8. Sakrash kinotsiklogrammasi asosida tezlik grafigini chizish. 



9. Yugurish kinotsiklogrammasi asosida tezlik grafigini chizish. 

10. Fotokinomateriallar asosida mexanik harakatlar tavsiflarini aniqlash. 

11. Sakrash kinotsiklogrammasi asosida tezlanish grafigini chizish. 

12. Yugurish kinotsiklogrammasi asosida tezlanish grafigini chizish. 

13. Aylanma harakat burchak va chiziqli tezliklarini aniqlashga doir masalalar 

echish.  

14. Aylanma harakat burchak tezlanishini aniqlashga doir masalalar echish. 

15. Aylanma harakat burchak tezligini hisoblash va grafigini qurish. 

16. Aylanma harakat burchak tezlanishini hisoblash va grafigini qurish. 

17. Harakat dinamikasiga oid masalalar echish. 

18. Odam bosh suyagini zarba kuchiga tolerantligi aniqlash. 

19. Odam kinestetik sezgisini (harakat bo‘yicha) panja dinamometri yordamida 

aniqlash.  

20. Odam kinestetik sezgisini (kuch bo‘yicha) panja dinamometri yordamida 

aniqlash.  


21. Odam tanasi umumiy og‘irlik markazini analitik usul bilan aniqlash. 

22. Sport faoliyatida ish va energiyani hisobiga doir masalalar echish 

23. Sportchi gavdasi quvvatini aniqlash doir masalalar echish. 

24. Sport biomexanikasida test o‘tkazish va pedagogik baholash. 

 

Amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish bo‘yicha tavsiyalar  



Amaliy mashg‘ulotlarda talabalar sportchi laming harakat sifatlarining  

biomexanik asoslarini o‘rganadilar.  

Amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish bo‘yicha kafedra professor- o‘qituvchilari  

tomonidan ko‘rsatma va tavsiyalar ishlab chiqiladi. Ularda talabalar asosiy ma’ruza  

mavzulari bo‘yicha olgan nazariy bilimlari amaliy masalalar echish, grafik va  

chizmalar chizish hamda qiyoslab o‘rganish asosida yanada boyitiladi. SHuningdek,  

darslik va o‘quv qo‘llanmalardan samarali foydalangan holda ilmiy tadqiqotlar  

o‘tkazish orqali talabalar bilimlarini mustahkamlash, malaka va ko‘nikmalarini  

 

22 


 

 

mustahkamlash, mavzular bo‘yicha taqdimotlar tayyorlash tavsiya etiladi va  



o‘rgatiladi.  

 

Chizma-hisoblash ishlari  



Chizma-hisoblash ishlarining maqsadi talabalarga biomexanikaning  

boshlang‘ich asoslarini hamda kineziologik tahlil asosida sport harakatlari  

o‘rganiladi.  

Chizma-hisoblash ishlari quyidagilardan iborat:  

- tajribada olingan ma’lumotlarga dastlabki ishlov berish va zamonaviy  

usullardan foydalanib tahlil qilish;  

-biomexanik harakat tavsiflarini hisoblash va grafik ifodalash;  

-harakatni biomexanik baholash.  

Chizma-hisoblash ishlari bir necha bosqichlardan iborat bo‘lib, ular  

bosqichma-bosqich mustaqil yoki o‘qituvchi maslahatlari yordamida bajariladi.  



Vaqtni tejash mqsadida hisoblash ishlarida kalkulyator yoki kompyuterdan  

foydalangan holda bajarish mumkin. Olingan materiallarni talabalar jadval va grafik  

ko‘rinishida ifodalashlari kerak. Bajarilgan amaliy ish yakunida u yoki bu sifatni  

rivojlantirish yoki boshqa maqsadlar uchun xatolik va kamchilik bo‘yicha xulosalar  

chiqariladi va muhokama qilinadi.  

 

Labaratoriya ishlarini tashkil etish bo‘yicha ko‘rsatmalar  



Fan bo‘yicha labaratoriya ishlari o‘quv rejada ko‘zda tutilmagan.  

 

Kurs ishini tashkil etish bo‘yicha uslubiy ko‘rsatmalar  



Fan bo‘yicha kurs ishi  o‘quv rejada ko‘zda tutilmagan.  

 

Mustaqil ta’limning shakli va mazmuni  



Talabalar darsdan tashqari paytlarda o‘tilgan mazularni mustaqil  

o‘zlashtirishlari  va  egallagan  bilimlarini  mustahkamlashi,  amaliy  mashg‘ulotlarga  

 

23 


 

 

tayyorlanib  kelishlari  uchun  tavsiya  etilgan  asosiy  va  qo‘shimcha  adabiyotlardan  



foydalanishlari zarur bo‘ladi.  

Mustaqil ish bajariladigan mavzular bo‘yicha savolnomalar va testlarni tuzish,  

savollarga tavsiya etilgan adabiyotlardan foydalangan holda yozma tarzda javob  

berish, me’yoriy hujjatlardan foydalanish, har bir mavzu bo‘yicha muammoli  

masalalarni hal qilish yo’llarini bayon qilish, tavsiyalar berish va boshqalar ko‘zda  

tutilgan.  

Mustaqil ish uchun 56 soat ajratilgan bo‘lib, ular quyidagicha taqsimlangan:  

1) adabiyotlarni va ma’ruza matnlarini o‘qib o‘rganish - 10 soat; 

2) tavsiya etilgan mavzulardan biri bo‘yicha referat tayyorlash va himoya qilish 

- 22 soat;  

3) chizmalar chizish va hisoblash ishlarini amalga oshirish - 24 soat. 

Talabalar mustaqil ishlarini baholash joriy va oraliq nazorat paytidainobatga  



olinadi.  

Mustaqil ishlarni tashkil etishning mazmuni: talabalar mustaqil ishlari  

mavzulari kelgusida bajariladigan kurs ishlari va bitiruv malakaviy ishlari mavzulari  

bilan uzviy bog‘liqlikda bajariladi.  

Talaba mustaqil ishni tashkil etishda quyidagilardan foydalanishi tavsiya  

etiladi:  

- darslik va o‘quv-uslubiy qo‘llanmalardan foydalanib o‘quv rejasi  

mavzularini o‘rganish;  

- maxsus va davriy-ilmiy uslubiy adabiyot manbalaridan foydalanib  

bilimlarini mustahkamlash;  

- yangi texnika, jarayonlar va texnologiyalarni o‘rganish.  

 

Tavsiya etilayotgan mustaqil ishlarning mavzulari  



1. Biomexanik parametrlarni o‘lchash natijalarini qayta ishlash. 

2. To‘g‘ri chiziqli harakat tezligini aniqlashga doir masalalar echish. 

3. To‘g‘ri chiziqli harakat tezlanishini aniqlash doir masalalar echish. 

4. Yugurish kinotsiklogrammasi asosida tezlik grafigini chizish. 

 

24 


 

 

5. Yugurish kinotsiklogrammasi asosida tezlanish grafigini chizish. 



6. Aylanma harakat burchak, chiziqli tezligini va tezlanishini aniqlashga doir 

masalalar echish.  

7. Harakat dinamikasiga oid masalalar echish. 

8. Odam bosh suyagini zarba kuchiga tolerantligi aniqlash. 

9. Odam kinestetik sezgisini (harakat bo‘yicha) panja dinamometri yordamida 

aniqlash.  

10. Odam kinestetik sezgisini (kuch bo‘yicha) panja dinamometri yordamida 

aniqlash.  

11. Sportchi gavdasi quvvatini aniqlash doir masalalar echish. 

12. Sport biomexanikasida test o‘tkazish va pedagogik baholash. 



 

Dasturning informatsion-uslubiy ta’minoti  

Mazkur fanni o‘qitish jarayonida ta’limning zamonaviy metodlari, pedagogik  

va axborot-komnumikatsiya texnologiyalarini qo‘llash nazarda tutilgan:  

- O‘lchash nazariyasi asoslari. O‘lchash natijalariga statistik ishlov berishning  

asosiy usullari. O‘lchash natijalarining bir o‘lchamli qatorlari. O‘lchash natijalari  

qatorining asosiy statistik xarakteristikalarini o‘rganishga bag‘ishlangan mavzular  

zamonaviy kompyuter texnologiyalari yordamida prezentatsiya va elektron-didaklik  

texnologiyalardan foydalanilgan holda o‘tkaziladi;  

- amaliy mashg‘ulotlarda guruhli fikrlash, aqliy hujum, “ish o‘yini” va boshqa  

pedagogik texnologiyalardan foydalaniladi;  

- o‘z-o‘zini nazorat, kichik guruhlar musobaqalari, guruhli fikrlash pedagogik  

texnologiyalaridan foydalaniladi;  

- “Ish o‘yini”, guruhli fikrlash, muammoli vaziyat, qadamba-qadam metodi,  

aqliy hujum va boshqa pedagogik texnologiyalaridan foydalaniladi.  

 

Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati  



Asosiy adabiyotlar  

1. Allamuratov SH.I., Nurmuxamedov A.M., “Sport biomexanikasi”, Toshkent, 

“Lider Press”posiobiyi 2009 y., 222 b.  

 

25 



 

 

2. Дубровский.В.И., Федорова В.Н. Биомеханика: учебник для вузов - М.: 



Издво Владос-Пресс, 2008. – 669 с.  

3. Донской Д.Д., Зациорский В.М. Биомеханика: Учебник. - М.: ФиС, 

1979. – 264 с.  

 

200 b  



 

b.  


 

Qo‘shimcha adabiyotlar  

4. Sulaymonov S.S. “Biomexanika” fani ma’ruzalar to‘plami 2014-2015 yy. 

 

5. Axmedov B.A. “Biomexanikadan amaliy mashg‘ulot”. - Toshkent, 1993 190 



 

6. Axmedov B.A. “Sport biomexanikasidan mashq va masalalar” (statistika va 

kinematika) 1-qism. - Toshkent, 1995 y.  

7. Axmedov B.A., Xasanova S.A. “Biomexanikadan praktikum”, T.“Med.” 

1986. 190 b  

8. Umarov D.X., Akbarov A., Tangabaev A.A., Biomexanika (masalalar 

echishga oid qo‘llanma), O‘zDJTI, Toshkent, 2010, 58 b.  

9. Utkin V. L.- “Biomexanika fizicheskix uprajneniy”.Ucheb. posobie.-M.: 

Prosveiuenie, 1989.-210 s.  

10. Бернштейн Н.А. Биомеханика и физиология движений: Избранние 

психологические труди. - М.: 2008. – 688 с.  

11. Аруин А.С., Затсиорский В.М. “Эргономическая  

биомеханика”.uchibnik - М. 1989 г. 160 s  

12. Донской Д.Д., Зайсев Л.З. “Биомеханика” методическое указание для 

студентов института физкультуры. - M. 1993 г. 200 s  

13. Hasanova S.A. Biomexanika. “O‘qituvchi” nashriyoti Toshkent: - 2004y 

200 b. “Olimpiya zaxiralari kolleji uchun o‘quv qo‘llanmasi”.  

14. Axmedov B.A. “Velotrenajerda ishlash”. - Toshkent,qo’llanma 1990 y. 150 

b s  

15. Донской Д.Д. Введение в биомеханику. uchibnik- М. 1981 г.200 s 



16. Уткин В.Л. “Техника движений”.posobiyi - М. 1987 г.210 s 

17. Уткин В.Л. Культура движений. -posobiyi М., - 1984. 200 s 



 

1. http://www.accom.ru. 



2. http://www.biomex.com. 

Download 0.71 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling