Uzbekiston Respublikasi xalq ta`limi vazirligi Ajiniyaz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti
Download 474.47 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Tabiatni rivojlanish bosqichlari va rel`efi paydo bulishi
| Uzbekiston Respublikasi xalq ta`limi vazirligi
Ajiniyaz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti Geografiya kafedrasi
M A` R U Z A M A T N I
Tuzgan:
A.Iskenderov
Nukus - 2013 2
Mavzu №1. Kirish. Fanning ob`ekti, maqsadi, fanning tutgan urni.
Urta Osie tabiiy geografiyasi kursi vatanaimiz oliy uquv yurtlarida tajribali geografiya mutaxassislarini tayerlashda katta kuchga ega bulib xisoblanadi. Uz mazmun va belgilariga kura ilmiy-nazariy, amaliy kuchga ega bulgan bu kursni utishdan maqsad geograf talabalarga Urta Osiening tabiiy sharoiti va resurslari haqida keng ma`lumot beradi, ulardan unumli foydalanish ywllarini kwrsatish, tabiatdagi ichki farqni ochib berish bwlib xisoblanadi. Ushbu kurs talabalarda tabiiy-geografik wlkasi bwlgan Urta Osie ona-Vatanga, uning guzal tabiati va tabiiy boyliklariga muxabbat va milliy goyaviy tuygularini jonlantirishda muxim urin tutadi. Bu kursda davlatshunoslik, tabiatga yaxshi nazarda va munosabatlariga katta kwngil beriladi. Urta Osie tabiiy geografiyasi kursining mavzulari 2 qismda bwlib: birinchisida Urta Osie geologik tuzilishi, foydali qazilmalari, rel`efi, suvlari, usimliklari, tuprogi va xayvonot dunesidan tashkil topgan geografik komponentlari bwlib-bwlib berilgan. Ikkinchidan geoekologik sharoit, Urta Osie chullarining asosiy tipi, Urta Osie ulkasining tabiiy-geografik rayonlashtirish. Sungra tabiiy-geografik rayonlarning uziga xos xususiyatlari sunggi ma`lumotlar asosida aloxida-aloxida wrganiladi.
Urta Osie Evrosie materigining bir qismi bwlib xisoblanadi. Geograflar wzoq yillar buyi bu materikni tabiiy-geografik tarafdan rayonlashtirib Urta Osie xududining chegaralarini aniqlashga xarakat qilgan. Uzoq tarixiy rivojlanishi natijasida qaytalanmas tabiiy-xududiy kwrinishni xosil qilgan. Urta Osie tabiiy geografik ulkasi Evrosie materigining urtasida garbda Kaspiy dengizdan, sharqda Savr toglarigacha, shimolda 53-54 ° S shimoliy kenglikdan, janubiy Xindukush, Safedkux, Bandi Turkiston, Urta Osie, Turkmen-Xorasan, Nishapur, El`burs tog tizmasi suvayirgichi urtasida berk xavzada oblastda joylashgan bwlib Urta dengiz buyidagi yili urtacha yana subtropik tabiatdagi davlatlar kengliklarida etadi. Urta Osiening garbiy chegarasi El`burs togining 54 ° 15 ′ sharqiy uzunlik qismidan boshlanib Kaspiy dengizining sharqiy qirgoqlari buylab Mangishloq qultigigacha boradi. Sungra chegara shimoliy tarafga tomon ywnaltirilib Ustyurtning shimoliy-garbiy chinki bilan Mangistog, Twrgay platosi, Mugodjar toglari orqali Ural daresiga tutashib Magnitogorsk shaxrigacha boradi. G`arbiy chegaraning umumiy uzunligi 2600 km. Lekin chegaraning ayrim adabietlarda Ural, boshqasida esa Emba darelari orqali utganligini aytish mumkin. Urta Osienin` shimoliy chegarasi xaqida 3 turli fikr bor. 3 Birinchisi Urta Osie shimoliy chegarasi Qozogiston past toglarining janubiy toglarining janubiy etaklarining shimoliy tarafidan utadi. Ikkinchisi Qozogiston past toglaridagi Arap-ob` suvayirgichiga tugri keladi. Al uchinchisi bulsa Qozogiston past toglarining shimoliy etaklarining shimoliy tarafidan utadi. Bizning fikrimizcha Urta Osiening shimoliy chegarasini utkazishda ikki turli nazardan endashish lozim. Urta Osiening shimoliy chegarasi shimoliy muz okeani xavzasi bilan Orol, Balxash xavzasi orasidagi suvayirgich chizigidan utkazilishi kerak. Bu chegara markaziy Qozogiston past togligidagi suv ayirgishga tugri keladi. Ikkinchi tarafdan paleografik taxminga qaralsa uni bir butun xolatda Urta Osie ulkasiga kiritish lozim. U xolatda Urta Osiening shimoliy chegarasi G`arbiy Sibir` tabiiy-geografik ulkasining janubiy chegarasiga tugri keladi va 100 m gorizontal` buylab utadi. Lekin tabiiy-geografik tarafdan tuproq va usimlik zonalarining chegaralarini, yillik egin-sochin xajmi (250 mm) va uning yillik issiq mavsumida taqsimlanishi (100 mm) iqlim xosil qiluvchi G`Voeykov uqiG` usullarning esga olsak Qozogiston past toglarining shimoliy enbagrini (yarmi) kuproq Urta Osie tabiatiga emas, G`arbiy-Sibir tabiiy-geografik ulkasining janubiy tabiatiga uxshash buladi. Fikrimizcha Urta Osie tabiiy-geografik ulkasining shimoliy chegarasi Orol-Irtish suvayirgichining utkazilsa tugri buladi. Bu geosistema kontseptsiyasi nuqtay-nazardan turlicha bwladi. Bu chegara garbda ozerniy qishlogidan boshlab sharqda Tarbagatay tizmasining sharqiy qismidagi Jair toglariga (147 °
° sharqiy uzunlik) borib taqaladi. Chegara uzunligi 1900 km. Urta Osie tabiiy geografik ulkasining sharqiy chegarasi haqida fikr yurgizishdan oldin G`Urta OsieG` tushunchasining keng ikki talqini ma`nosini, mazmunini tushunib olishimiz lozim. Birinchisi - keng ma`nodagi taxlil qilishga kura Osiening berk xavzasidagi okeanning juda katta erlarni (taxminan 5,4 mln km 2 ) Urta Osie nomi bilan yurgizilgan. Lekin bu keyin 1 qancha qismlarga: Sharqiy, garbiy va janubiy Urta Osiega bulingan. Chor Rossiyasi Urta Osiening G`arbiy qismini egallab olgandan sung, Sharqiy Turkiston, Xitoy, Urta Osie, G`arbiy Urta Osie esa Rossiya Urta Osiesi, shuningdek, janubiy Urta Osie-Avgoniston Urta Osiesi deb nomlanadigan buldi. Ikkinchisi, tor ma`noda olinganda esa Urta Osie chegaralari garbiy va janubiy Urta Osie (Urta Osie) territoriyasi chegarasiga tugri keladi. Sharqiy va G`arbiy Urta Osie orligidagi chegaralar. Bu chegara urtasidagi fikrlar XIX asrdagi siesiy voqealar sababli sun`iy ravishda uzgartilib turilgan. Uni va geosistema metodlari va tabiiy chegarani Olatog` va Tarbag`atay tog` tizmalari suvayirg`ichining shimolidan utkazish maqsadga muvofiq xisoblanadi. Bu chegara Kaspiy-Balxash berk xavzasi chegarasiga tug`ri keladi. Lekin, Urta Osiening Sharqiy va g`arbiy chegarasi Urta Osie respublikalaridan administrativlik chegaralari kulamidagina kurilmoqda. Bunday endashishni faqat ulkashunoslik nuqtai-nazaridan tug`ri deb xisoblash mumkin. 4 Shuni aytib utish kerak, airim tabiiy- geograflar Tyanshan` va Pomirning airim qismlarini markaziy Osie tabiiy-geografik ulkasiga kiritadi. Bunda Pomir va Tyanshanning sharqiy qismlarini markaziy Osie ta`biati ta`sirida ekanligiga, unga uxshashligiga asoslanadi. Biz Urta Osie tabiiy-geografik ulkasi deganda Urta Osiening ya`ni janubiy va g`arbiy Urta Osieni tushunamiz va bu ulkaning sharqiy chegarasi Savr, Sharqiy Jung`ariya, Jung`ariya, Boroxoro, Iren-Xabirga, Karat, Xoliq-tog tizmalari suvayirg`ichlarining shimoliy tarafi buylab utib Fargona tog` tizmasiga tutashadi, sungra Oloy tog`ining sharqiy qismi va Sariqkwl tizmasi buylab utib Gindukush tog`lariga tutashadi. Urta Osie tabiiy-geografik ulkasi janubiy chegarasi geosistema endashuviga kura muztog`dan (Shingshal dovoni -1832 m) boshlanib sharqdan g`arbga Gindukush, Safedkux, Nishapur tizmalari suvayirg`ichi buylab utib, El`burs tog`i orqali Kaspiy dengizining janubiy-sharqiy qirg`og`iga kelib tutashadi. Urta Osie tabiiy-geografik ulkasining ywqorida kwrilgan chegara isidagi maydoni 3,3 mln. km 2 . (Keng ma`nodagi Urta Osie maydoni 5,32 mln.km 2 ). Biz yashab kelaetgan Urta Osie tabiiy geografik ulkasi xududining xaligacha turli geografik atamalar (Urta Osie va b.) bilan nomlanishi xar turli shiyelenislerga olib kelmoqda.
5
Mavzu №3. Urta Osiyo xududining geografik urganilish tarixi, mustaqillik davrida tadqiqot ishlari.
Bizga malum XLX asr 2-yarmidan boshlab keng qullaniladigan Urta Osie va Turkiston tushunchalari 1 ma`noni yanada derlik 1 geografik kwlamda bulgan. Lekin Urta Osie suzi kuproq ishlatilib, Urta Osie tushunchasi 1924-yili milliy davlat chegaralashidan sunggina qullanila boshladi. Urta Osie atamasining 1 marta ishlatilishi 639 yilga tug`ri keladi. Amir Temur uzining asarlarida G`Biz kim mulki Turon, a`miri Urta Osiemiz, buyuk xazrat Axmad Yassaviy tug`ilgan erim muborak Turkistondir deb ezgan. Demak, Urta Osie atamasi utmishdan olim X yanada rus, Evropa yana Sovet tariyxchi, geograf, sharqshunos olimlari tarafidan qullanilib kelingan. Shularni yanada, Urta Osieni turkiy xalqlar ulkasi, arealning markazi ekanligini xisobga olsak xozirgi vaqtda bosmaxonalardan qullanilib Urta Osie va markaziy Osie davlatlari xududi atamalari urniga Urta Osie atamasini qullash maqsatga tug`ri keladi. Bu tarixiy xaqiqatga, ilmiy geografik metodlarga, milliy mustaqilliq yana uzligimizni tanish ruxiga tug`ri keladi. Urta Osie ulkasining uziga xos tabiiy xususiyatlari quyidagilardan iborat. 1) Urta Osie juda katta ichki ulka. U Evrosie materigi markazida subtropik iqlimli Urta dengiz buyi davlatlari kengligida joylashgan. Lekin Urta Osie tabiiy sharoiti Urta dengiz buyi davlatlaridan farq qiladi, sababi Urta Osie okean va ochiq dengizlardan juda uzoqda, iliq Xind okeani yaqin tursa xam urtada baland Gimalay-Piropamiz tog`lari bulgani uchun uning ta`sirida emas, uning nam xavo massalari etib kelmaydi, aksincha juda olisda joylashgan shimoliy muz okeanining quruq va sovuq xavo massalari Urta Osie shimolida tabiiy tusiq baland tog`lar bulmaganligi uchun erkin kirib keladi. Shu sababli yana Atlantika okeani yana Urta dengizi yana ulka tabiatiga juda katta ta`sir kursatadi. 2) Urta Osie xududi katta bulganlikdan tipik kontinental iqlimga ega bulgan ulkalar qatoriga kiritiladi. Ularning asosiy qismi mu`tadil, janubiy qismi subtropik iqlim mintaqalarda joylashgan. Mu`tadil mintaqadagi xududning quruqligi, qishning kuproq sovuq kelishi, subtropikdagi esa ezning quruqligini, issiqligi, qishning esa nisbatan iliqligi bilan ajralib turadi. Ulkada asosan yarim chul, chul, voxa va tog` landshaftlari xukmdor. Iqlimida uziga xos xususiyatlar bor. Chullarda egin- sochin miqdori 70-80 mm dan tog`larda 1000 mm gacha boradi. Qishda shimoliy-sharqiy qismida esa 50 °
° S li jazirama issiqlar kuzatiladi. 3) Urta Osie xududi berk xavzadan, ya`niy dare oqimlari ichki territoriyalarda bulishi Bilan xarakterli. Demak, Urta Osiening kullari va tekisliklari eroziya Bazisleri bulib xisoblanadi. Ularning ayrim qismlari xar turli balandlikda etgan 1 qancha ichki eroziya Bazisleriga ega. Bular Kaspiy (-25 m), Orol (37 m), Balxash (340 m), Issiq kul (1607 m), Lobnor (780 m). 6 4) Urta Osie ulkasining yana 1 axamiyatli xususiyatlaridan biri uning er betining uziga xos belgisi bulib xisoblanadi. Ulka xududi kelib chiqishi va eshiga kura murakkab rel`efga ega bulib, u katta tekislik, plato va qirlardan, adirlar va mangu qor eki muzliklar bilan qoplanib etgan baland tog`lardan iborat. Urta Osie xududida tekislik va tog`lar 1 tekis joylashgan emas. Janubiy, shimoliy- sharqdan tog`lar egallagan bulsa, ular g`arbda, shimoliy-g`arbda va shimolda pasttekislik, plato va qirlar joylashgan yana ular ulka maydonining 80 % in tashkil qiladi. Tog` sistemalari uzlarining uzun tarmoqlari bilan Urta Osiening tekislik qismiga erib kirib uning tabiiy sharoitini xosil qilishda katta axamiyat kasb etadi. Gindukush, Piropamiz va boshqa ulka janubidagi tog`lar orografik tusiq rolini uynab Urta Osieni tipik subtropik ulkaning shimoliy va shimoliy-g`arbiy tekisliklaridan iborat bulganligi uchun g`arbdan nam, iliq shamollar, shimoldan sovuq va quruq shamollar osongina kirib keladi. 5) ulka tektonik aktiv va kuchli er silkinish rayoni, tog` rel`efining eshligi bilan xarakterlanadi.
7
Mavzu №4. Urta Osiyo xududining geologiyak tuzilishii, geologik rivojlanish tarixi. Chukindi, magmatik va metamorfik tog` jinslariga qisqacha ta`rif. Urta Osie geologik tuzilishda proterozoydan turtlamchi davrgacha bulgan vaqtning chukindi, magmatik va metamorfik tog` jinslari qatnashgan. Proterozoy va Paleozoy tog` jinslarining burmalangan va kup sonli eriqlar bilan erilib ketgan. Urta Osie tog`li xududlarida, tekislik qismidagi qoldiq tog`larda bu tog` jinslari er betiga chikib etibdi. Turan plitasi tekisliklarida yana tog`lar orasida botiqlarda bwlsa katta chuqurlikda etadi va ustidan mezozoy va kaynazoyning mayda tog` jinslari bilan qoplangan. Proterozoy etqiziqlari Urta Osieda Xisor tog` tizmasining janubiy-g`arbiy qismlarida markaziy Qizilqumda, Qozog`iston burmali ulkasida ajratilgan. Bu etqiziqlar slanetslar, gneyslar va paragneyslardan paydo bulgan. Paleozoy guruxi etqiziqlari asosan antiklinoriylar yadrolarida tarqalgan bulib unga kiruvchi davr etqiziqlari paydo bulgan. Ular asosan slanetslardan, oxaktoshlardan, konglomeratlardan, argillit, qumtoshlardan iborat. Mezozoy guruxi etqiziqlari tog` massivlerini urab turadi va asosan konglomeratlardan, oxaktoshlardan, gillar, mergellardan xosil buladi va tekisliklarda keng tarqalgan. Kaynazoy etqiziqlari Urta Osieda keng tarqalgan. Paleogen etqiziqlari qumtosh, gil, oxaktosh, mergellerdan iborat. Neogenda etqiziqlari yana tarqalgan bulib asosan qumtoshlar, qumlar, gillardan iborat bulib, ularda gips yana rakushka uchraydi. Turtlamchi davr etqiziqlari kelib chiqishiga kontinental` allyuvial`-prolyuvial`, prollyuvial va dellyuvial` bulib, pitologik tuzilishiga qalinligi 1 emasligi bilan ajralib turadi. Allyuvial` etqiziqlar asosan yirik dare vodiylarida rivojlangan bulib, ustki qismini unchalik qalin bwlmagan konglomeratlar, shag`al va qumlardan iborat bulib, usti unchalik qalin bulmagan less singari jinslar bilan qoplangan. Allyuvial`-prolyuvial` etqiziqlar tog`larda va tog` oldi tekisliklarida dare va soy eyilmalarida tarqalgan va konglomeratlar, shagal toshlar yana less singari jinslardan tashkil topgan bulib, tog` etaklarida keng tarqalgan. Dellyuvial` etqiziqlar asosan lessimon jinslardan iborat bulib, tog` enbag`irlarida tarqalgan. Uzbekiston territoriyasidagi turtlamchi davr etqiziqlari Yu.A.Skvortsov, G.A.Mavlonov tarafidan stratigrafik bulinish sxemasiga kura 4 kompleksga (Nanay) (S a` ), Toshkent (S 2 ),
Mirzachwl (S q ) va Sirdare (S n` ) ajratgan. Urta Osieda bu komplekslarga kirmagan bulinmagan turtlamchi davr etqiziqlarini ajratadi. Bular qumlar va kwl-ximik etqiziqlar.
8
tuzilishiga qarab Urta Osie xududi, tektonik jaraenlarning utishining keskin farq qilishi bilan 2 katta tektonik oblastga ajratiladi: 1) Tyan`-Shan` orogen oblasti 2) Turan plitasi Ulkaning orogen qismi - ya`ni uning sharqiy va janubiy qismlari neogen va turtlamchi davrlarda tektonik xarakatlarning kuchli aktivlashishi boshidan kechiganligi uchun platformadan sung paydo bwlgan orogen oblastiga kiritiladi. Ular xar turdagi katta kichik tektonik tuzilmalardan iborat. Bularning asosiylari Chatqal-Qurama, Kurama-Oloy, Xisor-Zarafshon sistemalaridagi tog` tizmalari. Avg`on-Tojik botig`i, Qizilqum qoldiq tog`lari, Tashkent eni tog` oldi botig`i, Zarafshon, Farg`ona botig`i. Turon plitasi va xar turli tektonik tizimlardan (kutarilma va botiq) paydo bulgan. U Urta Osiening shimoliy-g`arbiy egallaydi va uziga Sirdare, Amudare, shimoliy va janubiy Ustyurt sineklizalari, Markaziy Ustyurt tekisliklarini oladi. Orogen va plitali tektonik tizimlar gertsin va al`p tog` paydo bulishi davrida yuzaga kelgan, turli katta-kichik turli yunalishlarda eriqlar bilan kesilgan. Bu er eriqlari orqali bulib turadigan xarakatlar ta`sirida ushbu tektonik tuzilmalar va turli balandliklarga kwtarilgan, ayrimlari chukkan, na`tijada palaxsasimon tuzilmalar paydo bulgan. Gertsin va tal`k tog` paydo bwlish davrlarida tektonik xarakatlar bilan 1 qatorda vulkanlar yana otilgan. Vulkan va er eriqlarida bulaetgan jaraenlar natijasida Urta Osieda mavjud rudali, rangli, qimmatbaxo foydali qazilmalar paydo bwlgan.
Tabiatni rivojlanish bosqichlari va rel`efi paydo bulishi. Arxey va proterozoy eralarida Urta Osie xududi dengiz ostida bulgan va chukindi jinslar yig`ila boshlagan. Urta Osie kwp qismini paleozoy erasidan tortib neogengacha Tetis dengizi (iliq) xavzasi qoplap etgan. Uning shimoliy chegarasi kengayganda Qoratog` tizmasigacha borgan. Qoratog` orqali yana shimolida va sharqida esa platolar va vodiylar bwlgan. Tetis dengizi g`arbida janubiy Rossiya urnidagi dengiz orqali Urta Osie bilan yana shimolda Turg`ay bug`ozi orqali G`arbiy Sibir past tekisligini bosib utgan shimoliy Muz okeani bilan qushilib turgan. Yuqori bwr davrida dengiz bir oz chekingan. Pamir va Kopetdog` tog` sistemalari urnida Mang`ishloq yarim oroli va Qizilqum ichki qismlarida orol va orolchalar kwrinib turgan. Geosinklinal` zonada paydo bwlgan dengiz etqiziqlarining ayrim qismlari vaqti-vaqti bilan davom etib turgan tog` xosil bwlishi jaraenlarida burmalangan va baland qurg`oqliklar yuzaga kelgan. Dengizning shimoliy qismi kutarila boshlagan dengiz, janubga tomon asta sekin chekina boshlagan. Silur davrida bulgan kaledon tog` xosil bwlish jaraenida Qozog`iston past tog`larining g`arbiy qismi va Yana shimoliy Tyan`-shan` kutarilgan kaledon tog`lari dengiz ichida orol bulib kuringan. 9 Ural-Tyan`-shan geosinklinallarining qolgan qismlarida geosinklinal` rejim davom etgan va bu rejim paleozoy oxiriga kelib, gertsin tog`lari paydo bulgandan sung tamom bulgan. Toshkumir davridan boshlangan gertsin burmalanishi vaqtida yangidan kupgina tog` tizmalari kuruqlik kengaygan, dengiz Yana shimolga tomon chekingan. Bul burmalanishda g`arbiy va janubiy Tyan`-Shan` tog`lari sharqiy qismi, Tarbagatay, Savr, Jung`ar Olotovi, markaziy Qizilqum tog`lari kutarilgan. Per`m davriga kelib gertsin burmalanishi tamom bulgan. Shundan sung tog`lar emirila boshlagan va paleozoy erasining oxiri mezazoy erasining boshlariga qadar bu tog`lar past tog`larga aylanib qolgan. Mezozoy erasida kimmeriy tog` xosil bulish jaraenida Urta Osieda kuchsiz bulgan. Uning natijasida Kaspiy buyidagi Mang`ishloq yarim orolidagi past tog`lar, Krasnovodsk platosi, katta Bolxon tog`lari kutarilgan. Mezozoy erasi urtalarida iqlim nam va issiq bulgan usimliklar usgan, Mezozoyning oxirida iqlim quruq bulgan. Kaynazoy erasining paleogen davrida dengiz yana bostirib kelgan. Kimmeriy burmalanishida kutarilgan tog`lar yana emirilib ketadi, chuqurliq yanada tekisliklarni dengiz bosadi. Neogen davrida kuchli Al`p burmalanishi kuzatiladi. Bunda shimoliy Oloy, Pamir, Gindukush, Paropamiz, Safedkuk, Bandi Turkiston, Kapetdag va Balxan tog`lari kutarilgan. Tyanshan` tog`lari qaytadan kutarilgan. Al`p burmalanishida (tog` xosil bulishi) Urta Osiening janubida kutarilgan baland tog`lar Urta Osie dengiz xavzasida, ulkaning shimolida paydo bulgan Turg`ay platosi esa shimoliy muz okeani xavzasidan ajratib quygan. Janubdagi xosil bulgan baland tog`lar Xind okeanidan keladigan iliq va nam xavo massalarini tusib, Urta Osie xududiga utkazmagan va buning natijasida ulka iqlimi yanada quruqlashib borgan va chul tipli landshaft paydo bwlgan. Neogenda Urta Osiening sharqiy qismining kutarilishi bilan dengiz yanada g`arbiy tarafga chekingan. U Orol-Ashxobod meridianidan g`arbda Orol-Kaspiy-Sarmat dengizi xavzasini xosil qilgan. Urta Osiening tog` sistemalari Al`p orogenezi sababli xozirgi rel`ef kurinishiga ega bulgan. Turtlamchi davrning boshlarida yanada tog` xosil bulishi davom etgan. Uchlamchi davrning tog` oldi qiyaliklarida qadimgi paleozoy tog` oldi massivlari shuningdek, G`arbiy Tyan`-Shan` tizmalarida vertikal` kwtarilishlar yuz bergan. Turtlamchi davrda dengiz xavzalari yanada qisqargan va rel`ef eroziya yanada muzliklar ta`sirida paydo bulla boshlagan. Turtlamchi davrda iqlim uzgarib turishi natijasida tog`larda uzgarib turishi natijasida tog`larda tuplangan qor va muzliklardan, juda kwp agar suvlar paydo bulgan. Darelar tekisliklarda tentirab adashib, turli tarmoqlardan oqqan va natijada qalin qum yanada gill allyuviallarini tuplagan. Keyinchalik shamol qumlarni eyib chullardagi xozirgi rel`ef formalarini yuzaga keltirgan. Urta Osieda xamma tog` oldi qiyaliklari yana adirlarlar shuningdek yirik dare vodiylarda uchraydigan tez yuvilib ketadigan g`ovak mayda donachalardan iborat. Karbonatli bwz tusli chukindi tog` jinsi lessning kelib chiqishini vujudga keltiradi. Ayrim olimlar lessni dengiz, kwl, dare, suv-muzlik etqiziqlari natijasida boshqalar bwlsa dellyuvial`, Eol jaraenlar sababli xosil bwlgan jins deb 10 isbotlashga urinadi. Kwp olimlar EDL va tuproq gipotezasini maqullaydi. Bizning olimlarimiz Urta Osie lessi allyuvial chwl bilan paydo bwlgan degan natijaga keldi. Turtlamchi davrda Urta Osiening g`arbiy tekislik qismining geologik tuzilishida va rel`efida iz qoldirgan axamiyatli voqealardan biri Kaspiy dengizining transgressiyalari bwlib topiladi. Aqchag`il, Baku, Apsheron, Xazar va Xvalin transgressiyalari davrida Turon plitasining g`arbi qum gill etqiziqlari bilan qoplangan. Eng kuchli Xvalin transgressiyasida Kaspiy suvi 50-80 mga kwtarilib 53 ° S sharqiy uzunlikka etib borgan. Xulosa qilib aytganda, Urta Osie tog`larining xozirgi rel`ef neogen va turtlamchi davrda vujudga kelgan. Tog`lar asosan denudatsiya, tekisliklar esa akkumulyatsiya jaraenlari natijasida paydo bwlgan ulka xisoblanadi. Demak turtlamchi davrda Urta Osie tabiati xozirgi xolatining shakllanishi boshlangan.
Katalog: lektions -> geografiya -> uzb uzb -> Sizga tavsiya etilaёtgan ma`ruza matnlari Tuproqshunoslik faniga mansub bo`lib, undagi uzb -> O`zbekiston Respublikasi Xalq talimi vazirligi Ajini1z nomidagi Nukus davlat pedagogik instituti uzb -> O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti uzb -> O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti uzb -> O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`lim vazirligi Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti uzb -> Uzbekiston Respublikasi xalq ta`limi vazirligi Ajiniyaz nomidagi Nukus davlat pedagogika uzb -> O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti uzb -> MA’ruzalar matni mavzu: kirish. Topografiya va kartografiya fanlarining maqsadi va vazifalari Reja uzb -> Uzbekiston Respublikasi xalq ta`limi vazirligi Ajiniyaz nomidagi Nukus davlat pedagogika Download 474.47 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|