Vengriyada (1980 y) hám Chexoslovakiyada (1981) mekteplerde májburiy ta‗lim 8

Vengriyada (1980 y) hám Chexoslovakiyada (1981) mekteplerde májburiy ta‗lim 8

jıllıq bolip, talimnin’ islep shıǵarıw menen baylanısı kúsheytildi.

70 - jıllarda mektep pitkeriwshileriniń 80 % i túrli sırtqı kórinislerdegi

ulıwma orta talim mekteplerinde dawam ettirdi. Biraq, ulıwma orta talim (XXI klasslar ) ga jaslardı jalb etıwde qatar obektiv máseleler ámeldegi bolip,

olardı sheshiwde Yevropa mámleketleri jaqınnan sheriklik qılıp atır.

Vengriyada xalıq bilimlendiriwi sisteması haqqında

Nızam qabıl etildi (1961 y). Bul xalıq bilimlendiriwi salasındaǵı erisilgen tabıslardı

jáne de bekkemledi.

1972 jıldaǵı ―Xalıq bilimlendiriwiniń jaǵdayı hám onı jetilistiriw haqqındagi

qarar hám 1975 yilgi qurultoy ulıwma májburiy orta talimga toliq otiw taminlendi. Házirgi kúnde mámleket xalıq talimi sisteması tómendegi ko’riniske iye:

Balalar baqshalari - 3-6 jaslı balalardıń bir bólegin qamtıp alǵan (70 %).

Baqshalarga qatnamaytug’n balalar mektepke barıwdan 6 ay aldın tayarlaw

shınıǵıwlarına qaratiladi. Baqshalardagi shınıǵıwlar xalıqtıń jumıs rejimine

baylanıslı halda shólkemlestiriledi.

Ulıwma májburiy talimge 6 jastan 16 jasqa shekem bolǵan balalar jalb

etiledi. Bul ámelde 2 basqıshlı 8 jıllıq talim bolip, I-IV, V -VIII klasslardı oz ishine

aladı. 1-klasqa qabıl qılınǵanlardıń 80 % i tiykarǵı mektep (8-klass) ni 14 jasında,

qalǵan 20 % i 16 jasında tamamlaydı. Joqarı klaslarda intalılar ushın bólek

uqıpliliq rejesine tiykarlanǵan tereńlestirilgen talim beriledi. 8-klasti pitirgen

o’smirler orta ulıwma talim alıw ushın taǵı 2 jıl oqiydi.

Orta mag’lumot - tayansh mektep (8-klass) ni pitirgen oqiwshilardin’ 20 % i

jalb etiledi (intalılar, sonnan balalardıń 15 % i). Sonıń menen birge, olardıń bir

bólegi kásip-óner-texnika bilim orınlarına jalb etiledi. Lekin olardıń 15 % i islep

shıǵarıw bag’darinda ulıwma talim aladı.

Gimnaziya - 4 jıllıq talim bolip , ol jaǵdayda tereńlestirilgen talim klassları da

bar. Gimnaziyaning aqırǵı klasslarında bazi pánler tańlaw tiykarında úyreniledi.

Gimnaziyani tamamlaǵanlarǵa o’zlestiriw nátiyjelerine qaray jetiklik attestatti alıw

ushın imtixanlardı tapsırıwǵa ruxsat beriledi. Olar joqarı mektepte oqıwdı dawam

ettiriwleri múmkin, qalǵan bólegine jumısqa kirisiw ushın gúwalıq beriledi.

Tapsırılǵan imtixanlar joqarı oqiw jurtına kiriw imtixanları wazıypasın da

atqaradı.

Ruminiya mámleket xalıq talimi sisteması 1948 jılda isloh etildi. 1968 jılda ―Xalıq

bilimlendiriwi haqqında Nızam‖ qabıl etildi hám 10 jıllıq májburiy talim ámeldegi etildi. Xalıq

bilimlendiriwi sisteması dúzilisin belgilep berdi.

Balalar baqshalari (3-6 jas 60 %) de talim baslanǵısh talim mazmunı

menen jaqınnan baylanısqan.

Uliwma talim mektepleri - úsh basqıshlı : baslanǵısh (I-III), gimnaziya (V -VIII), licey (IX-X) klassların uz ishine aladı. V klasstan baslap, fakultativ saatlar oqitiladi. VIII klassti pitirgenler (90 %) imtixansız liceyge kirediler.

Ko’pshilik VIII klass pitkeriwshileri (73 %) arnawlı liceylerge (sanaat, awıl

xujalik, iqtisod, pedagogikalıq, medicina ) bag’darlarindag’i larindagi oqıwǵa kiredi.

Liceydiń I-basqıshın pitirgenler kásip talimi beretuǵın kurslarda yamasa

mekteplerde (2 jıl ) oqıwı múmkin. Licey talimini toliq o’tkenler kásip talimi

mekteplerinde qánigelesken talim aladılar.

Kásip-óner talimi (1 -2 jıl ) - 10 jıllıq talimni pitirgenler qabıl etiledi.

Joqarı talim - universitet hám institutlarda beriledi.

Oqitiwshilar - baslanǵısh klasslar ushın liceylerde (4 jıllıq ) hám joqarı

klasslar ushın universitetlerde ámelge asıriladı.

CHexoslavakiyada 1948 ulıwma májburiy ta‗lim haqqında Nızam qabıllandı.

Balalar baqshalari (3 -5 jas, 80 %), 1 jıllıq tayarlaw gruppaları.

Mektep talimi (6 -16 jas ); tiykarǵı mektep - 8 jıllıq (eki basqıshlı ) bolip,

baslanǵısh (I-IV) hám toliqsiz orta (V- VIII) klaslardan ibarat. Uzaq rayonlarda

internatlar bar.

Toliq ulıwma talim – o’smirlerdin’ 20 % ini óz ishine aladı. Bul mektepte 4-

jıllıq gimnaziya bolip, differentsial talim beriledi. Gimnaziya imtixan menen

tawsıladı hám VUZ ga kirisiw huqıqın beredi.

Kásip-óner talimi (4 jıl ) - orta mag’liwmot hám kásip-óner beredi (95 %).

Sonıń menen birge, kásip-óner shákirtligi (1-3 jıl ) oqiwida ámeldegi.

Joqarı talim - universitet hám institutlarda ámelge asıriladı. Uqituvchilar

universitetlerdiń pedagogika fakultetlerinde tayarlanadı.

Germaniyada ta‟lim-tárbiya processleriniń o‟ziga tán qásiyetleri.

Germaniya bilimlendiriwindegi tiykarǵı uammo burınǵı GDR dagi tálimdi birdey milliy

normaǵa salıwdan ibarat esaplanadi. Tiykarǵı wazıypa burınǵı GDR dagi tálim strukturasın

jańa normaǵa hám o'lshovga túsiriw, ápiwayı usıl menen GFR dagi tálim sistemasına

ótkerip o'qyishdan ibarat. Biraq, bunıń da ózine tán máseleleri bar.

Birinshidan aqsha máselesi bolsa, ikkinshidan burınǵı GDR dagi tálim procesi

qatnasshilarining bul ózgeriwge munasábeti bolıp tabıladı.

Germaniyada tálim mámleket hám jámiyet tárepinen ardoqlanayotgan tarawdıń

bolıp, ol mámlekettiń iq tisodiy-social rawajlandırıwǵa bereketli úles qosıp

kelip atır.

Mektepgasha tárbiya.

Mektepgasha tárbiya Germaniya tálim sistemasında zárúrli bosqish esaplanıp,

onıń 100 jıldan artıq tariyxı bar.

Germaniyada balalar bog'shalari tálimdiń tómen bosqishi esaplansada,

lekin ol mámleket tálim sisteması quramına kirmaydi.

Eski jerlerdegi (burınǵı GDR ga kirmagan jerler) 24000 den artıq

bog'shalarni aqsha menen támiyinlew túrli jámiyetlik shólkemleri, qayırqomlıq

birlespeleri, kárxanalar, jeke shaxslar, d iniy mákemeler moynında bolıp tabıladı. Áke

analardıńlar da bólekan pul tóliydiler. 3 jastan 6 jasgasha bolǵan balalardıń 80

procenti balalar bog'shasiga qatnaydi.

Bog'shalarda tálim siyasiy gruppalashtirib alıp barıladı. Germaniyada balalar

bog'shalarida ádetde balalar tushgasha tárbiyalanadilar. Kúnniń ikkinshi yarımında

bolsa úyde, shańaraqta boladılar. Kúni uzaytırılǵan gruppalar da bar.

Mektep tálimi

Májburiy tálim 6 jastan 18 jasgasha bolǵan balalarǵa tiyisli, bul

process 12 jıl dawam etedi. Bunnan 9 jıllıq (birpara jerlerde 10 jıl ) mektepte

tolıq háptelik oqıwın bitiradi, keyin óner texnika bilim orınlarında tolıq

bolmaǵan háptelik kósher jumısında oqıydılar.

Oqıw mámleket mekteplerinde mut. Jeke mektepler ansha kem.

Baslang'ish mektep. Oqıw 6 jastan baslanadı hám 4 jıl dawam etedi

(Berlinda 6 jıl ). Dáslepki eki jıl oqıw dawamında balalarǵa baha qoyılmaydı.

Baslang'ish mektepte 4 jıllıq oqılıwından keyin oqıwshilar jónelis

bosqishidagi mektepke ótediler. Bul jerde 5-6 klass bosqishdagi jónelis mektep

tipiga baylanıslı yamasa baylanıslı bolmaǵan halda arnawlı programma tiykarında oqıtıladı.,

bunda balalardıń ata-anaları mektep tipini tańlaw yamasa ózgertiw múmkinshiligine

iye boladılar.

Keyin balalar náwbettegi mektep tipiga ko'shadilar, bular - tiykarǵı, arnawlı

mektep (rawajlanıwda keshikkan balalar ushun), real bilim jurtı (matematika hám

tábiy pánler oqıtılatuǵın orta oqıw jurtı ); gimnaziya; ulıwma bilim beriw mektepleri

hám hok.

Derlik 30 procent bala 1-bosqishni tamamlaǵannan keyin tiykarǵı mektepke ótedi.

9 yamasa 10 jıllıq oqıw tamamlanılǵannan keyin kásiplik tayarlıqqa ótiledi.

Tiykarǵı mektepti tabıslı tugatanlar ónermentshilik hám sanaat

kárxanalarında túrli kásipti iyelewleri múmkin.

Real bilim jurtı tiykarǵı aktab hám joqarı bosqish mektep ortasında turadı. Bul

jerde oqıw 6 jıl dawam etedi (5 klasstan 10 -klasqasha) hám tolıq orta maǵlıwmat

beriw menen tamamlanadı.

Bilim jurtın tugatuvshilar arnawlı orta oqıw jurtına yamasa joqarı

bosqishdagi óner-texnika mektepke kirip oqıw huqıqına iye boladı. Ekonomika

yamasa mámleket xızmetinde ortasha hámeldi iyelew ushun real bilim jurtın tamamlaw

zárúr. Toǵız jıllıq gimnazi ya (oqıw 5-13 jıllıq ) Germaniya daǵı joqarı

bosqish, dástúriy bosqish esaplanadı.

Isloh etilgen joqarı bosqish gimnaziyasidan tısqarı taǵı arnawlı tipdagi.

mısalı, ekonomikalıq, politexnikaǵa tiyisli hám basqa gimnaziyalar da bar.

Gimnaziyani bitirganlik haqqındaǵı jetiklik attestati joqarı oqıw jurtında oqıw

múmkinshiligin beredi.

Ulıwma bilim beriw mekteplerin tamamlaǵanlıǵı tuwrısındaǵı gúwalıq federal

jerler tárepinen tán alınadı.

Arnawlı mekteplerde ulıwma tálim mekteplerde oqıw múmkinshiligine iye

bolmaǵan gereń-gúńelekler, kózi ázziler hám basqa fizikalıq, intellektual nuqsanı bar

balallar hám óspirimler tálim aladılar.

Waqtında tálim ololmaganlar ushun keshki mektepler isleydi.

Óner-texnika tálimi.

Óner tálimi Germaniya tálim sistemasında zárúrli áhmiyetke iye. Bunıń

sebebi, Germaniyada joqarı maman ishshilarga bolǵan talaptıń kushliligi bolıp tabıladı.

Tolıqsız orta mektepti pitkeriwshilarning (9 -10 -klasslar ) 79 procenti, tolıq orta

mektepti pitkeriwshilarning bolsa 20 procenti óner tálimi sistemasında bilim alıwdı dawam

ettirediler.

Germaniya óner tálimi sisteması túrli tipdagi oqıw orınları hám oqıtıwdıń

túrli formalarına iye. Eń kóp tarqalǵan hám rawajlanǵan forması óner táliminiń

―Dual‖ sisteması bolıp tabıladı. Bul sistemada tayansh mekteplerdiń 50 procenti hám tolıq orta

mekteplerdiń 16 procenti oqıwdı dawam ettiredi.

Arnawlı óner bilim orınları hám orta arnawlı bilim orınlarına bul mámleket

tayansh mektepleriniń 25 procentkesha pitkeriwshilari kirediler. Bul túrdegi oqıw

orınlarınıń pitkeriwshilari texnika joqarı oqıw orınlarında oqıwdı dawam ettiriwleri

múmkin.

Tálimdiń shólkemlestirilgen formaları hám onıń mazmunıy hasası federal nızamlar hám

normativlikler menen bekkemlengen. Lekin Germaniya daǵı 16 jerdiń hár biri

social -ekonomikalıq rawajlanıwınıń qásiyetlerinen kelip shiqi b, hzlarining

nızamları menen olarǵa ózgertiwler kirgiziwleri múmkin.

Óner hám qánigeliklerdiń Mámleket klassifikatori bólek áhmiyetke iye.

Ol 532 rásmiy tán alınǵan ónerler hám kásiplerdi óz jumisına aladı. Áne sol hújjet

oqıw jurtınıń yo'nal jumısın belgilep beredi hám oqıw jobaları, programmaların

jaratıwda tiykar bolıp xızmet etedi. Oqıw múddeti kásip -óner quramalılıǵına

qaray túrlisha bolıp tabıladı.

Kópshilik jaǵdaylarda bul múddet 3-3, 5 jıldı tashkil etedi. ―Dual‖ sistemasınıń

abzallıǵı sonnan ibarat, oqıw procesi oqıwshining bolajaq miynet iskerligi

menen shambarshas baylanıslı.

Olinayotgan miynet kónlikpeleri hám bilimler oqılıwından miynet iskerligine

tuwrıdan-tuwrı ótiw múmkinshiligin beredi.

―Dual‖ sistemasındaǵı óner táliminingmazmuni ulıwmalasqan halda federal

usınısnamalarda kórsetip ótiledi. Birinshi jıl dawamında tiykarǵı óner tálimi

beriledi.

Ikkinshi jıl dawamında arnawlı óner tálimi beriledi. Birinshi jıldı

bitirganlar imtixon menen ikkinshi jılǵa ótedi. Ushinshi jılda arnawlı óner

tálimi jáne de shuqurlashtirilgan halda dawam ettiriladi. Ushinshi jıldan keyin

pitkeriw imtixonlari qabıl etiledi. Imtixannan ótken pitkeriwshilarga arnawlı kásip

óner iyelegenligin tastıyıqlovshi diplom beriledi. Óner mektepleriniń

diplomları joqarı oqıw orınlarına kirip oqıw huqıqın bermeydi. Qabıllawdıń

hasası bolıp oqıwshilar ata-analaining kárxana yamasa shólkem menen dúzgen

shártnamaları yamasa ata-analardıń óner bilim jurtı menen dúzgen shártnamaları

xızmet etedi. Oqıw orınları ózleriniń pitkeriwshilarini jumısqa jaylaw

máseleleri menen shuǵıllanmaydilar.

Óner tálimi programmalarınıń mazmundorligi hám natiyjeliligi Federal

óner tálimi institutı tárepinen ámelge asıriladı (ol jaǵdayda 700 den artıq xızmetker

isleydi).

Oqıtıwwı kadrlar tayarlaw. Germaniyada hár qaysı mektep tipi ushun

arnawlı tayarlanǵan oqıtıwshilar bar. Olardıń hámmesi joqarı mektepti tamamlaǵan

bolıwları shárt. Baslang'ish hám tiykarǵı mekteptiń bolajaq oqıtıws hilari altı

semestr oqıydılar. Real mektep, arnawlı mektep, gimnaziya hám óner -texnika

bilim orınlarınıń oqıtıwshilari ansha uzaq múddet oqıwları kerek. Oqıw

aqırında imtixan tapsıradılar. Keyin mektepte ámeliyat ótiwedi hám ikkinshi

imtixan tapsıradılar.

Bolajaq oqıtıwshilar 3 jıl oqıǵanlarınan keyin real sharayattaǵı mektepte 2

jıl ámeliyat ótediler, háptesine 10 -12 saattan sabaq beriwedi. Bul dáwirde olarǵa

arnawlı tárbiyashılar belgilenedi. Mektep keńesi imtixan etedi, tiyisli

usınıslardı beredi. S hundan keyin oqıtıwwı 1 jıllıq sınaq múddeti menen jumısqa

alınadı. Bunı jaqsı o'tasa keyin oqıtıwwı mártebesi beriledi.

Joqarı tálim.

Joqarı tálim mákemeleriniń jekeleri, sherkov hám bundesvegga

tiyislilerinen tısqarı bolǵan joqarı oqıw orınları wálayatlar basqarıwında boladı.

Olardı jerler bsh basshısı atınan joqarı tálim federatsiyasi basqaradi.

Joqarı mektep óz-ózin basqarıw huqıqına iye. Olar nızam sheńberinde óz

Ustavlarini qabıl etediler

Joqarı oqıw jurtın shtat daǵı rektor yamasa bir nesha jılǵa saylanatuǵın

Prezident bosho'qaradi.

Ko'pshilik wálayatlarda studentler ózbetinshe túrde óz-ózin basqaradilar.

Joqarı oqıw orınlarında oqıw diplom alıw, magistr ataǵın alıw yamasa mámleket

imtixanları tap shirish menen juwmaqlanai. S hundan keyin oqıwdı dawam ettirib,

doktorlıq ilimiy dárejesin alıw ushun imtixan tapsırıladı.

Tálim salasındaǵı siyasat xalıqtıń kóplegen qatlamı ushun joqarı oqıw

orınları dárwazasın keń asdı.

Federatsiya hám wálayatlar nemis joqarı oqıw orınlarında shet eliwler

oqıwınan mápdar bolıp tabıladı. 1991 jılı olar 76000 ni tashkil etken.

Germaniyada studentler oqıwı erkin tashkil etilgen. Kóp sanlı oqıw

bosqishlari menen birge oqıw jobaları usınıs etiledi., ammmo o'qis hning ko'pshilik

bosqishlarida studentlerdiń ózleri pánler hám oqıw orınların tańlaydilar. Oqıwǵa

aqsha tólenbeydi. Sharayatı jetiwmaganlarga finanslıq járdem da kórsetiledi.

Járdemdiń bir bólegi stipendiyaga qosıp berilsa, yarımı qarız jol menend a beriledi.

Studentlerdi social qorǵaw ushun joqarı oqıw orınlarında olarǵa

kómeklashuvshi fondlar ámeldegi, olar mámleketten aqsha aladılar, mut

yotoq hám studentler asxanasınan paydalanadılar.

Universitet studentleri 14 semestr, yaǵnıy 7 jıl oqıydı. Olar oqıwǵa

kirgunsha kárxanalarda bir nesha jıl islewleri yamasa bundesvegda xizmet etiwin

esapqa alǵanda, studentler haqıyqıy miynet iskerligin ansha ansha kesh

baslaydılar.

Xalıq universitetleri.

Xalıq universitetlerine X1 Xasrning aqırlarında Skandinaviya úlgisine

kshra tiykar solindi. Germaniya Federativ Respublikasınıń batıs bóleginde derlik

850 xalıq universitetleri bolıp, orınlarda olardıń 4 mıńǵa jaqın filialları da

isleydi. Olar tiykarınan jámáát, rayon yamasa dizimnen ótken jámiyetler

ıqtıyarında bolıp tabıladı. Wálayatlar olardı pul aqshası menen támiyinlep turadılar.

Xalıq universitetleri partiyalar hám dindan tısqarı shólkem bolıp, olardıń

kópshiligi keshki.

Mámleket ilmiy tájriybe asırıwdı xoshametlentiredi hám bul maqset ushun hár jılı 5

mln markadan artıg' aqsha ajratadı. Tiykarınan jumıssızlar ilmiy tájriybe asırıw

múmkinshiliginen kóbirek paydalanadılar hám bul menen olardıń jumıs tabıwları

tezlashadi.

Sherkovlar da puqaralar bilim dárejelerin asırıwda aktiv qatnasadılar.

Sherkovlar óziniń akademiyasında aktual temalar boyısha konferensiyalar

quraydı.

Siyasiy partiyalarǵa jaqın bolǵan fondlar da ilmiy tájriybe asırıwdı tiykarǵı

wazıypalarınan biri dep biladi. Buǵan Kondrad Adinauer ( XDS) fondı, Fridrix Zbert

(SDPG) fondı, Fridrix Nauman (SVDP) fondı, Gans Zaydel (XSS) fondlari kiredi.

Germaniyada izertlew jumısları 3 jóneliste alıp barıladı : joqarı oqıw

orınlarında, mámleket hám jeke institutlarda, ilimiy-tekseriw bólindilerinde. O liy

oqıw orınlarında izertlew menen shuǵıllanıw nemislarning áyyemgi

dástúrlerineden bolıp tabıladı. ―Izertlew hám oqıtıw birligi‖ olardıń turmıslıq Principi bolıp tabıladı.

Joqarı oqıw orınlarında izertlewlerdiń tiykarǵı baǵdarı - fundamental

ámeliy izertlew bolıp, olarǵa basqa ilimiy-tekseriw institutları, sanaat

laboratoriyaları jaqınnan járdem beredi. Bul olardıń teoriyalıq bilimlerin ámelde

nátiyjeni ámelde qollanıw qılıw múmkinshiligin beredi.

Germaniya tálim sistemasındaǵı :

- siyasiy gruppalashtirib oqıtıwǵa berilip atırǵan saldamlı itibar ;

- oqıwshilarning miynet tálimin bekkemlew;

- kásibi jóneltiriw sıyaqlı tárepleri basqalarǵa úlgi bolıwǵa

arzıytuǵın ayrıqshalıqlar bolıp tabıladı.

Fransiyada ta‟lim siyasatınıń alıp barılıwı

Fransiyanıń tálim sisteması bay hám áyyemgi tariyxga iye. Bul jerde ―Tálim

haqqında‖gi Nızam daslep 1955 jılda qabıl etilip, 1975 jılda oǵan bir qatar

ózgerisler kiritilgen.

Fransiyanıń házirgi dáwirinde ámel qimlayotgan ―Tálim haqqında‖gi Nızamı

1989 jıl 10 iyulda qabıl etilgen.

Fransiyada tálimdiń tiykarǵı maqseti shaxstı hár tárepleme kámal

tabıwın támiyinlew, onı ózbetinshe iskerlikke tayarlaw, bazar munasábetleri

sharayatında oqıwshilarni isbilermenlikke, isbilermenlik hám omilkorlikka úyretiw,

soǵan muwapıq kásip -korga iye qılıwd an ibarat esaplanadi.

Mámlekette mektepler mámleket, jeke, aralıq mekteplerine bólinedi.

Oqıtılatuǵın pánlerden fransuz tili hám ádebiyatı, oqıw hám jazıwǵa 30 procent

ajıratılǵan. Umumuan, 45 procent sabaqlar gumanitar o'nalishda, qalǵanları tábiy

pánler bolıp tabıladı. S inflarning ortasha háptelik sabaqları 26 saattan ibarat, sabaqlardıń

dawam etiw waqti bolsa 60 minut, klaslardaǵı balalardıń o'ratsha sanı 35-40 ta, oqıw

jılı 5 shorakka bólinedi.

Baslang'ish klaslardaǵı oqıw azandaki hám tushdan keyingi bólimlerge

bólinedi. Azanda oqıwshilar ana tilinen, tushdan keyin bolsa matematika hám basqa

predmetlerden saboq aladılar. Fransiya mekteplerinde ana tili hám ádebiyatı hám de

matematika baza predmetleri, tariyx, geografiya, miynet tálimi, fizikalıq tárbiya

predmetleri bolsa rawajlantiruvshi predmetler esaplanadı.

Tálim sistemaları. Fransiya tálim sistemasınıń dáslepki bosqishini

mektepgasha tárbiya tabiya quraydı. Bul bosqishni ―Analardıńlar mektep‖ dep da

júritiledi. Bunnan gózlengen tiykarǵı maqsetbolalarning mektepd agi sharayatın óz

sharayatı menen jaqınlastırıw, olarǵa shańaraqtaǵı sıyaqlı jıllı munasábetti qáliplestiriwden

ibarat. Olardı ózbetinshe halda hamm, mekteplerdiń baslang'ish klassları bazasında

da tashkil etilgen. Fransiya tálim sistemasında balalardıń gódeklik shog'idanoq

mektepte oqıtıw ushun tayın halda alıp keliw oǵada zárúrli másele

esaplanadı. Mektepgasha tárbiya bosqishida tárbiyalanuvshilar tómendegisha

siyasiy gruppalastırılgan :

Kshik gruppa 2 yoyoshdan 4 jasgasha;

Orta gruppa 4 jastan 5 jasgasha;

Úlken gruppa 5 jastan 6 jasgasha.

5-6 jaslılar mektepke tayarlaw toparı bolıp, olarǵa Fransiyada 100 procent

sol jas daǵı balalar qamtıp alınǵan. Balalardı mektepke tayarlaw ushun

bólek astur hám sabaqlıqlar bar.

Baslang‟ish tálim.

Fransiyada baslang' jumıs mekteplerge 6 jastan 11 jasgasha bolǵan

balalar tartinadilar. Baslang'ish tálim barsha ushun májburiy hám biypul.

Baslang'ish tálimge qoyılǵan tiykarǵı talap oqıwshilarga ańlatpalı oqıw,

jazıw, esaplaw mamanlıǵın beriwden ibarat esaplanadi.

Fransiyada tálim alıp atırǵan shet el, xalıq puqaralıǵına tiyisli adamlardıń

perzentlerine olardıń watanı, xalqi, tariyxı, tili hám ádebiyatın úyreniw ushun

fakultativ kurslar tashkil etiw da názerde tutılǵan. Baslang'ish sinflada oqıw 5

jıl bolıp, o'qis h 3 bosqishga bólinedi:

- Tayarlaw bosqishi - 1 jıl. Bunda balalar esaplawǵa, oqıw hám jazıwǵa,

jırlawǵa, oylawǵa, tábiyaat tábiyat kórinisilerin tamasha etiwge hám odan payda

alıwǵa, fizikalıq shınıǵıwlar menen gúmira bolıwǵa mekteptiń túrli sport

tad birlerinde qatnasıwǵa, miynet etiwge uyretiladilar.

Oqıw shınıǵıwları azanda saat 9 dan 12 gasha, hám de saat 14 ten 16

gasha 5 saat dawam etedi. Awqat pullıq, lekin júdá arzanlastırılgan.

- Ikkinshi bosqish -elementar kurs bolıp, bul 2 yi l dawam etedi.

Tayarlaw daǵı bilimler jáne de rawajlanıwlastırıladı. Tayarlaw bóliminde bir

oqıtıwwı islese, elementar bosqishda 2 oqıtıwwı (hár biri bir jıldan ) isleydi.

- Ushinshi bosqish- shuqurlashtirilgan bosqish. Bunda oqıwshilarning

tayınlo v hám elementar bosqishdagi bilimleri jáne de shuqurlashtiriladi.

Programmalarda oqıw predmetleriniń barshasiga ush bosqish boyısha anıq,

bólek-bólek talaplar qóyıladı. Mısalı :

Oqıw

1-bosqishda oqıwwı :

1. basamdan shiqqan barsha baspalardı (kitap, gazeta, jurnal, sózlik, daǵaza,

xat) bir-birinen ajrata alıw ;

2. Xatni oqıw principlerıni (qatar bası, sarlovha, bap, betlarning izbe-izligi) ni úyreniw;

3. Tekst quramın anıqlay alıw ;

Ózbetinshe shınıǵıwlarda kitaplardan, sózliklerden paydalana alıw.

2-bosqishda:

1. Ótilgen material mazmunın elementar bayanlaıp bere alıw ;

2. Tekstte qatnasqan shaxslardı anıqlaw, atınıń biliw, suwretlab beriw;

3. Sintetik analiz ete biliw (pát, tinish belgileri).

3-bosqishda:

1. Ańlatpalı, tez hám anıq, dawıs shiqarib hám de ozıwa oqıw, oqıw

qaǵıydaların tolıq qáliplestiriw, sorawlarǵa awızsha hám jazba juwap qaytarıw,

súwretlerdi anıqlama berb beriw;

2. Tekst degi uǵımsız sózlerdi anıqlaw jáne onı tez awdarma qılıwdı biliw;

3. Klass kitapxanasın shólkemlestiriwde qatnasıw ;

4. Bayanlaingan informaciyanı tıńlaw hám tuwrı qabıllaw ;

5. Sózlerdi awızsha hám jazba fonetikalıq analiz etip beriw;

6. Ápiwayılastırılgan tekstler menen islewdi biliw.

Baslang'ish mekteptiń ush bosqishida oqıw processinde tariyx, geografiya

boyısha da saldamlı talaplar tiykarında bilim beriledi.

Fransiya mektepleriniń baslang'ish klasslarında puqaralıq tálim predmeti

da oqıtıladı. Bunıń mazmunı sonnan ibarat, oqıwshilar shańaraq, mektep, klass

aldında a'lum bir juwapkershilik seziwleri kerek. Olardı jasligidanoq óz dosların,

sinfdoshlarini, shańaraq aǵzaların húrmetlew, olar miynetin qádirlew, jámiyetlikshilik

jumısında ózin tutıw sıyaqlı insaniy hislatlarni sıńırıwdan tısqarı, social,

ekonomikalıq, siyo siy turmıs, basqarıw jumısları dúzilisi, qala meri, qala keńesi

olardıń wazıypaları, saylaw sistemaları, saylooldi kompaniyasınıń qoyılıwı,

mánisi hám basqalar uyretiledi. Oqıwshilar óz mámleketiniń siyasiy

ómirinm ańlap jetiwleri, ol haqqında elementar pikir beriwdi biliwleri kerek.

Frasiya mekteplerinde nafosat tálimine da bólek áhmiyet beriledi, bul

tálim ush quramnan ibarat : muzıka, suwretleytuǵın kórkem óner, sport.

Tálim túrli cikller arqalı ámelge asıriladı. Tálimdi sikllashtrish oqıtıwwı

iskerligine keń erkinlikler beredi, onıń pedagogikalıq juwapkerligin asıradı.

Oqıw programmasınıń mazmunın tikkeley oqıtıwshining ózi belgileydi.

Oqıtıwwı balalar bilimi ushun juwapker eken, onıń usıl tańlawına, ózbetinshe

háreket qi lishiga tolıq erkinlikler da berialdi.

1990 jıldaǵı húkimet sheshimine muwapıq, mektepgasha hám baslang'ish

tálimge modullastırıw, balalardı bilimine ol yamasa bul pánge beyimligine qaray

siyasiy gruppalastırıw, sabaq kestein da sol tiykarda dúziw huqıqı berild i.

O‟rta tálim.

Oqıwshilar 11 jastan orta mektepke ótediler. Orta tálim kolledjler hám

liceylerde ámelge asıriladı. Orta tálim 2 bosqishda beriledi. Birinshi bosqish

(11 jastan 15 jasgasha) 4 jıl bolıp, eń kisik klass 6 -klass, 5, 4- orta, 3-klass

eń úlken klass esaplanadı. Birinshi bosqishda fransuz tili hám ádebiyatı, shet tili

(ingliz, nemis, ispan, italyan tilleri), tariyx, geografiya, matematika, tábiy pánler

oqıtıladı.

6 -5-klasslar ulıwma orta tálim beredi, 4-3 sinflarda oqıwshilarning

uqıplıiyai hám beyimligine qaray bilim beriledi.

Birinshi bosqish juwmaqlangash, oqıwshilar kásiplik baǵdarları boyısha

gúwalıq aladılar. Ikkinshi bosqishda oqıwshilar 15-18 jasda tálim aladılar.

Bunda oqıw 3 jıl dawam etip, 2-klass kisik, 1-klass orta hám juwmaqlovshi klasslarǵa

bólinedi.

Oqıwshilar ulıwma tálim hám texnikalıq liceyolarni tamamlaǵanlarınan keyin

bakalavr ataǵı hám diplomı ushun imtixon tapsıradılar. Áne sonday diplomǵa

iye bolǵanlarǵana joqarı oqıw orınlarına kiriw ruxsatın qolǵa kiritad ilar.

Ulıwma tálim baǵdarı daǵı ush jıllıq tálim liceylerinde adabyot tariyxı,

ana tili hám ádebiyatı, lotin tili, shet tili, tariyx, geografiya, ekanomika sıyaqlı pánler

oqıtıladı.

№ jıllıq texnikalıq liceylerde baǵdarına qaray matematika, fizika, ximiya

pánlerio'qitiladi. S het tili úyreniwge úlken itibar beriledi.

Gúwanoa alǵanlarınan keyin joqarı pedagogika institutı, politexnika

institutı, joqarı basqarıw mekteplerge imtixon menen qalǵan joqarı oqıw yurtlriga

imtixonsiz qabıl etilediler.

Joqarı tálim.

Fransiyada tómendegi bilim mákanlarında joqarı tálim beriledi:

-Universitetler

-joqarı texnologiya mektepleri

- joqarı injenerlik mekteplaori

- joqarı arxitektura mektepleri

- joqarı kommerciya mektepleri

- siyasiy pánler joqarı mektep

- oli y pedagogikalıq hám filologiya bilimgohlari

- joqarı medicina oqıw mákemeleri

- joqarı kórkem mektepler

- bilimlerdi jetilistiriw joqarı oqıw ornıları.

Joqarı tálimde ush siklda bilim beriledi. Birinshi cikl ulıwma, yamasa texnikalıq,

ilimiy tarawda joqarı maǵlıwmat alıw menen juwmaqlanıp, oqıw 2 jıl dawam etedi.

Ikkinshi siklda oqıw 1 jıl dawam etip, studentler onı metriz, magistr dárejeleri

menen juwmaqlaydilar. Ushinshi cikl 1-2 jıl dawam etip, bunda :

-qandayda -bir predetni shuqurlashtirib úyrenilganligi ushun diplom (bir jıl );

- ixtiso slashtirilgan joqarı maǵlıwmat tuwrısında diplom (bir jıl );

- ushinshi cikl doktorlıq dissertasiyasi (1, 2 jıl );

-mámleket doktorlıq dissertasiyasi - qandayda -bir tarawdı jetilisken úyrenip,

dissertasiya jazıw sıyaqlı hújjetler alıw múmkin.

Fransiyada joqarı professional tálim beriw keyingi 30 jıl dawamında qarar

taptı. Bul qısqartirilgan arnawlı tálim bolıp, ol jaǵdayda oqıw 2 jıl dawam etedi.

Oqıw universitetler yamasa texnikalıq liceylerde ámelge asıriladı. Onıń pitkeriwshilari

islep shiqarish salasında, xızmet kórsetiw salasında hám basqalarda basshılıq

lawazımlarında isleydiler.

Fransiyada joqarı maǵlıwmat hám qánigelik beruvshi joqarı texnologiyalıq institutlar

bar. Olar ádetde sanaat, maishiy xızmet kórsetiw, informatika

qánigeliklerine qánigelestirilgen. Oqıw múddeti 2 jıl bolıp, sabaqlar

háptesine 30 -35 saattı tashkil etedi. 8 háptelik islep shiqarish ámeliyatı da

ótkeriledi.

Sırtqı tálim

Frnasiyada sırtqı tálim 1 mln kisin qamtıp alıwı múmkin.

Sırtqı tálim jeke yamasa mámleket tálim shoxobshalarida ámelge asırılıwı

múmkin. Mámlekette milliy sirqi tálim orayı iskerlik kórsetip atır, ol 500

túrdegi orta, joqarı professional sıpatlama beriwdi usınıs eta aladı.

Ádetde tálimdiń bul túri shańaraqqa tiyisli sharayat, ekonomikalıq sharayatlar sebepli

mektepte oqıwdı dawam ettiriw múmkinshiligi bolmaǵan kisiler ushun

mólsherlengen. Sırtqı tálim úlken jaslılar úzliksiz táliminiń zárúrli shoxoshasi

bolıp qalǵan.

Olar óz ixtiyorlari menen, óz qarjlarına yamasa kárxanalar aqshası

esabına oqıydılar.

Kadrlar menen támiyinleniw. Fransiyada mektep basshıları lawazımına

jetiw ushun tálimge basshılıq etiwden saboq beruvshi arnawlı oraylarda

oqıydılar. Bul jerde olar basshılıq qılıw, mektep ekonomikasın basqarıw,

tálim degi yuridikalıq máseleler, nızamshilik, ata-analar menen islew, materiallıq

oqartuv jumısların shólkemlestiriw, jámáátte jaqsı psixologiyalıq ortalıqtı qurıw sıyaqlı

táreplerdi úyrenediler. Oqıw juwmaǵında sáwbet, test imtixonlari o' tkaziladi.

Direktor sabaq bermeydi. Onıń jumıs iskerligi 2 jıl dawamında gúzetip barıladı.

Kóp jaǵdaylarda olar mektep qasındaǵı úyde jasaydılar. Sınaqtan topıra qaytıp

oqıtıwshilikka tushuriladi. Direktor 65 jastan keyin ulıwma islemeydi.

Oqıtıwshilarni direktor isten bosatmaydi. Tálim inspeksiyasi

tárepinen baqlaw ótkerilip, oqıtıwwı bosatilishi múmkin.

Oqıtıwshilarga, ásirese. Baslang'ish klass oqıtıwshilariga qattı talap

qóyıladı. Ilmiy tájriybe asırıp turıladı.

Fransiya tálim sistemalarında mektepden mektepden hám klasstan tısqarı

mákemeler názerde taza, Biraq mektep hám liceylerde túrli to'garaklar

bar. Sport seksiyaları, ushrashuv. Sayaxatlar oqıw mákemelerinde tashkil

etiledi.

Fransiya tálim sistemasındaǵı :

- mektepgasha tárbiyadanoq oqıwdı predmetlashtirib tashkil etiw;

- baslang'ish tálimdi ush bosqishda puqta tashkil etiw hám ámelge

asırıw ;

- oqıwshilarni didaktik materiallar menen támiyinlewge úlken itibar beriw;

- oqıw mákemeleriniń túrli firmalar, konsernlar, kárxanalar menen

bekkem baylanısları hám basqa ibratlı tárepler biziń tálimge da

ko'shsa, biziń pedagogikamız alǵa qaray ózine isenimli qádem basqan bo'lar

edi.

Ullı Britaniya hám Shveytsariya tálimi sisteması

Ullı Britaniya júz jıllardan berli sapalı klassik tálimi menen belgili bolıp tabıladı.

Bul tálim dáwir sınaqınan ótken hám xalıq aralıq tálim bazarında jetekwi orında turadı.

Házirde 800 mıńnan artıq shet el studentler britan tálim sisteması jetiskenliklerinen

payda kóriwshi bolıp atır.

Ullı Britaniya universitet hám kolledjleriniń pitkeriwshilari ózbetinshe hám

zamanagóy pikirlew ilmiy tájriybeleri, optimal hám standart bolmaǵan yeshimlar tabıw

kónlikpesi menen basqalardan ajrlib turadı. Ullı Britaniya tálim sisteması

tómendegi 4 dárejeden ibarat :

Baslang'ish (Elementary school)

Orta (Sekondary School)

Ortadan keyingi (Further Education)

Joqarı (Higner Education)

Mektep pitkeriwshilari pitkeriw imtixonlari tapsırıp, orta maǵlıwmat

tuwrısında sertifikat GCSE (General Certifikate of Secondary Education) aladılar.

Bul sertifikat menen ózbetinshe miynet iskerligin baslaw múmkin, lekin ol menen joqarı

oqıw jurtına kirip bolmaydı. Orta bilim beriw tuwrısındaǵı Britaniya yamasa bir qansha

shet eli y mámleketlerdegi joqarı oqıw orınlarına imtixansız kirisiw huqıqın beruvshi

gúwalıqtı GCE A-Level s (General Certifikate of Education Advanced

Level) alıw ushun taǵı o'qshimsha 2 jıl -12-13-klaslarda oqıw kerek boladı.

Joqarı tálim

Britaniya joqarı tálimi óziniń sapası menen belgili bolıp tabıladı. Oli y oqıw orınları

3 túrge bólinedi:

Kolledjler- (Colleges of Higner Education)- universitetlardek ilimiy dáreje

(tek bakalavr dárejesinde) hám joqarı maǵlıwmat haqqında diplom beredi. Lekin

universitetlerden ayrıqsha halda olar súwretshishilik, dizayn, muzıka, tea tr kórkem óneri,

tálim sıyaqlı tar tarawlarda qánigelik beredi.

Politexnika institutları - injenerlik qánigeligin beredi.

Klassik universitetler- házir Ullı Britaniyada 102 ta universitet ámeldegi

bolıp, olardıń kópshiligi mámleketke qarawlı bolıp tabıladı. Oqıw múddeti student tańlaǵan

qánigelikke hám dárejege baylanıslı boladı.

Bakalavriat - ush jıllıq tálim bolıp, onı tamamlaǵanlar ápiwayı yamasa jeńillikli

bakalavr dárejesin aladılar. Bakalavr dárejesiniń bir qansha tipleri bar.

Besew tiykarǵı dáreje, bul gumanitar pánler bakalavrı BA, tábiy pánler bakalavrı BS,

texnika pánleri bakalavrı yeEń, huqıq bakalavrı LLB hám medisina bakalavrı BM.

Bakalavr dárejesi keyingi magistr hám doktorlıq dárejeleri beruvshi programmada tálim

alıw ushun zárúrli esaplandı.

Magistratura hám doktorantura -joqarı tálimde beriletuǵın akademikalıq kurs. Bul

eki : teoriyalıq kurs hám ilimiy izertlew formasında alıp barıladı. Izertlewwi magistr

dárejesin ko'pinsha filosofiya magistrı dep ataladı. Bul dárejeni alıw ushun úlken

professor -oqıtıwshilar baslıqlıǵında 1-2 jıl dawamında ózbetinshe ilimiy izertlew menen

shuǵıllanıw zárúr. Izertlew nátiyjesinde magistr dárejesi beriledi.

Doktorlıq dárejesin beruvshi kóp programmalar bul-izertlew joybarları bolıp tabıladı.

Bunda leksiya yamasa seminarlar alıp barilmaydi. Izertlew programmasın juwmaqlaw

ushun 2-3 jıl kerek boladı. Bul waqıt jumısında student alınǵan izertlew nátiyjelerin

baspa etiwi kerek. Baspa etilgen materiallar boyısha dissertasiya jazıwı hám

onı qorǵawı kerek.

SHVEYTSARIYA TA'LIM TIZIMI

Shveysar tálim sisteması pútkil dúnyaǵa belgili. Ol universal bolıp. Ózinde

ingliz -amerika, fransuz hám nemis mektepleriniń barsha unamlı táreplerin ózinde

sáwlelengenlestirgen. Bul mámleket degi jeke kolledj hám universitetler ózinde

jańa metodikalar hám oqıtıwdıń texnikalıq quralların klassik tálim sisteması menen

uyqaslastırılgan halda aparıwı sebepli dúnyalıq ataqlılıqqa eristi.

Baslang‟ish hám o‟rta tálim

Balalar ushun oqıw 4-6 jastan balalar bog'shasi yamasa mektepte

baslanadı. Bars awa mektepler ushun birden-bir májburiy programma joq. Mámleket

mekteplerinde uzaq múddetten berli jasap kiyatırǵan shet elliklerdiń balaları

ushun da aslam. Tolıq inglizsha, tolıq amerikansha hám ingliz -amerikansha

mektepler ámeldegi bolıp, olar óz waqtında ingliz yamasa amerikalıqlar tárepinen

ózleriniń balaların oqıtıw ushun ashılǵan..Olar házirde pútkil dúnyadan

oqıwshilarni qabıl etedi.

Shveytsar tálim mekteplerinde keń yoyilgan oqıw programmalardan biri buSviss Federal Maturite yamasa qısqasha-Matura programması bolıp tabıladı. Tálim baǵdarınan

qaramastan ol 5 tipga bólinedi- A den Ye gasha. A tip- eski tiller (lotin hám grek

tili), V - zamanagóy tiller hám lotin tili, S - matematika hám tábiy pánler, D- zamanagóy

shet tiller, ye- ekonomikalıq pánler. Oqıw rejede hár bir tip boyısha 12 májburiy pán

kiritilgen. Bulardan 3 ta tiykarǵı (ana tili, ekinshi mámleket tili, matematika ), 7 ta

májburiy (tariyx, geografiya, fizika, ximiya, biologiya, muzıka-su'wret, fizikalıq

tárbiya ) hám eki qánigelik pánleri. S hunday etip, oqıwshilar 13-14 jasında

ózi háwesker tarawdı ajıratıp alıw múmkinshiligiyaga iye boladılar.

Kasiplik tálim.

Shveytsariyada 120 ga jaqın kolledjler bar. Olar tar qánigelikke iye

bolıp, jaqsı kásiplik tálim beredi. Bul jerde xatkeralik hám mehmo nxona jumısları,

buxgalterlik esabi sıyaqlı kúndelik jumıs iskerliginde zárúr bolǵan tarawlar

uyretiledi. Tolıq oqıw stul 3-4 jıl. Kóplegen shet eliwler fundamental tálim

beruvshi universitetlerden kóre shveysar kolledjlerinde tálim alıwdı ábzal

kóriwedi. Kolledjlerdi bitirganlar tiykarǵı bólegi ıssız qalmaydı.

Joqarı tálim.

Universitette oqıw saylanǵan fakultet hám qánigelikke qaray 4 jıldan 6

jılǵasha. Ko'pshilik studentlerdiń oqıwdı jumıs iskerligi menen o'qshib alıp

barıwları sebepli oqıw dáwirine taǵı 1-2 jıl qosıladı. Mámlekette 12 ta mámleket

universitetleri iskerlik kórsetip atır. Basqa mámleketlerdegi sıyaqlı náhán joqarı oqıw ornılar

joq. Eń úlken esaplanǵan Cyurix universitetinde 20 mıń student, basqalarında

bolsa bir nesha ese kem student oqıw aladı. Mámleket universitetleri menen birge

mámlekette jeke xalıq aralıq universitetlerdiń bir neshta filialları da iskerlik

kórsetip atır. Joqarı oqıw ornın tamamlaǵanlarǵa lisenziat dárejesi beriledi.

Evropa mnedjyerlarining ármanı Lozannada jaylas hgan Internasional

Institute for Manadement Develorment (IMD) biznes mektepte oqıw bolıp tabıladı. Ol

Evropada Fransiya daǵı INSEAD biznes mektepden keyin ikkinshi orında

turadı. Onı pitkeriwshilarining 68 procenti sol tarawda iskerlik kórsetedi. Oǵan jılına

80 dane kisi qabıl etiledi, jarıs ansha úlken bolıp, 1 orınǵa 8 -10 kisi tuwrı

keledi.

Shveytsariya universitetlerine kirisiw ushun MDH mámleketleri pitkeriwshilari

ushun qattı talap qóyıladı. Jeneva, lozanna hám Nevshatel universitetlerine

kirisiw ushun orta mektepti jaqsı bahalar menen tamamlaǵanlıq tuwrısındaǵı attestat

hám shet ellikler ushun Friburgda iskerlik kórsetetuǵın arnawlı komissiyaǵa bir

imtixan tapshirish talap etiledi. Nemis tilinde iskerlik yurituvshi universitetler de

bolsa keminde tórt semestr Rossiya joqarı oqıw ornılarında oqıw talap etiledi. S huning

ushun fransuz tilin biliw paydalılaw esaplanadı.

Shet eliwler ushun Friburgdagi bir imtixan sentyabr-oktyabr aylarında

ótkeriledi. Bunda besew pán: ushta májburiy (shet tili, matematika, tariyx) hám

eki tańlawǵa kóre (fizika, ximiya, biologiya, geografiya, ikkinshi shet tili)

pánnen imtixan ótkeriledi. Imtixannan o'tolmaganlar ushun Friburgda bir jıllıq

tayarlaw stul da iskerlik kórsetedi.

Belgiya ta‟lim sistemasınıń o‟ziga tán qásiyetleri

№ Tálim basqıshları Jas

1 Baslanǵısh mektep 6 -12

2 Orta mektep 12-16

3 Orta kásiplik mektep 16 -18

4 Joqarı mektep 18-23

Mektepge shekem ta‟lim

Belgiyada MT 2, 5 jastan baslanadı. Bul belgilengen jasqa jetkende

balalardı MTga beriwedi, sol sebepli gruppa daǵı balalar sanı jıl dawamında

o' zgarib baradı. MT gruppalarınıń tiykarǵı maqseti: balalardıń biliw, bilim

arttırıw (kognitiv), kommunikativ hám dóretiwshilik qábiletlerin rawajlandırıw

esaplanadı. Mashg' ulotlar o' yin formasında alıp barıladı. Mektepge shekem ta' lim

májburiy ta' lim programmasına kiritilmegen bo' lsada, Belgiyada tahminan 90% ge shekem

bo' lgan balalar ol jaǵdayda oqıw aladılar. Ko' p jaǵdaylarda mektepge shekem ta' lim

mákemeler baslang' ish mektepl arga uyg' unlashgan bo' ladi.

Balalar 6 jasqa etkende baslang' ish mekteptiń birinshi klasına o' qishga

kiredi.

Mektep

Mektep ta ' limi dáwiri 2 ta - baslang' ish hám o' rta mektep basqıshına

bo' linadi. Baslang' ish mektep, o' z gezeginde, 3 ta 2 ta klaslı basqıshdan ibarat.

Bul dáwirde balalar arifmetika, o' qıs, jazıw, muzıka, tariyx hám ba' zi basqa

pánlerden ta' lim aladılar. Sabaqlar 8. 30 da baslanıp, 15. 30 ǵa shekem dawam etedi. Saat

12. 00 den 13. 00 ge shekem túslıq ushın tánepis beriledi. Shárshembi kúni túslıqtan

keyin, shembi hám ekshembi kúnleri dem alıw kúnleri esaplanadı.

Bryusseldagi flamand mektep programmasına birinshi yamasa ekinshi klasstan

baslap, fransuz tilin oqıtıw kiritilgen. Qalǵan flamand mektepleriniń kóp

bóleginde bul pán baslanǵısh mekteptiń 3-basqıshında uyretiledi. Mámlekettiń

fransuz tilinde sóylesiwshi bóleginde oqıwshınıń qaleishiga kóre ingliz yamasa

niderland tilleri da uyretiledi. German tilinde sóylesiwshi bóleginde fransuz tili

májburiy tárzde oqıtıladı. Sonıń menen birge, Belgiyada, belgilengen social gruppa

(teńizshi hám diplomatlar balaları ) ga jóneltirilgen qatar jeke mektepler da

iskerlik kórsetedi.

Oqıwshılar baslanǵısh mektepti tugatib, tap sonday 3 ta 2 jıllıq

basqıshdan ibarat orta mektepke ótediler. Bul basqıshda oqıwshılar pánlerdi

belgili gruppalar arasından tańlawları shárt boladı hám bul tańlaw belgili dárejede

olardıń sabaq kestein anıqlap beriwge tiykar boladı. Sabaq kesteinen bul saylanǵan

pánlerden tısqarı xamma ushın májburiy pánler da jay alǵan. Masa lan, mámleket

tili hám fizikalıq taribiya pánleri hám taǵı basqa.

Belgiya aymaǵında 4 tipdagi o‟rta mektepler iskerlik júrgizedi:

Ulıwma tálim beretuǵın orta mektep (Algemeen Secundair Onderwijs,

(ASO)). Usı tipdagi mákemeler oqıw programmasında mektep pitkeriwshisi 6 jıl

tolıq tálim alıp, oqıwdı joqarı oqıw jurtında dawam ettiriwi názerde tutılǵan.

Miynet bazarında ASO tamamlaǵanlıq tuwrısındaǵı diplomlı shaxslarǵa mútajlik ámeldegi

emes, sebebi usı tipdagi mákemelerde tálim kóp kólemli teoriyalıq bilimler

beriw pánlerge qaratılǵan bolıp, ámeliy hám kásiplik tayarlıq názerde taza.

Texnikalıq orta mektepler (Technisch Secundair Onderwijs, (TsO)) eki: TTK

hám STK sıyaqlı ―tipcha‖ga bólinedi. I ―tipcha‖dagi mekteplerde tálim texnikalıq tárepi

tárepine jóneltirilgen, II ―tipcha‖ ga - ámeliy mákemelerge qánigelesken.

Usı tálim mákemelerde matematika, tiller, tariyx, tábiy pánlerge pát

beriledi, lekin ASOga salıstırǵanda bilim kólemi kemrek bolıp tabıladı. STK pitkeriwshileri miynet

bazarına shıǵıwǵa tayın, TTK pitkeriwshileri bolsa, ádetde, oqıwdı dawam

ettiriwdi: qánigeligi boyınsha bir jıl qosımsha oqıw, turizm, sawda, den sawlıqtı

saqlaw sıyaqlı tarawlar boyınsha bakalavr yamasa hátte magistr dárejesin alıwdı ábzal

kóriwedi.

Kásiplik-texnikalıq oqıw orınları (Beroeps secundair ondwerwijs (VSO))

aǵash ustası, zerger, gerbish teriwshi (qurıwshı ) usta sıyaqlı ózine tán qánigelikler

boyınsha tálim usınıs etiwedi. BSO — tek Belgiya orta táliminde ámeldegi

bolǵan tálim shólkemi tipi bolıp tabıladı, endigiden joqarı tálim alıw múmkinshiligi názerde

taza. Egerde bul tálim shólkemi pitkeriwshisi qosımsha jıl (7 yamasa 8)

oqıw qálewin bildirse, bul qosımsha oqıw jılınan keyin pitkeriwshine TsO

diplomına ekvivalent bolatuǵın diplom beriwedi.

Orta kórkem tálim mákemeleri (Kunst secundair onderwijs (KSO)). Bul

oqıw jurtlar kórkem óner tarawı boyınsha joqarı maǵlıwmatqa ıyelew ushın universi tet

yamasa kolledjga oqıwǵa kirisiw ushın studentlerdi tayarlaydilar. Tańlaǵan

baǵdarına qaray, akterlik uqıpı, xoreografiya, muzıka yamasa ki suwretleytuǵın kórkem óner

ústin turatuǵın bolıwı múmkin.

Belgiyada joqarı ta‟lim: universitetler hám joqarı mektepler.

Belgiya joqarı tálimi óziniń góne dástúrlerinege iye. Oqıtıw procesi hám

zamanagóy ilim-pánni rawajlandırıwdıń zárúrli baǵdarları boyınsha fundamental

hám ámeliy izertlewlerdi ótkeriw ortasındaǵı baylanıslılıq Belgiya tálim sisteması ushın

dástúriy esaplanadı. Belgiyada oqıwdı tańlaw processinde itibardı, tiykarınan,

islep shıǵarıw (mısalı, texnologiyalar ) hám biznes (xalıq aralıq biznes, ekonomika,

basqarıw, huqıq, finans hám basqa ) lar menen baylanıslı bolǵan programmalarǵa qaratıw

kerek boladı. Bunda, álbette, tálim alıp barılatuǵın tildi biliw tuwrısında dáliller

bolıwı kerek. Belgiya daǵı tálim xalıq aralıq bizneske jóneltirilganligi o liy oqıw

orınları pitkeriwshileri ushın úlken múmkinshilik beredi.

Belgiya tálimine frantsuz, flamand hám nemis jámiyetshilikleri juwapker. 6

jastan 16 jasqa shekem hám keshki mekteplerde 18 jasqa deyingi barlıq balalar

ushın tálim májburiy hám biypul bolıp tabıladı. Sawats ızlıq derlik tamamlanılǵan. Belgiyalıqlar

balalarınıń yarımı jeke, kópshilik bólegi katolik cherkovlarga tiyisli bolǵan

mekteplerde oqıw aladı. Derlik barlıq jeke mektepler mámleket tárepinen

tárepinen járdemge beriletuǵın aqsha - subsidiya menen támiyinlenedi.

Mektep táliminiń birinshi basqıshı - altı jıllıq baslanǵısh mektep

esaplanadı. Orta tálim kópshilik jaǵdaylarda ush eki jıllıq basqıshdan ibarat

bolıp, onıń dáslepki tórt jılı májburiy bolıp tabıladı. Birinshi hám ekinshi basqıshlar

oqıwshılarınıń tahminan yarımı umumpedagogik tayarlıq, kórkem tálim

aladılar yamasa texnikalıq yoxud ónermentshilik tayarlıqtan ótedi; basqalar bolsa

tálimdiń ulıwma stuldı otasadı. Aqırǵı toparınıń tahminan yarım

oqıwshıları bitirgandan keyin universitetke kirisiw huqıqın beretuǵın orta

mekteptiń joqarı basqıshında tálim alıwdı dawam ettirediler.

Belgiyada 7 ta akademiya hám 8 ta universitet iskerlik kórsetedi. Belgiyada

joqarı tálim áyyemgi dástúrlerge iye: birinshi joqarı oqıw jurtı - Luven katolik

universiteti esaplanadı. Ol 1425 jılı Martina V papasi ǵayratı hám brabant

gertsogi Jana IV kórsetpesine qaray shólkemlesken. 1517 jılı Erazm Rotterdam

da Luvenda úsh til (ivrit, lotin, grek) mektepke tiykar salındı jáne onıń úlgisinde

Parijda Frantsiya kolledji jaratıldı.

Házirgi kúnde Belgiyanıń xalqı 10 mln. den artıq kisiden tashkil tapqan

bolıp, ol erda derlik 180 dane joqarı tálim shólkeminde 280 mıń student oqıw

aladı. 1970 jılı frantsuz tilinde sóylewiletuǵın Valloniya, niderland tilinde

sóylesiwshi Flandriya, eki tilde sóylewiletuǵın Bryussel' hám nemis tilinde

sóylewiletuǵın Germaniya menen shegara qatar bolǵan Valloniya shıǵısındaǵı rayon

4 lingvistik aymaq mámleket Konstitusiyasında bekkemlandi.

Sol waqıttan berli bilimlendiriw federal ministrligi tek ǵana orta tálimdiń

májburiyligin qadaǵalaw etedi hám barlıq basqısh boyınsha tálim tuwrısındaǵı

diplom hám sertifikatlardı beriwdiń talapların belgileydi. Tálim boyınsha basqa

máseleler tiller jámiyetshiligi kepillikine kiredi. Sonday etip, joqarı tálim máseleleri

Flamand jámiyetshiliginiń tálim hám mámleket xızmeti Ministrligi, Frantsuz

jámiyetshiliginiń joqarı tálim, ilimiy izertlewler, xalıq aralıq baylanıslar hám sport Ministrligi

hám de Nemis tilinde sóylesiwshi jámiyetshiliktiń tálim, mádeniyat, ilimiy

tadqi qotlar, háykeller hám dıqqatqa iye jaylar Ministrligi kepillikinde bolıp tabıladı.

Universitet tipidagi o‟quv jurtlar hám Joqarı mektepler

1970 jıl 7 iyuldagi nızamǵa muwapıq OO'Yular universitet tipidagi oqıw

jurtlar hám Joqarı mekteplerge bólinedi. Aslini alǵanda 7 ta Belgiya universiteti

iskerlik júrgizedi: L'ej mámleket, Monse-Enodagi Universitet, Gent mámleket, Bryussel'

Erkin (frantsuz tilinde hám bólek flamand), Luven katolik (frantsuz tilinde hám bólek

flamand). Olar qatarında bir neshe shet el universitet bo 'limlari (Bryussel' hám

Antverpenda), hám de universitetke teńlestirilgen qatar Belgiya OO'Yu (ádetde

olar universitet fakul'teti, oray, birlespe yamasa fond atlarına iye)

iskerlik júrgizedi.

OO'Yularning bir bólegi - joqarıda atları belgilengenler etilgen jámiyetshilikler

húkimetleri byudjetinen finanslashtiriladigan mámleket, yamasa «rasmiy» oqıw jurtlar.

Basqaları jeke aqshalar esabınan - jeke, shaxs yamasa shólkemler

tárepinen ashılǵan hám ―mustaqil‖, ―erkin‖ atlarına iye bolǵanlar. Olardıń

kópshiligi Belgiyada, dástúrge kóre, tálimdiń barlıq basqıshların, sol

atap aytqanda joqarı tálimdi, tashkil etiw hám finanslıq támiynlewde úlken áhmiyetke iye

bolǵan Rim katolik cherkovi baslıqlıǵında ashılǵan. Birpara ózbetinshe oqıw jurtlar,

atap aytqanda, katolik universitetler jámiyetshilikler húkimetleri járdeminen

paydalanıwadı.

Brusseldagi ózbetinshe universitet - Niderland tilinde oqıtılatuǵın universitet

esaplanadı. 1970 jılı niderland tilindegi fakul'tetlar 1834 jılı tashkil etilgen

Bryussel' erkin universiteti quramınan bólek universitet bolıp ajralıp shıqqan.

Bul universitetler atlarındaǵı ―erkin‖ sózi olardıń ózbetinshe oqıw jurtı

ekenin ańlatadı.

Hár eki tipdagi universitet etarli aqshaǵa egaligi sebepli Belgiya daǵı

hesh bir oqıw orınları tarmaqlarına mámleket hám katolik cherkovga tiyisli emes.

Olar Erkin ilimiy izertlewler principine bo'ysinadi hám uranları da bir qıylı:

―Qarong'ilikni ılım menen engish‖. BEU, joqarıda belgilengenler etilgeni sıyaqlı, 1834 jılı

tashkil tabılǵan hám tálimi tek ǵana frantsuz tilinde, 1934 jıldan baslap golland

tilinde alıp barıladı. 1970 jılı bolsa Niderland tilinde oqıtılatuǵın fakul'tetlar Erkin

universitetlerine ajratıladı. Sonday bolsada hár eki universitet óz-ara

sheriklik programmasın ámelge asıradı. Fakul'tetlari:

 huqıq hám kriminologiya;

 ekonomikalıq, social hám siyasiy pánler;

 psixologiya hám pedagogika ;

 tábiy pánler;

 medicina hám dárigershilik;

 filosof hám filologiya;

 texnikalıq (injenerlik) pánler;

 fizikalıq tárbiya ;

 oqıtıwshılardı tayarlaw pánleraro gruppa.

Sonıń menen birge, universitetke teńlesgen oqıw jurtlar quramına Patshanıń

áskeriy mektep de kiredi. Universitet diplomı bar ekenligi ámeldegi nızamshılıqqa

muwapıq belgili mámleket hámel, lawazımların iyelew hám jámiyetlik áhmiyetine iye

(advokat, vrach hám basqa ) qánigelikler boyınsha jumıs alıp barıw ushın ruxsat

alıw ushın kerek bolıp tabıladı. Bólek jaǵdaylarda Belgiya universitetleri shet eliwlerge

Belgiyada islew huqıqına iye bolmaǵan diplom beriwedi. Universitette tálim

alıw eń kem múddeti 4 yil bolıp tabıladı, lekin ba' zi qánigelikler boyınsha 10 -12 jıl

oqıwı múmkin.

Universitet degi oqıwlar kóp teksheli bolıp tabıladı: universitette tálim alıwdıń

hár bir dáwiri yamasa ciklı universitet ilimiy dárejesin alıw ushın tómendegi

dárejelerin alıwı menen tamamlanıladı :

Kurs Dawam etiw waqti Dáreje

(Tayansh)-Bazalıq 2 jıl

kandidat (tálimdiń basqa sistemasında

bakalavr diplomına sáykes keledi)

Tiykarǵı 3 jıl

litsentsiat (tálimdiń basqa sistemasında

magistr diplomına sáykes keledi)

Qosımsha 2 jıl doktor (qánige)

Joqarı 2 jıl joqarı tálim agrejesi

―kandidat‖ dárejesi - 2 yamasa 3 jıllıq tayansh tálim alǵanınan keyin

beriledi. Bul 1-cikl esaplanadı (keyin bolsa tálimdiń 2-ciklı, yaǵnıy qánigelik (tarawdıń)

boyınsha tayarlaw baslanadı ;

“litsentsiat” - bakalavr dárejesine uyqas keledi, qánigeligi boyınsha 2

yamasa 3 jıllıq qosımsha tálim alıwı hám ilimiy jumıs jazǵanınan keyin beriledi.

Birpara pánler boyınsha kóp múddetli oqılıwından keyin ǵana bul dárejege

erisiw múmkin: injinerlik, farmatsevt, huqıq tarawları boyınsha

qánigelikleri ushın - 3 jıl yamasa meditsina, xirurgiya hám akusherkalıq (akusherlik)

qánigelikligi boyınsha doktor ataǵına ıyelewi ushın 4 jıl oqıwları shárt.

―doktor‖ - magistr dárejesine tuwrı keledi, usı dárejege ―letsentsiat‖

dárejesin alǵannan keyin ǵana keminde taǵı 1 jıl oqıw alıp, dissertatsiyanı jazıp,

álbette onı jaqlaw talap etiledi.

“joqarı ta‟lim agreje”si - bul ierarxiya (izbe-izlik) dıń joqarı dárejesi

esaplanadı hám ol doktorlıq dárejesin alıp, 2 jıl múddet ótiwinen keyin ǵana

beriliwi múmkin.

Universitetlerde, sonıń menen birge universitetten keyingi tálim yamasa, ádetde,

dawam etiw waqti 2-3 jıl bolǵan ―3-shi cikl (basqısh ) tálimi‖ bar shıǵar. Usı tálim

turininig maqseti insanlarǵa ko'shimcha tálim yamasa dáreje alıw ushın múmkinshilik

jaratıw esaplanadı. Birpara pánlerden universitet dárejesine iye bolıw ushın

keshki yamasa dem alıw kúnleri kursları tashkil etiliwi arqalı jası úlken bolǵan

adamlarǵa múmkinshilik jaratıladı. Birpara universitetlerde tálimdiń ―almashib

keliw‖i, yaǵnıy tálim alıw jarayo ni islep shıǵarıwdaǵı ámeliyat menen alısıp

keledi hám ―tanaffusli tálim‖ sıyaqlı formaları bar. Belgiya joqarı mektep sisteması

ushın tálim procesi menen zamanagóy pánni rawajlandırıwdıń zárúrli baǵdarları

boyınsha ámeliy izertlewlerdiń baylanıslılıǵı dástúr bolıp qalǵan.

Ílım, pánni rawajlandırıw ushın universitetlerdiń byudjetinen 40% ge shekem

bolǵan muǵdardaǵı aqsha ajrtiladi. Ilimiy izertlewleriniń finanslashtirilishi

ministrlik, sanaat hám awıl xojalıǵında ilimiy- izertlewlerge kómek Institutı

baǵdarları boyınsha mámleket qarjları, ilimiy izertlewler Milliy fondı,

sonıń menen birge hár qıylı kompaniya, fond hám assotsiyatsiyalar baǵdarı boyınsha

jeke (jeke) derekler esabınan ámelge asıriladı.

1995 jıl 8 avgustdaǵı ―Joqarı mekteplerde tálimdi tashkil etiw tuwrısında‖gi

Dekret ―uzun‖ hám ―qisqa‖ tipdagi tálimdi belgilep berdi. Mına nárseni ayrıqsha atap ótiw

kerek, joqarı oqıw jurtı atındaǵı ―institut‖ yamasa ―universitet‖ sózleri usı

oqıw jurtı óz pitkeriwshilerine joqarı maǵlıwmat beredi degeni emes. Qısqa múddetli

tálim 3 jıllıq (birpara jaǵdaylarda kórkem óner hám medicina tarawları boyınsha 4 jıl ) múddetli

bir cikldan ibarat boladı. Teoriyalıq bólegin oqıtıw gezekpe-gezek laboratoriya,

ustaxonalardagi ámeliy shınıǵıwlar menen birge alıp barıladı.

Kóbinese fermer, buxgalteriya, miyirbiyke, mektep oqıtıwshı, mexanik,

kitapxanashı, fotograf, xatkera sıyaqlı qánigeliklerde oqıwdıń 1-jılınan

baslanadı.

Uzaq múddetli joqarı tálim, birpara jaǵdaylarda universitet dárejedegi, uzaq

múddetli tálim menen da atalatuǵın hár biri dawam etiw waqti 2 jıldan ibarat 2

cikldan ibarat.

Belgiya joqarı oqıw orınları tárepinen berilgen barlıq diplomlar Evropa

Birlespesi mámleketleri, sonıń menen birge Islandiya, Norvegiya, Turtsiya hám Mal'ta

mámleketlerinde tán alıw etiledi.

Birinshi basqısh Gradue diplom beriliwi menen juwmaqlanadı. Ekinshi

tekshe oqıwınan keyin Licencie diplomı beriledi. Institut hám universitetlerdiń

ekinshi tekshe pitkeriwshileri ushın birden-bir bolıp, ulıwma esaplanǵan úshinshi

teksheden keyin pitkeriwshine (Ingeneurdiplome) diplomlı injener dárejesi

beriledi. Tiykarınan, joqarı tálim sektorları aralıǵindaǵı shegaralar ózgeler ushın jabıq,

sheklengen emes hám de studentler náwbettegi tálim basqıshın óz qánigeligine

sáykes keletuǵın qalelegen joqarı oqıw jurtında dawam ettiriwi múmkin.

OO'Yuga kirisiw imtixonlari ámeldegi emes: oqıw alıw ushın jazılıw sisteması

bar bolıp tabıladı. Birpara OO'Yular keleshek studentleri ushın qosımsha túrde test

sınaqların ótkeriwedi.

Ta‟lim túrleri

Mámleketlikler

O‟zbekiston

Respublikası

Belgiya

Patshalıǵı

Mektepge shekem tálim 3 -6 jas 2, 5-6 jas

Baslanǵısh tálim 7 - 10 jas (4 jıl ) 6 — 12 jas

Orta bilim beriw 11 - 16 jas (5 jıl ) 12- 16 jas

Orta arnawlı kásip-óner

tálimi

16— 18 jas (3 jıl )

Joqarı tálim

18 — 23 jas

Bakalavriat 4 jıl

Magistratura 2 jıl

18-23 jas

OTMdan keyingi tálim

Ilmiy tájriybe asırıw hám kadrlardı

qayta tayarlaw

Túsindirme

Mámleketimizde ta‟lim sisteması

Ózbekstan tálim sisteması keń qamtılǵan islohatlarni hám de qayta qurıw

jumısların ámelge asırıw sıyaqlı quramalı processni basınan keshirmoqda. Olardan

názerde tutılǵan maqset - mektep iskerligin demokratlatlashtirish, onıń

adamgershilik principl arnini rawajlandırıw, sol tiykarda oqıw tárbiya jumısları

mazmunın onıń forma hám usılın kompleks jańalaw hám jáne de

takommillashtirishdan ibarat esaplanadi. Bul wazıypalardı muvofaqqiyatli hal qılıwdıń

zárúrli shártlerinen biri shet el, xalıq mektep hám pedagogikası tájiriybelerine munasábetti

tupten ózgertiwden ibarat ekenligin turmıstıń ózi kórsetip atır.

Bul tájiriybelerdi úyreniw arqalı biz tálimde qáte hám jańalishishlardan,

shubxali juwmaqlarda ózimizdi saqlawımızdan tısqarı tálim tárbiyada qatıp

qalǵan, gónergen, óz aktuallıǵın joǵatıp baratırǵan jumıs formaları hám usıllarda

tezirek tek bolıw menen birge, onı múnásip tárzde jańalawda qosimsha bay

dereklerge da iye bolamız.

Tálim- tárbiyada nátiyjeli reformalardı ámelge asırıw talap etilayotg an

házirgi dáwirde bolsa ilimiy texnika rawajlanıwı, jańa texnologiyalıq revolyusiya

sharayatında tabıslı iskerlik kórsete alatuǵın jámiyet aǵzaların jetiwtirib

beriw, jas áwladtı kásip - xunarga jóneltiriwde mámleket xızmetin xamda orta

tálimdiń ko' p variantlı ushinshi bosqishini ámeldegi etiw, tálim mazmunın

jaqsılawda pedagogikalıq qurallardı qóllaw, tálimde baslamashılıq hám

dóretiwshilikke keń yul oshish, onıń áhmiyetli sistemaların jaratıw sıyaqlı shet el, xalıq

tájiriybelerin úyreniw áyne múddáhá bolıp tabıladı.

Rawajlanǵan shet el mámleketlerde tálimdiń mámleket ishki siyasatina aktiv

tásir etetuǵın social process ekenligi, tán alıw etilgen xaqiqat bolıp tabıladı. S hu sebepli

da shet mámleketlerde mektep mútájlikin ekonomikalıq támiyinlewge ajratilayotgan

aqsha muǵdarı jıldan jılǵa - asıp barıp atır.

Yaponlarda mısalı, «maktab muvoffiqiyati hám párawanlıq tımsali» kek

bolıp qalmay, «u insanlardı jaqsılaydi», degen pikir ishonsh hám ıqtıqatqa

aynalǵan.

Tálim tuwrısındaǵı g'amxurlik belgili siyasatshilarning xam xamisha diqq at

- itıbarında bolǵan. S huning ushun xam AQSh dıń burınǵı Prezidenti R. Reyganni,

Ullı Britaniya Bas ministri M. Teshsherni, Fransiya Prezidenti F. Mettiranlarni

mektep reformasınıń baslamashıları dep biykarǵa búydewmeydi. F. Mitteran mektepti

«Jámiyetin háreketlantiruvshi kush» dep esaplaǵan.

Rawajlanǵan mámleketlerde pedagogikalıq izertlewlerdi ámelge asıratuǵın

kóp sanlı ilimiy muassalar islep turıptı. Germaniyada olardıń eki mıńnan

artıq. Fransiya, AQSh, Yaponiyada tálim tárbiya teoriyası máseleleri menen

júzlegen mámleket hám jeke shólkemler Universitetler pedagogikalıq izertlew orayları

shug'ulanmoqdalar. Olar aktivitini bolsa xalıq aralıq tálim orayları, mısalı, AQSh de

xalıq aralıq institutı muwapıqlashtirib barıp atır. Ko'pshilikning iskerligi oqıw

programmasın takommillashtirish hám qayta qurıwǵa qaratılǵan.

O‟quv programmaların qayta ko‟rib shiqish.

Mektep programmaların ózgertiw eki tiykarǵı jóneliste: ekstensiv hám

intensiv jol menen ámelge asıriladı.

Birinshi jaǵdayda oqıw múddeti uzaytırıladı, oqıw materialları kólemi

kóbeytiriledi; ikkinshi halda bolsa ulıwma jańa programma jaratıladı. Bul orında

ikkinshi jol, ko'pshilik qánigelerdiń tán alıwısha, maqul túsetuǵın esaplanadı.

1961 jılda «Bas jańa bazis» principlerı tiykarında AQSh orta mekteplerdi

reforma qılıw baslanǵan edi.

Bunıń mánisi sonda, ingiliz tili hám ádebiyatı (tórt jıl ), matematika

(tórt jıl ), tábiy bilimler (ush jıl ), social pánler (ush jıl ), kompyuter texnikası

(yarım jıl ) sıyaqlılardan ibarat bes baǵdardaǵı májburiy tálim engizildi.

Hár bir jónelis óz gezeginde bir nesha bólekke bólinedi. Mısalı,

matematika, algebra, trigonometriya, jumıs júrgiziw, kompyuter texnikasın

qóllawdan ibarat barsha májburiy predmetler quramına jańa kurslar kiritldi.

1985 jıldan itıbaran barsha joqarı bosqish kolledjlerdiń toqsan procenti sol bes

bazisli principler tiykarındaǵı programmalar bian jumıs alıp barıp atırlar. Nátiyje: májburiy

tayarlıq buyisha tálim kolemi qısqardı, sol menen bir qatarda programma

shuqurlashtirilib uyreniletuǵın kurslar esabına tig'izlashtirildi.

XX ásirdiń 80- jıllarında májburiy tálim kólemin qis qartirish procesi

jáne de shuqurlashtirildi. Hátte ayırım kolledjlerde bul so hada ush jańa : ingiliz tili

hám ádebiyatı, matematika, social bilimler bazislari tiykarında jumıs alıp barılmaqta.

Tálimdiń basqa túrleri bolsa iqtisoslashtirish dáwirigasha ámelge asırilatuǵın

boldı.

Amerikadaǵı kózge kóringen «Found Karnegi» pedagogikalıq orayı bul

programmanı XXI ásir programması dep baxolamoqda. Oqıw programmaların qayta qurıw

jaray oni batıs Evropa mámleketlerinde da ámelge asırılıp atır. Mısalı, Ullı

Britaniyada tálim ministrliginiń usınıslarına muwapıq oqıw jobası hám programmasın

tálim mákemeleriniń ózleri belgileydiler usı usınıslarǵa muwapıq 50 procent

oqıw saatları oqıtılıwı shárt bolǵan «yadro» predmetler: ingiliz tili ádebiyatı,

matematika, dinge sıyınıw sabaǵı fizikalıq tárbiyaǵa ajratıladı. Oqıw saatlarınıń basqa

bólegi bolsa oqıtilish shárt esaplanıp, tańlap alınǵan predmetlerge (gumanitar, tábiy

matematikalıq ) ajratıladı.

80 jıllardan baslap Ullı Britaniyada da AQSh dagi sıyaqlı úyreniliwi

májburiy bulgan pánler sheńberi keńeytirildi. Ingiliz tili hám ádebiyatı, matematika

hám tábiy pánler oqıw setkasınıń yadrosın tashkil etetuǵın buldi. Qalǵan

predmetlerdi tańlap alshaq h o'qvshilar hám áke- analardıńlar ixtiyorida bolıp tabıladı.

«Jańa dúnya» dıń pedagogikalıq ideyaları Fransiya hám Germaniya tálimine

da sezilerli tásir etayotir.

Germaniya to'li qsiz orta mekteplerinde tiykarǵı predmetler menen bir qatarda

tańlap alınatuǵın ximiya, fizika, shet tilleri kiritilgen oqıw programmaları da ámelge

asırilıp atır. Bul oqıw programması barǵan sayın tolıqsız orta mektep sheńberinde shiqib, orta

mektepler hám gimnaziyalarni da qamtıp alıp atır.

Fransiya baslangish mekteplerinde tálim mazmunı ana tili hám kórkem ádebiyatqa baylanıslıo ti

hám de matematikadan ibarat tiykarǵı, tariyx, geografiya, xalıqshunoslik, tábiy pánler,

mexnat tálimi, fizikalıq hám estetik tárbiya sıyaqlı járdemwi predmetlerge bólinedi.

Yaponiya mektepleri ikkinshi jáhán urısında keyinoq Amerika tálimi

yulidan bardı. Lekin soǵan kapustaay, bul eki mámleket oqıw programmasında qatar

parqlar kózge taslanadı. Yaponiyada oqıw programmaları saldamlı quramalılastırılgan

tiykarǵı pánler kompleksi ansha keń, bir qatar jańa arnawlı hám oqıw fakultativ

kurslar kiritilgen. Mısalı, ulıwma tálimi mektepleriniń jańa muzıka tálimi

oqıw programmasına milliy hám jáhán eski muzıkasın úyreniw de kiritilgen.

Yapon xalqida «Hámme zat umıtılǵanda da tálim este qaladı» degen

xikmatli gáp bar. Aftidan, rawajlanǵan mámleketlerde oqıw programmasınıń rawajlanıwı

mine sol jónelis tiykarında qurılmokda.

Integraciyalastırılgan hám arnawlı kurslar

Tiykarǵı oqıw programmalarına belgili sheklanishlarni kirgiziw, bólek

predmetlerdi úyreniwdi kushaytirib, olardı shuqur ózlestiredi hám oqıwshilarni

artıqsha «yuk» tek etedi. Bul máseleni unamlı hal etıwde oqıw kursları

Integraciyasın ámelge asırıw járdem beredi.

Házirgi payıtlarda rawajlanǵan mámleketler oqıw programmasına

Integraciyalastırılgan kurslar bolıp tabıladı kirgiziw tolıq ámelge asırıldı. Fransiya

mekteplerinde olarǵa 6 -10 procent, Ullı Britaniya mekteplerinde 15 procent oqıw

saatları ajıratıldı.

Bul mashqalanı toltırıw, oqıwshilarning ol yamasa bul kursqa b ólgen

zárúriyatın tolıqlaw qandırıw ushun mektepler alo hida predmetlerden

shuqurlashtirilgan kurslardı usınıs etpekteler. Mısalı, Batıs Evropa

mekteplerinde 15 procent oqıwshilar fizika pánin shuqurlashtirib úyreneyotirlar.

Keyingi ush jıl jumısında AQSh de ilimiy bilimlerdi shuqurlashtirib úyretiwdi

támiyinlew maqsetinde Integraciyalastırılgan kurslardıń túrli variantları islep

shiqilmoqda.

Shet- el, xalıq tájiriybeleri sonı kursatadiki, tálim mazmunın qayta qurıw jumısında

asıqpa - shosharlikka yql qoyıp bolmaydı. Pikirimizsha bul tarawda nátiyjelirok

yul Integraciya hám qánigeliklestiriwge tiykarlanǵan oqıw das túrlerin jaratıw bolıp tabıladı.

Miynet tálimi hám kásibi yo‟naltirish jumıslarındaǵı o‟zgarishlar.

Ekonomikalıq tárepten rawajlanǵan mámleketlerde miynet tálimin hám de kásibi

yunaltirish boyınsha ámelge asırlayotgan islerdiń eń itibarǵa ılayıqları sol

tálim boyıs awa oqıw programmaların keńeytiw; professionalizimga júz tutıw,

kushli materiallıq geydesi júzege keliw etiw yuli bolıp tabıladı. Hár halda 1977 jılda AQSh de qabıl

etilgen «Miynet iskerligine tayarlaw akti» dıń tiykarǵı ideyası da soǵan

qaratilagan. Ulıwma AQSh de bul máselege munasábet saldamlı. Kolledjlerde

kotedjlar kurish, avtomobillerdi remontlaw, kompyutyerlarni teriw sıyaqlı Ámeliy

iskerlik barki, olar oqıw mákemelerine belgili muǵdarda dáramat da

keltirmoqda.

Miynet tálimi menen bir qatarda kásibi jóneltiriw jumısları da zaman

talaplarına da oxang rawajlanıwlashmoqda. Kásibi jóneltiriw sabaqları barsha

rawajlanǵan mámleketlerde bar. Bunday sabaqlarda miynet álemindegi ózgerisler

hám tendensiyalar, kásip - kár iyesi bolıw múmkinshilikleri da hrgatiladi. Bunday

sabaqlardı Pán oqıtıwshilari hám de arnawlı kásibi jóneltiriw jumısları boyısha

máslahátshilar alıp baradılar. Bulardan tısqarı kásibi jóneltiriw konsultatsiya

punktleri da ámeldegi bulib, olar joqarı klass oqıwshilari hám áke- analardıńlarǵa tarawdıń

boyısha konsul tatsishlar quraydılar. Bunday konsultatsiya punktleri mektepler

quramına kirmaydi. Olar yamasa jeke mexnat birjaları ıqtıyarında boladı.

Kásibi jóneltiriw jumısların shólkemlestiriwinde kárxanalar ámelge oshrayotgan

jumıslar da itibarǵa iyelik etiw bolıp tabıladı.

Olardıń shtatlı konsultatsiyalari mekteplerde kásibi jóneltiriw boyısha

keń qamtılǵan túsindiriw jumısların júrgizediler.

Tálimdi siyasiy gruppalashtirib aparıw máseleleri.

Mekteplerde ámelge asırılıp atırǵan islohatlar tálim jumısın siyasiy gruppalastırıw

máselelerin keltirip shiqardi.

Lekin mısalı átirapında ele qarama qarsı pikirler kóp. Evropa ekonomikalıq

Jámiyetshiliginiń 1983 jılda tán alıw etiwisha, tálimde social teńsizlik keyipi

húkim júrgizip atır. Buǵan pul tolıqb oqıw, klassta yamasa kursda oqıw stuldı

ózlestira almay ikkinshi jılǵa qalıp ketiw, imtixonlarni oǵada talapshanlik tiykarında

ótkeriw sebep bo'lmokda.

Mısalı, Fransiya baslang'ish mektepleri oqıwshilarining teń yarımı,

liceyler oqıwshilarning 60 procenti pánlerdi ózlestira almay qayta oqıw jılına

qalıp ketmekte.

Ikkinshi jılı kóp sanlı imtixonlar sebep bolıp atır. Bul mámlekettiń

baslang'ish hám orta mekteplerde balalar 650 ta imtixon hám zashyotlar

tapsıradılar.

Imtixonlardan jıǵılıw oqıwshilarning nerv hám psixik jaǵdayına qattı tásir

utkazadigan jaǵdaylar, hátte fojeali waqıyalar ruy beriw halları ushraydi. Bunday

jaǵday shubhasız, tek áke -analardıńlar jumısındaǵana emes, oqıtıwshilar arasında da

keskin narazılıqlarǵa sebep bolıp atır.

1983 jıldaǵı AQSh mámleket dalol atnomalardan biri tuwrınan tuwrı

«mamlakat qáwip astında» dep atalǵan. Ol jaǵdayda oqıwshilar ózlestiriw degi

«o'rtamiyonashilik» 70-80 protsentti tashkil jetip atırǵanlıǵı, funksional górsawatlıq háwij

alıp atırǵanlıǵı aytılǵan.

80 jıllarda AQSh oqıwshilarining 50 jıllarǵa salıstırǵanda reyting kórsetkishi

973 den 893 ga tústi Fransiyada xam 3 liceywinen biri muvoffaqiyatga

ushrayotir.

Tálimde ruy berip atırǵan bul unamsız jaǵdaydı jónge salıw etiw toldıruvshi tálim

moynına túsedi.

Toldıruvshi tálim mektepgasha tárbiya muassalarida, mektep hám liceylerde

ámelge oshrilmoqda. AQSh de bul xızmetke ǵalabalıq informaciya qurallarınıń

múmkinshilikleri da saparbar etilgen, Milliy telekompaniya arnawlı oqıw kanalı

arqalı 130 saatlıq oqıw kórsetuvlari quradı.

Oqıw processlerin siyasiy gruppalashtirib alıp barıw boyısha shet

mámleketlerdiń ko'pshiligida izertlewler dawam ettirilip atır

Juwmaq o‟rnida

Tálim mámlekettiń ertangi kúnin belgilep beretuǵın ólshemlerden biri. Qaysı

mámleket keleshegi ushın mektep jarata bilse, sol mámleket kúshli, qaysı mámleket óz

iqtidorlarini ózge ilmiy tájriybet mekteplerine bay bersa, sol mámleket rawajlanıwdan

ortda qaladı. Sol sebepli jaratılǵan múmkinshiliklerden ónimli paydalanıp jurtımız

rawajlanıwı ushın óz úlesmizni qosaylik.

Paydalanılǵan ádebiyatlar :

1. O. J. Suyunov. ―Pedagogika. Psixologiya‖ páninen o‗quv-stilistik

kompleks. −Samarqand 2013 jıl

2. Eduportal. uz saytı

3. Google qıdırıw tarmaǵı