Vii bob. Moddalarning agregat holatlari

37- §.  Suyuqlikning  xossalari.  Sirt  tarangligi.

Sirt  qatlami  energiyasi

M a z m u n i : moddaning suyuq holati; suyuqlikning tuzilishi;

molekular bosim; sirt tarangligi; sirt qatlami energiyasi.

Moddaning  suyuq  holati.  Suyuqlik  moddaning  gaz  va  qattiq

jism  oralig‘idagi  agregat  holatidir.  Shuning  uchun  ham  uning

ba’zi xossalari gaznikiga, ba’zilari esa qattiq jismlarnikiga o‘xshab

ketadi. U xuddi qattiq jismlarga o‘xshab ma’lum hajmga ega bo‘lsa,

xuddi  gazlardek  o‘zi  quyilgan  idishning  shaklini  egallaydi.  Gaz

molekulalari amalda bir-birlari bilan bog‘lanmagan bo‘lsa, suyuq-

lik molekulalari bir-birlari bilan juda kuchli bog‘langan va ma’-

lum masofada joylashgan bo‘ladi.

Suyuqliklarda va qattiq jismlarda molekulalarning betartib hara-

kat issiqlik energiyasi molekulalararo o‘zaro ta’sir potensial ener-

giyasidan juda kichik bo‘lib, uni yenga olmaydi. Shuning uchun ham

suyuqlik va qattiq jismlar aniq hajmga ega bo‘ladi. Suyuqlik mole-

148

kulalari orasidagi o‘zaro ta’sir kuchining kattaligi natijasida suyuqlik

amalda siqilmaydi. Boshqacha aytganda, juda katta molekulalararo

ta’sir kuchiga ega bo‘lgan suyuqlikka tashqi bosimning ta’siri sezil-

maydi. Shuning uchun ham molekulalararo ta’sir kuchini suyuq-

likning molekular bosimi deb aytiladi. Hisoblash suvning molekular

bosimi 1100 MPa atrofida ekanligini ko‘rsatadi. Shu bilan birga,

suyuqlik molekulalari juda yaxshi o‘rin almashinish xususiyatiga,

ya’ni suyuqlik oqish va o‘zi solingan idish shaklini egallash xusu-

siyatiga ega bo‘ladi. Agar suyuqlik muvozanat holatida bo‘lsa, uning

molekulalari biror muvozanat holati atrofida tebranma harakat qiladi.

Bu holda tortishish va itarish kuchlari bir-biri bilan teng bo‘ladi.

Suyuqlikning tuzilishi. Suyuqliklarni rentgen nurlari yordamida

o‘rganish ularning molekular tuzilishida qattiq jismlarning molekular

tuzilishiga o‘xshash joylari borligini ko‘rsatdi. Agar qattiq  jismlarda

molekulalarning  ancha  katta  masofada  ham  batartib  joylashuvi

kuzatilsa, suyuqliklarda  juda kichik,  atomlararo masofalardagina

batartib joylashuvi kuzatiladi.

O‘z  izlanishlarini  suyuqliklarning  xossalarini  o‘rganishga

bag‘ishlagan  Y a . F r e n k e l   (1884 — 1952)  quyidagi  nazariyani

yaratdi. Frenkel nazariyasiga ko‘ra, suyuqlik molekulasi ma’lum

vaqt  davomida  o‘z  muvozanat  holati  atrofida,  go‘yoki  kristall

panjaraning tugunida turgandek tebranib turadi va so‘ngra sakrab

oldingisidan  atomlararo  masofada  bo‘lgan  yangi  holatga  (yangi

tugunga) o‘tadi. Molekulalarning biror holatda bo‘lish vaqti juda

kichik,  10

-10

  —  10

-12

  s  ni  tashkil  etadi.

Demak,  sodda  qilib,  suyuqlik  molekulasining  bir  holatdan

ikkinchisiga o‘tishini panjaraning bir tugunidan ikkinchisiga o‘tish,

ko‘chish masofasini esa panjara doimiysi sifatida qarash mumkin.

Panjara tugunida turgan molekula panjara doimiysidan kichikroq

amplitudalar bilan tebranma harakat qiladi. Shunga asoslanib, su-

55- rasm.

yuqlik  kvazikristall (go‘yoki kristal-

ldek)  tuzilishga  ega,  deb  hi-

soblash mumkin.

Molekular  bosim.  Suyuqlik-

ning  har  bir  molekulasiga  uni

o‘rab  turgan  molekulalar  tomo-

nidan  tortishish  kuchlari  ta’sir

ko‘rsatadi (55- rasm).  Bu kuchlar

juda tez kamayib, ularni ma’lum

masofadan  boshlab  hisobga  ol-

maslik ham mumkin. Bu masofa

149

molekular ta’sir radiusi (r) deyiladi. U 10

–9

 m  atrofida  bo‘ladi.

r radiusli doira esa molekular ta’sir doirasi deyiladi.

Suyuqlik ichidagi biror A molekulani ajratib olaylik (55- rasm)

va  uning  atrofida  r  radiusli  molekular  ta’sir  doirasini  chizaylik.

A  molekulaga molekular ta’sir doirasi ichidagi molekulalarnigina

ta’sirini  hisobga  olish  yetarli.  Bu  molekulalarning  A  molekulaga

ta’sir kuchlari turli tomonlarga yo‘nalgan va bir-birlarini kompen

satsiyalaydi.

Shunday qilib, suyuqlik ichidagi molekulaga boshqa moleku-

lalar tomonidan ta’sir etayotgan kuchlarning teng ta’sir etuvchisi

nolga teng bo‘ladi. Agar molekula B suyuqlik sirtidan r dan kichik-

roq  masofada  joylashgan  bo‘lsa,  unda  kuchlarning  teng  ta’sir

etuvchisi nolga teng bo‘lmaydi. 55- rasmda ko‘rinib turibdiki,  B

molekulaning  yuqorisida  molekulalar  bo‘lmaganligi  uchun  teng

ta’sir etuvchi kuch 

r

F

 suyuqlik ichiga yo‘nalgan bo‘ladi. Shunday

qilib, suyuqlik sirtida joylashgan, ya’ni sirt qatlami molekulalarning

teng ta’sir etuvchi kuchlari suyuqlikka bosim ko‘rsatadi yoki su-

yuqlikni  siqadi.  Bu  bosim  molekular  yoki  ichki  bosim  deyiladi.

Molekular bosim suyuqlik molekulalari o‘zaro ta’sir kuchlarining

natijasi bo‘lganligi uchun suyuqlikka botirilgan jismga ta’sir etmaydi.

Ichki bosim temperaturaga bog‘liq bo‘lib, temperatura ortishi bilan

ichki bosim kamayadi.

Sirt tarangligi. Shunday qilib, suyuqlik sirtidagi qatlamda joy-

lashgan molekulalarga, ya’ni sirt qatlamiga ta’sir etadigan kuchlar

suyuqlik sirtini taranglashtiradi. Shuning uchun ham bu kuchlar sirt

taranglik kuchlari deyiladi. Sirt taranglik kuchlari suyuqlikning erkin

sirtini  qisqartirishga  majbur  qiladi.  Sirt  tarangligi  quyidagicha

aniqlanadi:

a =

.

F

l

                                         

(37.1)

Sirt tarangligi deb sirtni o‘rab turgan konturning birlik uzun-

ligiga ta’sir etuvchi sirt taranglik kuchiga aytiladi.

Sirt tarangligining SI dagi birligi

[ ]

[ ]

[ ]

N

1 .

m

F

l

a =

=

Juda ko‘p suyuqliklarning sirt tarangligi 300 K da 10

–2

— 10

–1

 N/m

atrofida bo‘ladi. Sirt tarangligi temperaturaga bog‘liqdir. Suyuqlik-

ning temperaturasi ko‘tarilishi bilan molekulalari orasidagi o‘rtacha

masofa ortadi, o‘zaro tortishish kuchlari kamayadi va demak, sirt

tarangligi ham kamayadi.

150

Sirt tarangligi suyuqlik tarkibidagi aralashmalarga juda ham bog‘-

liq. Suyuqlikning sirt tarangligini kamaytiruvchi moddalarga sirt-

aktiv  moddalar  deyiladi.  Suv  uchun  sirt-aktiv  modda  sovundir.

U suvning sirt tarangligini 7,5 · 10

–2 

N/m dan 4,5 · 10

–2

 N/m gacha

kamaytiradi. Shuningdek, spirt, efir, neft ham suvning sirt tarangligini

kamaytiruvchi moddalar  hisoblanadi. Shunday moddalar mavjudki,

ularning  molekulalari  suyuqlik  molekulalari  bilan,  suyuqlik  mo-

lekulalarining o‘zaro ta’siridan ko‘ra kuchliroq ta’sirlashadi. Bunday

moddalar suyuqlikning sirt tarangligini orttiradi. Bunday moddalarga

shakar, tuz va boshqalar kiradi.  Masalan, sovunli suvga tuz solinsa,

sovun suvning sirt qatlamiga siqib chiqariladi. Sovun ishlab chiqarishda

sovun shu usul bilan eritmadan ajratib olinadi.

Sirt qatlami energiyasi. Suyuqlik molekulasining to‘la ener-

giyasi uning betartib harakat issiqlik energiyasi va molekulalararo

o‘zaro  ta’sir  potensial  energiyalarining  yig‘indisidan  iboratdir.

Molekulani suyuqlik ichidan sirt qatlamiga ko‘chirish uchun ma’-

lum  ish  bajarish  kerak.  Bu  molekulalarning  kinetik  energiyalari

hisobiga bajariladi va uning potensial energiyasining ortishiga olib

keladi. Shuning uchun ham sirt qatlamidagi molekulalar suyuqlik

ichidagi molekulalarga nisbatan ko‘proq potensial energiyaga ega

bo‘ladi. Suyuqlikning sirt qatlamidagi molekulalar energiyasi  sirt

qatlami  energiyasi  deyiladi.  Sirt  qatlami  energiyasi  shu  qatlamni

vujudga keltirish uchun sarflanadigan ish bilan aniqlanadi. Òabiiyki,

sirt qatlamining yuzasi qancha katta bo‘lsa, uni vujudga keltirish

uchun ham shuncha ko‘p ish bajariladi:

.

A

S

D = a × D                   

(37.2)

Bundan

D

D

a =

.

A

S

                     

(37.3)

Demak, sirt  tarangligi a o‘zgarmas temperaturada suyuqlik

sirtida qatlam hosil qilish uchun bajariladigan ish DA ning shu sirt

qatlami yuzasi DS ga nisbati bilan aniqlanadigan kattalikdir.

Agar sirt qatlamini vujudga keltirish uchun bajariladigan ish

DA    sirt  qatlami  energiyasi  DE  ga  tengligini  (DA = DE)  hisobga

olsak, (37.3) ni quyidagicha yozamiz:

D

D

a =

.

E

S

                         

(37.3)

(37.4) dan sirt tarangligi sirt energiyasining zichligi kabi aniqlanishi

ko‘rinib turibdi.

151

Sinov  savollari

1.  Suyuqlik  moddaning  qanday  holati?  2.  Suyuqlikning  qanday

xususiyatlari gazlarnikiga o‘xshaydi? 3. Suyuqlikning qanday xususiyatlari

qattiq  jismnikiga  o‘xshaydi?  4.  Suyuqlik  siqiladimi?  5.  Suyuqlikning

molekular bosimi deb nimaga aytiladi ? 6. Suyuqlikning oqish va idish

shaklini olish xususiyati qanday tushuntiriladi? 7. Suyuqlik molekulalari

qanday harakat qiladi? 8. Suyuqlik qanday tuzilishga ega?  9. Suyuqlikning

xossalari  haqida  Frenkel  nazariyasi.  10.  Molekular  ta’sir  doirasi  deb

qanday masofaga aytiladi va u nimaga teng? 11. Suyuqlik ichidagi mole-

kulaga ta’sir etadigan kuchlarning teng ta’sir etuvchisi qanday bo‘ladi?

12.  Suyuqlik  sirtida  joylashgan  molekulaga-chi?  13.  Suyuqlik  sirtida

joylashgan molekulalar teng ta’sir etuvchi kuchlari suyuqlikka qanday

ta’sir ko‘rsatadi? 14. Molekular yoki ichki bosim deb nimaga aytiladi?

15. Molekular bosim suyuqlikka botirilgan jismga ta’sir ko‘rsatadimi?

16. Molekular bosim temperaturaga bog‘liqmi? 17. Sirt taranglik kuchlari

deb qanday kuchlarga aytiladi? 18. Sirt taranglik kuchlari suyuqlik sirtini

qanday o‘zgartiradi ? 19. Sirt tarangligi deb nimaga aytiladi va uning SI

dagi birligi qanday? 20. Sirt tarangligi temperaturaga bog‘liqmi va uni

qanday  tushuntirish  mumkin?  21.  Sirt-aktiv  moddalar  deb  qanday

moddalarga aytiladi? 22. Sovun ishlab chiqarishda sovun qanday qilib

eritmadan ajratib olinadi? 23. Suyuqlik molekulasining to‘la energiyasi

nimaga teng? 24. Suyuqlik sirtidagi molekulalarning potensial energiya-

lari kattami yoki suyuqlik ichidagilarnikimi? 25. Sirt qatlami energiyasi

deb qanday energiyaga aytiladi? 26. Sirt qatlami energiyasi sirt qatlami

yuzasiga bog‘liqmi? 27. Sirt tarangligi nimaga teng? 28. Sirt energiya-

sining zichligi sirt tarangligiga bog‘liqmi?

  38- §.  Ho‘llash.  Egri  sirt  ostidagi  bosim.

              Kapillarlik

M a z m u n i :   ho‘llash;  egri  sirt  ostidagi  bosim;  kapillarlik;

kapillarlikning ahamiyati.

Ho‘llash.  Suyuqlik  qattiq  jismni  ho‘llashi  yoki  ho‘llamasligi

mumkin. Agar simob tomchisi toza temir sirtiga quyilsa, yoyilib 56-

a  rasmdagidek  ko‘rinishni  oladi.  Bunda,  simob  temirni  ho‘lladi

deyiladi.

56- rasm.

a)

b)

152

  Endi  simob  tomchisini

shisha plastinka ustiga qo‘ysak,

tomchi  shar  shakliga    intilib,

56- b rasmdagidek ko‘rinishni

oladi.  Bunda  simob  shisha

plastinkani ho‘llamadi deyiladi.

Suyuqlikning  qattiq  jismni

ho‘llash-ho‘llamasligi  mod-

dalarning bir-biriga tegib turgan

qatlamlaridagi  molekulalari

orasida vujudga keladigan ta’sir

xarakteriga bog‘liq. Agar qattiq

57- rasm.

a)

b)

jism va suyuqlik molekulalari orasidagi  tortishish kuchi, suyuq-

likning  o‘zining  molekulalari orasidagi  tortishish  kuchidan  katta

bo‘lsa, unda suyuqlik qattiq jismni ho‘llaydi. Bunda suyuqlik qattiq

jism sirtida kengroq yoyilishga harakat qiladi (simob—temir). Agar

qattiq  jism  va  suyuqlik  molekulalari  orasidagi  tortishish  kuchi,

suyuqlikning  o‘zining  molekulalari  orasidagi  tortishish  kuchidan

kichik bo‘lsa, unda suyuqlik qattiq jismni ho‘llamaydi. Bunda suyuq-

lik qattiq jismga tegib turgan sirtini kamaytirishga harakat qiladi

(simob — shisha).

Egri sirt ostidagi bosim. Agar suyuqlik ingichka naychaga quy-

ilsa, uning devori yonida suyuqlik sirtining egrilanishi ro‘y beradi.

Sirtning bu egrilanishi menisk deyiladi. Agar suyuqlik qattiq jismni

ho‘llasa, naycha devori yonida suyuqlikning ko‘tarilishi ro‘y beradi

va menisk botiq bo‘ladi (57- a rasm). Agar suyuqlik qattiq jismni

ho‘llamasa, naycha devori yonida suyuqlikning pasayishi ro‘y beradi

va menisk qavariq bo‘ladi (57- b rasm).

Qattiq jism va suyuqlik sirtidan M nuqtada o‘tkazilgan urinma

orasidagi  q  burchakka  chegaraviy    burchak  deyilib,  ho‘llaydigan

suyuqlik ichun 

2

p

q < , ho‘llamaydigani uchun esa 

2

p

q >  bo‘ladi. Kapil-

lar deyiluvchi ingichka  naycha holida menisk yaxshi  kuzatiladi.

Agar suyuqlik solingan idishga kapillar tushirilsa va suyuqlik kapillar

devorini  ho‘llasa,  unda  suyuqlik  kapillar  bo‘ylab  h  balandlikka

ko‘tariladi (58- a rasm).

Agar suyuqlik kapillar devorini ho‘llamasa, unda suyuqlik sat-

hi  h  ga  pasayadi.  Bunga  sabab,  suyuqlik  sirtining  egrilanishi  va

qo‘shimcha bosimning vujudga kelishidir. Bu bosim

2

R

p

a

D =

                       

(38.1)

153

ifoda  yordamida  aniqlanadi  (58- b  rasm).  Bu  yerda:  a — suyuq-

likning sirt tarangligi, R — sirtning egrilik radiusi.

Agar suyuqlik sirti botiq bo‘lsa, qo‘shimcha bosim manfiy bo‘-

ladi va suyuqlik kapillar bo‘ylab yuqoriga ko‘tariladi. Chunki keng

idishdagi suyuqlik sirtiga qo‘shimcha bosim ta’sir qilmaydi (58- a

rasm). Agar suyuqlik sirti qavariq bo‘lsa, qo‘shimcha bosim musbat

bo‘ladi  va  u  suyuqlikni  kapillar  bo‘ylab  pasayishiga  olib  keladi

(58- b rasm).

Kapillarlik. Kapillarda suyuqlik sathi balandligining o‘zgarish

hodisasiga kapillarlik deyiladi. Kapillardagi suyuqlik h balandlik-

ka ko‘tarilgan suyuqlik ustunining gidrostatik bosimi P

g

= r gh qo‘-

shimcha bosim Dp ga teng bo‘lguncha (58- a rasm) sathini o‘zgar-

tiradi,  ya’ni

2

R

gh

a

= r .                                

(38.2)

Bu yerda r — suyuqlikning zichligi, g — erkin tushish tezlani-

shi.  (38.2)  dan  h  ni  topamiz:

2

.

g R

h

a

r× ×

=

                     

(38.3)

(38.3) ifodadan ko‘rinib turibdiki, kapillardagi suyuqlik sathi-

ning ko‘tarilishi (pasayishi) uning radiusiga teskari proporsional.

Ingichka kapillarlarda suyuqlik ancha katta balandlikka ko‘tariladi.

Misol  uchun,  to‘la  ho‘llanish  bo‘lganda  suv  (r = 1000 kg/m

3

,

a = 0,073  N/m)  10  mm  diametrli  kapillar  nay  bo‘ylab  h »  3  m

balandlikka ko‘tariladi.

58- rasm.

b)

a)

154

Kapillarlikning ahamiyati. Kapillarlik tabiatda va texnikada mu-

him ahamiyatga egadir. Masalan, namlikning tuproqdan o‘simlik-

larga  singishi  kapillarlik  asosida  amalga  oshadi.  O‘simliklarning

hujayralari  kapillarlar  hosil  qilib,  ular  orqali  suyuqlik  yuqoriga

ko‘tariladi. Shuningdek, kapillarlikdan quritishda  keng foydalaniladi.

Sinov savollari

1.  Agar  suyuqlik  qattiq  jismni  ho‘llasa,  qanday  shaklni  oladi?

2. Agar suyuqlik qattiq jismni ho‘llamasa-chi? 3. Qachon suyuqlik qattiq

jismni ho‘llaydi? 4. Qachon suyuqlik qattiq jismni ho‘llamaydi? 5. Qa-

chon menisk botiq, qachon qavariq bo‘ladi? 6. Qachon egri sirt ostidagi

bosim vujudga keladi va u nimaga teng? 7. Agar suyuqlik sirti  botiq

bo‘lsa, qo‘shimcha bosim qanday bo‘ladi?  Suyuqlik sirti qavariq bo‘lsa-

chi? 8. Suyuqlik kapillar bo‘ylab qachon yuqoriga ko‘tariladi? Qachon

pasayadi? 9. Kapillar naycha deb qanday naychaga aytiladi? 10. Ka-

pillarlik hodisasi deb qanday hodisaga aytiladi? 11.Kapillardagi suyuqlik

sathining  ko‘tarilish  balandligi  nimaga  teng?  12.  Suyuqlik  sathining

ko‘tarilish balandligi kapillar radiusiga qanday bog‘liq? 13. Kapillarlik-

ning o‘simliklarning o‘sishdagi ahamiyati qanday? 14. Kapillarlikka uchta

misol  keltiring.

39- §.  Qattiq  jismlar.  Mono-  va  polikristallar.

Kristallarning  turlari.  Polimerlar

M a z m u n i : kristallarning anizotropligi; monokristallar; poli-

kristallar; kristallarning turlari; defektlar; suyuq kristallar; amorf

jismlar; polimerlar; polimerlarning xossalari va  qo‘llanilishi.

Kristallarning anizotropligi. Moddalarning qattiq holati faqat

molekulalarining bir-birlari bilan juda kuchli bog‘langanligi bilangina

emas, balki doimiy hajmi va shaklini (kristallar) saqlashi bilan ham

xarakterlanadi.

Umuman olganda, qattiq jismlar turli xususiyatlariga asoslanib

ikki turga, kristall va amorf  jismlarga ajratiladi. Kristall jismlarning

asosiy xususiyati ularning izotropik emasligi (anizotropligi), ya’ni

ba’zi fizik xossalar, jumladan, yorug‘lik, issiqlik tarqalish tezligining

yo‘nalishga bog‘liqligidir.

Barcha yo‘nalishlarning teng kuchliligi izotroplik, teng kuchli

emasligi esa anizotroplik deyiladi.

Amorf  jismlar  esa  izotropdir.  Shuningdek,  gazlar  va  ko‘plab

suyuqliklar ham izotrop moddalarga kiradi.

155

Kristallarning anizotropligiga sabab zar-

ralarining  (atomlar,  molekulalar,  ionlar)

fazoviy panjara hosil qilib batartib joylash-

ganligidir.  Har  uchala  yo‘nalish  bo‘yicha

ham zarralar joylashuvining davriy ravishda

takrorlanishi bilan xarakterlanuvchi tuzilish

kristall panjara deyiladi. Zarralar joylashgan

nuqta, aniqrog‘i atrofida zarralar tebranma

harakat qiladigan nuqta kristall panjaraning

tuguni deyiladi.

61- rasm.

Panjara tugunida yakka atomlar (59- rasm), atomlar yoki ionlar

guruhi (60- rasm) ham joylashgan bo‘lishi mumkin. Anizotroplikni

tushunish uchun grafit kristalining tuzilishini ko‘raylik (61-rasm).

Bu kristallda uglerod atomlari bir-biridan ma’lum masofada bo‘lgan

tekisliklarda joylashgan bo‘ladi. Bir tekislikda joylashgan  atomlar

orasidagi masofa tekisliklar orasidagi masofadan kichik va demak,

bir  tekislikda  yotgan  atomlar  orasidagi  tortishish  kuchlari  turli

tekisliklarda yotgan atomlar orasidagi tortishish kuchlaridan ko‘ra

katta bo‘ladi. Shuning uchun ham grafit kristalini atom tekisliklariga

parallel yo‘nalishda sindirish oson bo‘ladi.

Kristall panjara tugunlari o‘rni takrorlanishining doimiy xarak-

terga ega ekanligi, ya’ni uzoq tartibning o‘rinliligi kristall jismlarga

xos bo‘lgan xususiyatdir.

Kristall jismlar ikki guruhga bo‘linadi: monokristallar va poli-

kristallar.

Monokristallar. Zarralari bir xil kristall panjara hosil qiladigan

qattiq jismlar monokristallar deyiladi. Monokristallarning kristall

tuzilishi ularning tashqi shaklida ham namoyon bo‘ladi. Katta kristallar

tabiatda juda kam uchraydi. Lekin sanoatda, fan va texnikada  bunday

kristallarga ehtiyoj juda katta. Ular radiotexnikada, optikada, ayniqsa

59- rasm.

60- rasm.

156

zamonaviy elektron hisoblash vositalarini ishlab chiqarishda muhim

ahamiyatga ega. Misol uchun, yoqut kristali lazer nurlarni hosil qi-

lishda, segneta tuzi kristallari ultratovush tebranishlarini hosil qi-

lishda foydalaniladi.

Aynan  shuning  uchun  ham  kristall  sun’iy  ravishda,  hatto

kosmik kemalarda ham hosil qilinadi. Hozir shu yo‘l bilan kvars,

olmos,  yoqut  va  boshqa  noyob  kristallar  ham  hosil  qilinmoqda.

Lekin buning uchun maxsus shart-sharoitlar zarur. Masalan, olmos

kristalini hosil qilish uchun 10

4 

MPa bosim va 200°C temperatura

zarur.

Polikristallar. Qattiq jismlarning aksariyati polikristallardir. Ular

betartib  joylashgan  kichik  kristallchalar — kristallitlar — kichik

monokristallardan tashkil topgan bo‘ladi. Har bir monokristallcha

anizotrop, lekin kristallchalar betartib joylashgan bo‘lganligi uchun

polikristall  jism  izotrop  bo‘ladi.

Bir xil kimyoviy elementning atomlari turli xil kristall tuzilish

hosil qilishi ham mumkin. Masalan, uglerodning o‘zi — xususiyatlari

bir-biridan keskin farq qiladigan qatlamli grafit tuzilishiga va fazoviy

olmos tuzilishga ega bo‘lishi mumkin. Suvning o‘zi besh xil kristall

tuzilishga ega bo‘lgan muz hosil qiladi. Òarkibi bir xil moddaning

turli  fizik  xossalarga  ega  bo‘lgan  har  xil  kristall  tuzilishni  hosil

qilishi polimorfizm deyiladi.

Kristallarning turlari. Panjarasining tugunlarida joylashgan zar-

ralarning tabiati va ular orasidagi o‘zaro ta’sir kuchlarining xarak-

teriga qarab, kristallar to‘rt turga bo‘linadi:

Ionli kristallar. Panjarasining tugunlariga qarama-qarshi zaryadli

ionlar  navbat  bilan  joylashgan  bo‘ladi.  Ionlar  orasidagi  o‘zaro

ta’sir kuchi, asosan, elektrostatik xarakteriga ega. Ionli kristallarga

osh tuzi NaCl va seziy xlor CsCl yaxshi misol bo‘ladi (62- rasm).

62-  rasm.

Cl

–

Na

+

NaCl

CsCl

Cl

–

157