Voyaga yetmagan huquqbuzar shaxsining individual-psixologik xususiyatlari

VOYAGA YETMAGAN HUQUQBUZAR SHAXSINING INDIVIDUAL-PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI
Chorshanbiyeva Javhar Boyit qizi
Termiz davlat pedagodika instituti
pedagogika va psixologiya mutaxassisligi
2-bosqich magistranti
[phone] [e-mail]
Annotatsiya: Ushbu maqolada voyaga yetmagan huquqbuzar shaxsi, huquqbuzarlik turlari, shaxsning ijtimoiy qiyofasi, jinoyat sodir etuvchi voyaga yetmagan shaxsning tipini aniqlovchi ayrim metodik qoidalar, qasddan jinoyat sodir etuvchi o`smirlarning uch tipi: izchil kriminogen, situativ kriminogen va situativ haqida so`z boradi.
Kalit so`zlar: Aralash tip, fuqaroviy huquqbuzarlik, intizomiy huquqbuzarlik, izchil kriminogen tip, ma’muriy huquqbuzarlik, situativ tip, situativ kriminogen tip.
Amaldagi O`zbekiston Respublikasi qonunchiligiga ko`ra, 18 yoshga yetmagan fuqarolar voyaga yetmaganlar, deyiladi.<sup>1</sup>Voyaga yetmaganlar shaxsiyati hali to`liq shakllanib bo`lmaganligi bilan ajralib turadi. U o`zi sodir etgan noqonuniy qilmishning mohiyatini ko`p hollarda to`liq anglab yetmaydi ham. Bundan tashqari, yoshga bog`liq bo`lgan qiziqqonlik, o`zini tuta olmaslik kabi boshqa xususiyatlar tufayli ham o`spirin noqonuniy harakatga katta yoshli insonga nisbatan tezroq qo`l urishi mumkin. Shu bilan birga, voyaga yetmaganlarga nisbatan jazo maqsadlariga davlat tomonidan qo`llanadigan qat`iy choralarni qo`llamay turib ham erishish mumkin. Shuning uchun, teng sharoitda voyaga yetmagan jinoyatchi shaxsiga xuddi ana shu jinoyatga qo`l urgan katta yoshli shaxsga nisbatan birmuncha yengilroq tarzda kriminologik holatini maqsadga muvofiqdir. Shu o`rinda, «huquqbuzarlik» va «jinoyatchilik» atamalari hamda ularning ta’rifi, o`ziga xos xususiyatlari va farqlarini keltirib o`tish maqsadga muvofiq.
Huquqbuzarlik - huquq va muomala layoqatiga ega subyekt tomonidan sodir etiladigan, huquq normalari talablariga zid keluvchi hamda shaxsga,mulkka, davlatga va butun jamiyatga zarar keltiruvchi ijtimoiy xavfli qilmish.² Jinoyatchilik esa, Jinoyat qonunida nazarda tutilgan ijtimoiy xavfli qilmish.
Muayyan qilmishni jinoyat deb hisoblash masalasi har bir davlatda o`zining ijtimoiy tuzumi, aholining turmush tarzi, milliy xususiyatlari, urf-odatlari, an’analariga muvofiq xalqaro huquq me’ yorlari e’tiborga olingan holda hal etiladi.<sup>3</sup>
O`z xususiyatiga ko`ra huquqbuzarlik jinoyat, nojo`ya harakat, intizomni buzish shaklida bo`ladi. Va shundan kelib chiqqan holda fuqaroviy huquqbuzarlik, ma’ muriy huquqbuzarlik, intizomiy huquqbuzarlik kabi turlari farqlanadi. Huquqbuzarlikning eng xavfli ko`rinishi jinoyatdir.Huquqbuzarlik uchun qonunda tegishlicha fuqaroviy, ma’muriy, intizomiy va jinoiy javobgarlik belgilangan.
⁴ Shunga muvofiq, taqdiqot ishining ayrim o`rinlarida «huquqbuzarlik» atamasi o`rnida «jinoyatchilik» atamasi qo`llanilsa, xato hisoblanmaydi.
Shaxsning alohida ijtimoiy tipini ajratish uchun asos bo`ladigan shaxsiy xususiyatlar mavjudligi to`g`risidagi masala qizg`in bahslarga sabab bo`lib kelmoqda. Ayrim mualliflar fikriga ko`ra, jinoyatchi shaxs sifatida boshqa odamlardan ajralib turadi,<sup>5</sup> ayrim mualliflar esa, asosan jinoyat sodir etish paytida shaxsning shart-sharoit bilan o`zaro ta`siriga ishora qiladi . <sup>6</sup>
Jinoyat sodir etuvchi voyaga yetmagan shaxsining tipini aniqlashda ayrim metodologik va metodik qoidalarni e`tiborga olish lozim:
Birinchidan, bu yerda tipning ijtimoiy tabiati to`g`risida so`z yuritiladi, shu bois aynan insonning “shaxsi, ijtimoiy qiyofasi” uning oktogenozi jarayonida o`rganiladi;
Ikkinchi, ko`rib chiqilayotgan shaxs tipi u o`ziga xos bo`lgan odamlarning barqaror ijtimoiy belgilangan xususiyatlarining mavjudligini ifodalagan taqdirdagina ahamiyat kasb etadi. Bu xususiyatlar jinoiy xulq-atvor fakti bilan emas, balki uning imkoniyati bilan belgilanadi. Mazkur imkoniyat faqat muhit bilan o`zaro aloqada yuzaga chiqadi. Shu bois mazkur shaxs tipining tarqalganlik darajasi jinoyat sodir etuvchi shaxslarning tarqalganlik darajasiga mos kelmasligi mumkin. U qonunda belgilangan tartibda jinoyat sodir etishda aybdor deb topilgan barcha shaxslarni qamrab olmaydi. Shu sababli deyarli barcha tadqiqotchilar asosan shart-sharoit ta`sirida jinoyat sodir etuvchi “tasodifiy jinoyatchi” tipini farqlaydi. Binobarin, kriminogen shaxs tushunchasi boshqa shaxs tiplari bilan taqqoslaganda tegishli shart-sharoitda jinoiy xulq-atvor yuz berish ehtimoli katta bo`lgan muayyan ijtimoiy tipni ifodalashi mumkin. Bunday ehtimol faqat ijtimoiy muhit bilan o`zaro ta`sirga kirishish natijasida ro`yobga chiqadi va shundan keyin, ya`ni jinoyat sodir etilganidan so`nggina kriminogen shaxsning ijtimoiy tipini ifodalovchi shaxs jinoyatchiga aylanadi. Shaxs kriminogen xususiyatga ega ekanligini aniqlash uning ijtimoiy muhitini sog`lomlashtirish, shaxsga zarur ijtimoiy yordam ko`rsatish, unga nisbatan tarbiyaviy-profilaktik ta`sirni kuchaytirish uchun asos bo`ladi. Tayinlanadigan jazo sodir etilgan qilmishning xususiyatiga mos kelishi lozim;
Uchinchi, u yerda aynan tip nazarda tutiladi, shu bois jinoyat sodir etuvchi shaxslarda kriminogen shaxs tipining jihatlari har xil darajada mujassamlashishi mumkin;
To`rtinchi, bu yerda jinoiy xulq-atvor bilan bevosita bog`liq bo`lgan xususiyatlar to`g`risida so`z yuritilishi lozim. Kriminogen shaxsning jinoyatchi bo`lmagan shaxsdan farqi aynan jinoiy xulq-atvor bilan bog`liq;
Beshinchi, voyaga yetmagan kriminogen shaxs o`ziga xos kriminologik ahamiyatga ega bo`lgan xususiyatlar majmuini o`zida mujassamlashtirgan alohida hodisa. Odamlar xulq-atvori, faoliyati pirovard natijada shaxsning barcha o`ziga xos xususiyatlari “ishi”ning yakuni hisoblanadi. Jinoyatchi shaxsi faqat bir o`ziga xos xususiyatga ega bo`ladi, deb o`ylash to`g`ri bo`lmaydi. Voyaga yetmagan shaxs mikromuhitining tavsifini, uning jinoyat sodir etishdan oldingi xulq-atvori haqidagi ma`lumotlarni, ongning mazmun tomoni xususiyatlarini hisobga oluvchi kompleks mezonga asoslanib, qasddan jinoyat sodir etuvchi o`smirlarning uch tipi: izchil kriminogen, situativ kriminogen va situativ tiplari qayd etilgan.
Izchil kriminogen tip. Ushbu tip vakillarining jinoiy xulq-atvori odatdagi xulq-atvor tarzidan kelib chiqadi va subyektning qarashlari, ijtimoiy mo`ljallari 31 va moyilliklari bilan belgilanadi. Odatda, mazkur shaxs jinoyat sodir etish vaziyatidan nafaqat foydalanadi, balki uni faol yaratadi. Ushbu tip vakillari zarur holda muayyan muhitni o`zlariga “moslashtirish”ga qodirlar. Ularning jinoiy xulq-atvori izchil kriminogenlik shakllangan bosqichdan boshlab nisbatan erkin xususiyat kasb etadi.
Vaziyatga bog`liq kriminogen tip. Ziddiyatli mikromuhit da shakllanadi va faoliyat olib boradi; jinoyat ko`p jihatdan uni sodir etishning ma`naviy va huquqiy nuqtai nazardan salbiy holati bilan belgilanadi. Ayni holda shaxs va ijtimoiy muhitning o`zaro aloqasi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu shaxsni jinoyatga u qo`shilgan mikromuhit, uning oldingi turmush tarzi olib keladi.
Vaziyatga bog`liq tip. Mazkur shaxs ongi va xulq-atvorining, shuningdek u qo`shilgan mikromuhitning axloqqa zid unsurlari ahamiyatsizdir. Jinoyat mazkur shaxs aybi bilan yuzaga kelmagan, uning uchun ma`lum darajada g`ayrioddiy va boshqa subyektlar bilan birgalikda axloq va huquq normalarini buzish bilan bog`liq bo`lgan vaziyatning hal qiluvchi ta`siri natijasida sodir etiladi.
Voyaga yetmagan jinoyatchilarning aksariyati aralash tipga mansub, ayniqsa, agar ular kriminogen mikromuhitda uzoq vaqt yashagan va g`ayrihuquqiy qilmishlar sodir etuvchi shaxslar bilan yaqin aloqa qilgan bo`lsa, shuningdek, Voyaga yetmaganlarning huquqbuzarliklarini o`rganishdan shu kelib chiqdiki, voyaga yetmaganlar ko`p hollarda katta yoshli shaxslarning bosimiga bo`ysunib jinoyat sodir etadilar. Bunday voyaga yetmaganlarning ko`pchiligi inkor sifatlarda, ya`ni dangasalik, beboshlik, mas’uliyatsizlik, konforizm, agressivlikda namoyon bo`ladi. O`ziga xosligi bilan ajralib turgan voyaga yetmaganlarning shakllantirishda oilaviy sharoitlar, oila a`zolari yoki qarindoshlarning alkogolizmga berilib ketishi, ularning axloqsizligi katta ta`sir ko`rsatadi. Biroq, kamroq vaziyatlarda voyaga yetmagan shaxslarni jinoyat sodir etishda ularni sevgan, jami yaxshiliklarni tilagan shaxslar, pedagogik madaniyatga etarli darajada bo`lmagan ota-onalar ham sababchi bo`lishlari mumkin. Maqbul bo`lmagan tashqi sharoitlarning natijasi o`smir va o`spirinlarda tarbiya mezonlarinig murakkablashuviga olib keladi. Bunday vaziyatlar ota-onalarning maqbul bo`lmagan munosabatlaridan, oiladagi munosabatlarning inqirozidan, maktab va oiladagi noto`g`ri tarbiyadan yuzaga kelishi mumkin. Biroq ba`zi hollarda salbiy xulqli ota-onalarning farzandlari xulqi yaxshi bo`lgan holatlar ham kuzatilgan. Masalan, ko`p alkogol ichuvchi ota-onalarning farzandlari spirtlarni umuman iste`mol qilmaslikligi, aynan shunday ichkilikka ruju quygan oilalarning farzandlari odobli va esli-hushli bo`lib voyaga etishi mumkin. Voyaga yetmagan qonunbuzarlarning tarbiyasi o`z-o`zidan shakllantirmaydi. Uning o`zi bunday tarbiyani shundayligicha qabul qilishi yoki aksincha u bilan kurash olib borishi mumkin. Shunday noma`qul sharoitlar bilan kurashish natijasida o`smir yoshidagi shaxslarda ijobiy sifatlar namoyon bo`ladi. O`smirlarning sog`lom ijtimoiy hayotga zid bo`lgan xulqini o`rganish uchun ko`plab tadqiqotlar o`tkazilgan. Masalan, psixiatr A.E.Lichko o`smir yoshdagi bolalarning norma va normada bo`lmagan xarakterini va uning belgilarini o`rganib chiqqan. Tadqiqotchini ko`proq o`smir xarakteridagi egatologiya, aniqrog`i psixopatiya holatlari qiziqtirgan. Uning nuqtai nazari bo`yicha o`smir yoshidagilarning xarakteri 11 ta turdagi imkoniyatlariga ega bo`lib, ularning har xil sharoitlardagi ko`rinishlari ijtimoiy normalarga zid xulqiga olib kelishi mumkin ekan. O`smir yoshidagi bolalarning ijtimoiy normalarga zid keladigan xulqi asosida yuzaga kelgan xarakterni pedagogik jihatdan yaxshilash (pedagogik tomonidan tuzatish) uchun ularning har biriga individual yondoshishni talab etadi.