Xanjara Abulqosimova kino san’ati asoslari
Download 0.5 Mb. Pdf ko'rish
|
Abulqosimova X. Kino san`ati asoslari
- Bu sahifa navigatsiya:
- Nigora Karimova
- BBK 85.37ya7
- Kino va tasviriy san’at
Xanjara Abulqosimova
Mas’ul muxarrir -
T a q r i z c h i l a r : Nigora Karimova — San’atshunoslik fanlari nomzodi. Mahkam Muhamedov — Uzbekistan san’at arbobi.
Xanjara Abulqosimova. A20 Kino san’ati asoslari/ X. Abulqosimova; mas’ul muxarrir H. Ikramova; Uzbekistan Davlat san’at instituta. - T.: «О‘zbekiston milliy ensiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyoti, 2009. — 96 b.
E’tiboringizga havola etilayotgan ushbu о‘quv qullanmada kino san’ati-ning paydo bо‘lishi, kinoning san’at turi sifatida shakllanishi, uning texnik va badiiy asoslari, kino san’atining turi va janrlari, tarkibiy qismlari, tasviriy olami, suratga olish, montaj jarayonlari ilmiy asos-lab berilgan. Shuningdek, о‘zbek kinosining taraqqiyot bosqichlari, tajri-balari atroflicha yoritilgan. «Kino san’ati asoslari» о‘quv qо‘llanmasi san’at oliy о‘quv yurti talabalari, rejissyor, operatorlar, ovoz rejissyorlari, kino, televideniye san’ati bilan shug‘ullanuvchi keng kitobxonlar ommasiga mо‘ljallangan.
4903000000 p P l A ------------------ ©«Uzbekiston millim ensiklopediyasi» 000 - 2009 Davlat ilmiy nashriyoti, 2009. ISBN 978-9943-07-066-0
SО‘ZBOSHI "Kino asoslari" о‘quv qо‘llanmasi muallifning О‘zbekiston Davlat san’at institutida bir necha yillardan buyon olib borayotgan "Kino san’ati asoslari" ma’ruzalar kursiga asoslangan holda yaratildi. Qо‘llanmada kinoning о‘ziga xos tomonlari, uning boshka san’at turlaridan farqini muxtasar shaklda ochib berishga harakat qilingan. Shu maqsaddan kelib chiqqan holda qо‘llanma uchun eng moye kompozitsiya tanlangan. Ma’lumki, kino asosini sintez tashkil etadi, ya’ni kino boshqa san’at turlaridan kо‘p narsalarni о‘ziga qamrab olib, ularni sintezlashtiradi, о‘z hususiyatiga bо‘ysundiradi. Uning asosiy hususiyati shundan iboratki, kino asarlarida harakat va vakt mavjud bо‘lib, ungacha bо‘lgan san’atlar doimo shunga intilganlar. Kinoning о‘z tarixi mobaynida boshqa san’atlar bilan ijodiy munosabatda bо‘lishi uning rivojlanishida muhim rol о‘ynadi. Kino rivojlanib kelayotgan yuz yillar mobaynida voqelikni, о‘tmish va hatto kelajakni aks ettirishning о‘ziga xos shakllari yaratildi va ular kino san’ati turlarining paydo bо‘lishiga olib keldi. Kino tarixi — bu kino asarlarining janrlari tarixidir. Janrlarning rivojlanishi, ularning bir shakldan boshqa shaklga о‘tib о‘zgarishi kinoni boyitadi. Kinoni san’atning alohida bir turi sifatida tushunish uchun uning о‘ziga xos vositalarini bilish muhim hisoblanadi. Mazkur qо‘llanmada bayon qilgan kino san’atiga oid nazariy fikrlar filmlar tabiatini tushunishda yordam beradi, о‘zini bu ajoyib san’atga xizmat qilishga bag‘ishlamoqchi bо‘lgan yoshlarga esa kino haqidagi dastlabki bilimlarni egallashlarida kо‘maklashadi, deb umid qilamiz.
SHAKLLANISHI 1.1. Kino san’atining texnikaviy va badiiy asoslari
San’atning yangi turi bо‘lgan kinoning vujudga kelishi va rivojlanishi fan, texnika taraqqiyoti hamda ungacha bо‘lgan san’at turlarining erishgan yutuklari bilan bog‘liqdir. Kinoning paydo bо‘lishiga bir qator kashfiyotlar ham sabab bо‘ldi. XIX asrning oxirlarida odamlar turmushiga elektr quvvati kirib keldi, kimyo fani rivojlandi, u fotografiya (surat olish)ning paydo bо‘lishiga, keyinroq esa plyonkani ixtiro kilishda (1887 yil) katta rol о‘ynaydi. Bо‘lajak kino uchun J. Plato ixtiro etgan harakatlanuvchi rasmlarga ega bо‘lgan apparat, Edisonning harakatni plyonkaga uzatuvchi apparata muhim ahamiyat kasb etdi. Ayni vaktda proyeksion apparatni ham yaratish yuzasidan tajribalar olib borildi. Bir qancha mamlakatlarda (AQSH, Germaniya, Fransiya, Rossiyada) kinoni kashf etish yuzasidan aniq maqsadga qaratilgan izlanishlar olib borildi va asosiy texnikaviy kashfiyotlar qilindi: suratga oluvchi va kursatuvchi (syomka va proyeksion) apparatlar yaratildi, maxsus kinoplyonka ishlab chiqildi. Xuddi mana shu narsalardan ixtirochi aka-uka L. va O. Lyumyerlar (1895 yil 28 dekabr) Parijda "Poyezdning kelishi", "Jiqqa hо‘l sug‘oruvchi", "Bolani ovqatlantirish" nomli dastlabki filmlarni suratga olish va namoyish qilish uchun foydalandilar. Ushbu kun kino san’atining vujudga kelish kuni hisoblanadi. Kinoning san’at turi sifatida shakllanishida an’anaviy san’atlar ham sezilarli ta’sir kо‘rsatdi. Qadim zamonlarda jahon xalklari qoyalarga chizib qoldirgan rasmlar, miniatyuralar, XVIII va X1Xasrlarda esa grafikaning rivojlanishi, rangtasvir va nihoyat, fotografiyaning paydo bо‘lishi — bularning hammasi makon va vaqt, harakat va vaqtni birlashtirish yо‘llarini izlash bilan tо‘liq bо‘ldi. Har bir san’at turini batafsil о‘rganishda shu muhim vazifalarni hal etishga intilishni kо‘ramiz. Masalan, har qanday sharq miniatyurasining kompozitsiyasi unda kechayotgan harakatning murakkab izchil uyg‘unlashuvidan iborat bо‘lib, bu esa ularning mualliflari о‘z asarlarida vaktni aks ettirishga intilganliklarini kо‘rsatadi. Kо‘pgina rassomlarning ijodida (Domye: "Don Kixot va Sancho Panso", mashhur fransuz fotografi Pol Nodarning olgan rasmlarida) zamonaviy til bilan aytganda "seriyalik"ning paydo bо‘lishini, ularda vaqt va harakat jarayonini tо‘liq kо‘rsatib berishga, gavdalantirishga intilishni kо‘rish mumkin. Jahon rassomlari о‘z san’atlarida shunday ifoda vositalarini izlaganlarki, natijada ular о‘zlari ishlagan rasmlarda harakatni g‘oyat xilma-xil plan va rakurslarda kо‘rsatib berishga erishganlar. Vaqt va makonda harakat dinamikasini tasviriy san’at orqali kо‘rsatib berish yо‘lidagi tinimsiz izlanishlar rassomlardan P.Breygel, I.Repin hamda impressionistlar asarlarida kuzatiladi. Binobarin, yosh kino ham ana shu izlanishlarga befarq bо‘la olmadi, u о‘zining rivojlanishida ana shu izlanishlar natijalaridan foydalandi. Kino ovozsiz bо‘lgan davrda uning tasviriy san’atga yaqinligi, ayniqsa yaqqol seziladi. Shunga kо‘ra kо‘pgina kino nazariyotchilarining kinoni tasviriy san’atga mansub deb hisoblashlari bejiz emas. Masalan, buyuk kinorejissyor S. M. Eyzenshteynning fikricha, kino tarixi rangtasvir tarixining bir qismidir. Kino о‘zigacha bо‘lgan barcha san’atlar tajribasini о‘zlashtirgan hodda shakllandi. Bu san’atlarning har biridan о‘zining ifoda vositalarini rivojlantirishga yordam beradigan hususiyatlarni olishga intildi. Uzbek badiiy kinosi shakllanib kelayotgan davrda (1927 yilda) Fitrat о‘zining "San’atning manbai (kelib chikishi)" nomli maqolasida "kino ham teatr singari oltita ajoyib san’at: raqs, musiqa, adabiyot, rangtasvir, haykaltaroshlik, me’morlikdan kelib chiqqan: yoki boshqacha kilib aytganda: kino oltita qadimiy ajoyib san’atning samarali mevasidir" 1 deb yozgan edi. Oradan biroz vaqg о‘tgach kino muayyam gajribaga li buldi, bu tajriba nazariy umumlashmalar qili1l imkopini berdi va kino tо‘g‘risida kо‘plab asarlar yozgan S. M. Eyzenshteyn ham "kinodagi har bir unsurning iddizlari boshqa sap’atlarda yotadi", "chunki kinoning о‘z-о‘zvdan vujudga kelish nazariyasi aplaqachon о‘z umrini yashab bо‘lgan", "kinoning hususiyatlarini san’atning bir-biriga yaqin turlaridan qidirish kerak" 1 deb hulosalar chiqargan. Kino о‘zining shakllanish bosqichida bir-biriga yaqin san’atlardan tajribalarni singdirib olganligi bois qisqa vaqt ichida chinakam san’atga aylanishiga, an’anaviy san’atlar bilan bir safda turishiga imkon yaratildi. Kino rivojlangani sari uning muayyan mamlakatdagi badiiy madaniyat tizimi bilan munosabatlari murakkablashib, chuqurlashib о‘zaro ijodiy aloqa, о‘zaro yordamlashish hususiyatlarini kasb etadi.
Kino о‘z taraqqiyotining boshlaridanoq adabiyotga murojaat qiladi va adabiy asarlarni ekranlashtiradi. Ekranlashtirish esa kinoga "о‘z qaddini tiklab, oyoqqa turib olish" imkoniyatini beradi. Kino adabiyotning barcha tasvir, ifoda vositalaridan hikoya qilish san’atini, inson xarakterini ochib berishni, uning janr boyligini о‘ziga meros qilib oldi. Barcha turdagi kinofilmlarda adabiyot ma’lum darajada tadbiq etilganligini kо‘ramiz. Masalan, hujjatli kinoda diktor о‘qiyotgan matn, uning uslubini fakat film syujeti belgilab berib qolmasdan, adabiyotning tarkibiy qismi hisoblangan gazeta va jurnal publitsistikasining ta’siri ham bordir.
Kino dunyoga kelgan paytda filmni teatrga qiyos qilib "suratga olingan spektakl", "plyonkadagi teatr" va shunga о‘xshash kо‘pgina iboralar, fikrlar paydo bо‘lgan edi. Garchi bu ta’riflar mohiyat nuktai nazaridan xato hisoblansa-da, shunga qaramasdan ularda badiiy filmning teatrga yaqinligi tо‘g‘ri ochib berilgan edi.
1 Eyzenshteyn. Tanlangan asarlar, 5-jild. Agar biron bir spektakl suratga olinadigan, ya’ni plyonkaga tushiriladigan bо‘lsa, u о‘ziga xos barcha hususiyatlari bilan spektaklligicha qolaveradi. Bu bilan u filmga aylanib qolmaydi, chunki film boshkacha prinsiplar (tamoyillar), qonunlar, vositalar asosida yaratiladi. Pekin badiiy film inson obrazini yaratishda aktyorlik san’ati vositasi orqali teatrning boy tajribasidan foydalangan. Shuning uchun ham dastlabki kinoaktyorlar teatrdan tanlab olingan. Keyinchalik ham kо‘pgina milliy kinomatografiyada teatr aktyorlari filmlarda qatnashganlar va hozir ham qatnashib kelmoqdalar. Kino hali ovozsiz bо‘lgan dastlabki paytlarda aktyor ijrolari qisman bо‘lsa ham teatrni eslatib turgan.Bu yaqqol kо‘zga tashlanib turuvchi grim, kuchli mimika, ifodali plastikalarda namoyon bо‘lgan. Shuningdek, kinoda mizansaxna tashkil etish, har bir kadrdga yorug‘lik berish san’ati teatrdan olingan. Obraz yaratishda muhim elementlardan hisoblangan dekoratsiya, liboslar san’ati ham kinoga teatrdan kirib kelgan. Dastlabki paytlarda kino mizansahnasi teatr mizansahnasidan deyarli kam farq kilgan, chunki filmlar pavilyonlarda suratga olingan. Dekoratsiya san’ati garchi teatrdan kirib kelgan bо‘lsa ham, lekin kinoda u о‘zining farqli tomonlari bilan ajralib turadi. Masalan, filmda surati chizilgan deraza bilan cheklanish mumkin emas. Deraza tabiiy bо‘lishi lozim, aks holda kadrlar mazmuni qalbaki bо‘lib qoladi. Kino bilan teatr bir-biriga yakin bо‘lgan san’at bо‘lsa ham, ular bir-biridan ancha farq qiladi. Lekin ular doimiy ravishda ijodiy hamkorlikda bо‘ladi. Misol tariqasida о‘zbek badiiy kinosining tajribasini keltirish mumkin. Kinoda kо‘plab esda qoladigan kiziqarli obrazlar yaratgan uzbek teatrlari aktyorlari SH. Burxonov, H. Umarov, R.Hamroyev, M. Yokubova, N. Raximov, P. Saidqosimov, 3. Muhammadjonov va boshqalar kinoga (u "tilga kirgan" vaqtda) sо‘z san’atini olib kirdilar. Kinodagi nugq madaniyati, albatta teatr ta’sirini о‘zida aks ettiradi, chunki teatrda sо‘z qahramon tavsifining asosiy vositasi xisoblanadi. Vaqg о‘tishi bilan kino san’at sifatida kamolotga erishgach, uning о‘zi ham teatrga ta’sir о‘tkaza boshladi. Chunki bu har ikkala san’at badiiy madaniyat tizimida о‘zaro bir-biri bilan mustahkam bog‘liqsir. Oradan biroz vakt о‘tgach kino muayyan tajribiga la bо‘ldi, bu tajriba nazariy umumlashmalar qilish imkopipi berdi va kino tо‘g‘risida kо‘plab asarlar yozgan S. M. Eyzenshteyn ham "kinodagi har bir unsurning iddizlari boshqa san’atlarda
1 Х.Болтабоев «Фитрат ва санъат назарияси», «Узбекистан адабиёти ва санъати газетаси», 1998 й. yotadi", "chunki kinoning о‘z-о‘zidan vujudga kelish nazariyasi allaqachon о‘z umrini yashab bо‘lgan", "kinoning hususiyatlarini san’atning bir-biriga yaqin turlaridan kidirish kerak" 1 deb hulosalar chiqargan. Kino о‘zining shakllanish bosqichida bir-biriga yaqin san’atlardan tajribalarni singdirib olganligi bois kiska vaqt ichida chinakam san’atga aylanishiga, an’anaviy san’atlar bilan bir safda turishiga imkon yaratildi. Kino rivojlangani sari uning muayyan mamlakatdagi badiiy madaniyat tizimi bilan munosabatlari murakkablashib, chuqurlashib о‘zaro ijodiy aloqa, о‘zaro yordamlashish hususiyatlarini kasb etadi.
Kino о‘z taraqqiyotining boshlaridanoq adabiyotga murojaat qiladi va adabiy asarlarni ekranlashtiradi. Ekranlashtirish esa kinoga "о‘z qadsini tiklab, oyoqqa turib olish" imkoniyatini beradi. Kino adabiyotning barcha tasvir, ifoda vositalaridan hikoya qilish san’atini, inson xarakterini ochib berishni, uning janr boyligini о‘ziga meros qilib oldi. Barcha turdagi kinofilmlarda adabiyot ma’lum darajada tadbiq etilganligini kо‘ramiz. Masalan, hujjatli kinoda diktor о‘qiyotgan matn, uning uslubini faqat film syujeti belgilab berib krlmasdan, adabiyotning tarkibiy qismi hisoblangan gazeta va jurnal publitsistikasining ta’siri ham bordir.
Kino dunyoga kelgan paytda filmni teatrga qiyos qilib "suratga olingan spektakl", "plyonkadagi teatr" va shunga о‘xshash kо‘pgina iboralar, fikrlar paydo bо‘lgan edi. Garchi bu ta’riflar mohiyat nuktai nazaridan xato hisoblansa-da, shunga qaramasdan ularda badiiy filmning teatrga yaqinligi tо‘g‘ri ochib berilgan edi. ________ 1 Eyzenshteyn. Tanlangan asarlar, 5-jild. Agar biron bir spektakl suratga olinadigan, ya’ni plyonkaga tushiriladigan bо‘lsa, u о‘ziga xos barcha hususiyatlari bilan spektaklligicha qolaveradi. Bu bilan u filmga aylanib qolmaydi, chunki film boshqacha prinsiplar (tamoyillar), qonunlar, vositalar asosida yaratiladi. Pekin badiiy film inson obrazini yaratishda aktyorlik san’ati vositasi orqali teatrning boy tajribasidan foydalangan. Shuning uchun ham dastlabki kinoaktyorlar teatrdan tanlab olingan. Keyinchalik ham kо‘pgina milliy kinomatografiyada teatr aktyorlari filmlarda qatnashganlar va hozir ham qatnashib kelmoqdalar. Kino hali ovozsiz bо‘lgan dastlabki paytlarda aktyor ijrolari qisman bо‘lsa ham teatrni eslatib turgan.Bu yaqqol kо‘zga tashlanib turuvchi grim, kuchli mimika, ifodali shgastikalarda namoyon bо‘lgan. Shuningdek, kinoda mizansahna tashkil etish, har bir kadrdga yorug‘lik berish san’ati teatrdan olingan. Obraz yaratishda muhim elementlardan hisoblangan dekoratsiya, liboslar san’ati ham kinoga teatrdan kirib kelgan. Dastlabki paytlarda kino mizansahnasi teatr mizansaxnasidan deyarli kam farq qilgan, chunki filmlar pavilyonlarda suratga olingan. Dekoratsiya san’ati garchi teatrdan kirib kelgan bо‘lsa ham, lekin kinoda u о‘zining farqli tomonlari bilan ajralib turadi. Masalan, filmda surati chizilgan deraza bilan cheklanish mumkin emas. Deraza tabiiy bо‘lishi lozim, aks xrlda kadrlar mazmuni qalbaki bо‘lib qoladi. Kino bilan teatr bir-biriga yaqin bо‘lgan san’at bо‘lsa ham, ular bir-biridan ancha farq qiladi. Lekin ular doimiy ravishda ijodiy hamkorlikda bо‘ladi. Misol tariqasida о‘zbek badiiy kinosining tajribasini keltirish mumkin. Kinoda kо‘plab esda qoladigan qiziqarli obrazlar yarattan uzbek teatrlari aktyorlari SH. Burxonov, H. Umarov, R.Hamroyev, M. Yokubova, N. Raximov, P. Saidqosimov, 3. Muhammadjonov va boshqalar kinoga (u "tilga kirgan" vaqtda) sо‘z san’atini olib kirdilar. Kinodagi nutq madaniyati, albatta teatr ta’sirini о‘zida aks ettiradi, chunki teatrda sо‘z qahramon tavsifining asosiy vositasi xisoblanadi. Vaqt о‘tishi bilan kino san’at sifatida kamolotga erishgach, uning о‘zi ham teatrga ta’sir о‘tkaza boshladi. Chunki bu har ikkala san’at badiiy madaniyat tizimida о‘zaro bir-biri bilan mustahkam bog‘liqdir. Kino va tasviriy san’at Kino san’at sifatida shakllana boshlagan paytdan e’tiboran uning tasviriy san’atga juda yaqin turishi payqalgan. Badiiy kinoda qahramon muhitini, film vaziyatini yaratishda amaliy san’at muhim rol о‘ynaydi. Film pavilyonlardan tashqariga chiqqanda, ayniqsa, rangli filmda peyzaj kadrlari peyzajli rangtasvirni eslatadi. Kinoning shakllanishida tasviriy san’atning barcha turlariga tegishli ifoda vositalari katta ahamiyat kasb etgan. Biroq, kino ulardan nusxa kо‘chirgan emas. Kino masalan, kadrni tuzishda grafikadan (oq-qora kinoda), rangtasvir asaridan (rangli kinoda) о‘tadigan koloritni, filmning tasviriy uslubini yaratishni о‘rgangan,bunda me’morchilik alohida rol о‘ynagan. Rangtasvir va grafikadan kino, aniqrog‘i, operator nur bilan ishlashni, kadr kompozitsiyasini badiiy jihatdan ifodali quiishni о‘rgangan. Rangtasvir janri bо‘lgan portret kinoning umumiy plan, о‘rtacha plan, yirik plan kabi ifoda vositalarining rivojlanishiga ta’sir kо‘rsatgan. Yirik planning paydo bо‘lishida portret janrining roli ayniqsa ahamiyatlidir. Buni tushunish uchun qahramon yirik planda aks ettirilgan kadrni tо‘xtatish kifoya kiladi. Shunda uning rangtasvirdagi portret asariga yakinligi aniqkо‘zgatashlanadi. Kino kadr, mizansaxna tuzishda ham rangtasvir tajribasidan foydalangan. Haykaltaroshlik tajribasi kinoga kaxramon obrazini plastik jihatdan hal etishda qо‘l keladi. Kinoning tasviriy san’at turlari va janrlari bilan ijodiy aloqasi, ularning har birining rivojlanish darajasiga, ularda hukmron bо‘lgan tamoyilga, rejissyorning ijodiy tafakkuriyu, uning vizual his etishiga, kinorassomlar va kinooperatorlarning yuksak mahoratiga bog‘liq. Kino va musitsa Musiqa alohida о‘ziga xos ifoda vositalari orqali insonning ent nozik va murakkab his-tuyg‘ularini, turli voqea- hodisalar mohiyati va ma’nosini eshituvchiga yetkazib berish hususiyatiga ega. Shuning uchun musika kinoning ovozsiz davridayoq filmga "kirib" kelgan. Tapyorlik, ya’ni pianinochining ekran yonida filmga musika bilan jо‘r bо‘lib turish amaliyotining keng yoyilganligi film mazmunini emotsional jihatdan boyitishi, qahramonlar his-tuyg‘ularining tushunarli bо‘lishini kuchaytirishi lozim edi. Musiqadan bunday badiiy fon tarzida foydalanish tajribasi ovozli kinoning dastlabki bosqichida ham saqlanib qolgan. Keyinchalik vaqt о‘tishi bilan kinoga bastakor jalb qilindi, ular badiiy filmlar uchun maxsus musiqalar yaratadigan bо‘ldilar. Musika kinoda eng muhim ifoda vositalaridan biriga aylandi, filmlarning mazmunini ham, qahramonlar obrazlarini xam ochib berishga kо‘maklashdi. Musiqadan kino san’atining barcha turlari va janrlarida foydalanib kelinmoqda. U filmni yorqin xis-tuyg‘ular bilan boyitadi, asarning mavzui, g‘oyasini, rejissyorning niyatini yanada tо‘laroq ochib beradi, nihoyat, ekranda rо‘y berayotgan hodisalarning milliy о‘ziga xosligini yanada yaqqolroq namoyon qiladi. Kino san’at turi sifatida endi vujudga kelgan vaqtda an’anaviy san’at turlari katta taraqkiyot yо‘lini bosib о‘tgan va muvaffaqiyatlarga erishgan edi, bu hol kino san’atining tezroq rivojlanishiga imkon berdi. Kino bu san’atlarning tajribasidan shunchaki nusxa kо‘chirib qolmasdan, bu tajribalar moxiyatiga chukur kirib bordi, ularning elementlarini о‘z hususiyatiga imkon boricha singdirishga harakat qildi. Film bu turli san’atlardan о‘zlashtirib olingan ifoda vositalarining majmui emas, balki ularning sintezidir, ya’ni kinoning о‘ziga xos xususiyatlariga qatgiq amal qilgan holda, u yoki bu san’at turlarining ifoda vositalari bir-birlari bilan о‘zaro ta’sirga kirishadilar. Kino yagona sun’iy san’at turi bо‘lmay, teatr spektakllari va opera ham sun’iy san’at hisoblanadi, lekin ularning har birida barcha ifoda vositalari qandaydir bitta san’atga bо‘ysunadi: teatrda — aktyorlik san’atiga, operada — musikaga. Kinoning barcha ifoda vositalarini birlashtirib turadigan asos fakat aktyorlik san’ati emas, chunki badiiy kinodan tashkari uning boshqa turlari ham borki, unda aktyor bо‘lmaydi. Kinoda boshka san’at turlaridan olingan va о‘zgartirilgan ifoda vositalari bir-biriga qо‘shilib, uning (kinoning) tasviriy olami asosida sintezlashtiriladi. Kinodagi sintez uning asarlaridagi ritm va temp tufayli ham yuzaga keladi. Temp va ritm raqsda ham, she’riyatda ham uchraydi, lekin kinoda ular orqali harakatdagi vaqt va makon beriladi. Bir-biriga yaqin san’atlar fakat badiiy filmlarga emas, shu bilan birga hujjatli, ilmiy-ommabop, animatsiyali kinolarga ham о‘z ta’sirini о‘tkazgan. Hujjatli kinoga bundan tashqari matbuot, jurnalistika ham о‘z ta’sirini о‘tkazgan. Masalan, gazetadagi ocherk hujjatli kinodagi ocherkni, inson haqidagi ocherk kinodagi kinoportretni yaratdi va hokazo. Kino an’anaviy san’atlar tajribasini о‘rganib, ular bilan boyib, ularning ifoda vositalarini sintez kilish asosida о‘zining ifoda vositalarini vujudga keltirdi va tezda chinakam san’atga aylandi. Kino san’ati — XX asrning buyuk kashfiyotidir. U chegara bilmaydi. Bir mamlakat kinematografchilari tomonidan yaratilgan yangi kashfiyotlar jahon kinematografiyas*ining mulkiga aylanadi. Masalan, M. Kalatozov va operator O, Urusevskiyning "Turnalar uchmoqda" filmidagi Borisning о‘limi epizodida "aylanayotgan qayinlar"ni eslaylik. Bu buyuk kashfiyot, ixtiro edi. Bu qayinlar о‘layotgan kishining aqli-shuuridan lip-lip etib о‘tayotgan fikrlar xayolotini shu qadar aniq-ravshan bera olganki, bu kadrlar turli mamlakat rejissyorlari va operatorlarining mulkiga aylanib qoddi. Kino san’atining yana bir nodir fazilati uning demokratikligi, baynalminal san’atligidir. U millati, yoshi, ma’lumoti va boshqalardan qat’iy nazar barchaga tushunarlidir. Albatta, har qanday san’atda bо‘lgani kabi kinoda ham kо‘pincha о‘z poetikasiga kо‘ra murakkab filmlar yaratiladi, bunday filmlarni tushunish uchun tomoshabinni unga tayyorlash lozim bо‘ladi. Bu xildagi filmlar nihoyatda muhim ahamiyatga egadir, chunki ular hamisha qandaydir bir yangilikni о‘zida mujassam etadiki, u kinoning san’at sifatidagi taraqqiyotiga yordam beradi.
Download 0.5 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling