Yadroning bo’linish rеaktsiyalari

MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI

FARG’ONA FILIALI

Mustaqil ish
Bajardi: Alijonov Asilbek
Guruh: 711-21

Mavzular:

L Mustaqil manbali o’zgarmas tok zanjirini hisoblash, Elektr zanjirning kompleks uzatish funksiyasini hisoblash.
2, Turli sxemalar va elektron asboblarni tahlil qilish, sintezlash. Ulami zamonaviy element baza asosida bosma platalarda yaratish ustidagi bilimlarni amalda tadbiq etish va Ioyihalar tayyorlash.
3, Zamonaviy elektronika va sxemalardagi diskret qurilmalardan integral sxemalargacha rivojlanishining tarixiy davrlari va rivojlanish istiqbollari,
4. Ma'lumotlar o’zgartiruvchi standart sxemalarni qamragan analog lizimlar dunyosi bilan kompyuterlar tizimlarining o'zaro ta'sirlari bilan bog'liq muammolar,
5. Shinalar va boshqa o'zaro ŁŃrg'lovchi hamda aloqa tarmoqlarining vazifalari.
Mavzu: Mustaqil manbali o'zgarmas tok zanjirini hisoblash. Elektr zapjirning kompleks uzatish funksiyasini hisoblash.
Reja:
I. Kirxgof qonunlarini bevosita so'llash usuli.

2. 
   Kontur toklari usuli.
   
3. 
   Tugun potentsiallari usuli.
   

Elektr zanjirlarini hisoblashdagi asosiy vazifa tokning zanjir tarmotslarida shunday taqsimlanganligini anitqlashdir, Bu vazifa elektr zanjiri uchun asosiy bulgan 0m va Kirxgor qonunlaridan foydalanib hal etiladi„ Murakkab elektr zanjirlarining ishlashini tahlil silish va hisoblash uchun Kirxgofiling ikkala sonuniga asoslangan bir nechta usullar ishlab kiritllgan.
Ammo konkret sharoitda berilgan elektr zankiri sxemasidagi elementlarning joylashishiga (konfiguratsiyasi) ko'ra va masalada so'yilgan sharoitlarga binoan uni saysi usul bilan yechish samarali bo'lsa, O'Sha usuldan foydalanish tavsiya etlladi, Quyida elektr zanjirlarini hisoblashning amalda keng tartsalgan usullari bilan tanishib chiqamiz.
Kirxgofning birinchi va ikkinchi qonunlaridan foydalanih, har qanday murakkablikdagi tariotslangan elektr mnjiri uchun kerakli tenglamalarni tuzgandan song ularni birgalikda yechib, zarur kattaliklarni (masalan, toklarni) anitslash mumkin- Berilgan elektr zanjiri uchun Kirxgof qonunlariga asoslanib tenglamalar tuzishdan avval suyidagi tafiib va soidalarga rioya silish lozim: I. Berilgan elektr zarwri sxemasini iloji boricha soddalash girish,

2. 
   Berilgan elektr zanjiri sxemasini mustatsil kongurlarga ajratish.
   
3. 
   Sxemada avvaldan berilgan EYUK. kuchlanish va toklarning hamda avvaldan noma^tlum boⁱlgan toklarning ixtiyoriy shartli muskat yo'nalishini ko'rsatish (tanlash).
   
4. 
   Sxemadagi har bir berk kongurni aylanib chitsishning ixtiyoriy yo'nalishini ko'rsatish (tanlangan yo•nalish bo'yicha tuzilgan tengla.malar o'zaro boglits bo'lmasin).
   
5. 
   Kirxgofning birinchi sonuni bo'yicha p — I (p — sxemadagi tugunlar soni) hol uchun toklar tenglamasini tuzish, aks holda OXIrgi tugun uchun tuzilgan tenglama avvalgilariga bog'liq bo"lib qoladi.
   
6. 
   Kirxgofiling ikkinchi qonuniga ko'ra (o'zaro bog'liq bulmagan) K — (p
   

l) yetishmovchi tenglamalami tuzish K — noma'lum toklar soni).
7 Kirxgofqonunlari bo'yicha tuzilgan tenglamalar soni sxemadagi tarmoklar soniga teng bo'lishi kerak, Misol tariqasida rasmda kursatilgan elektr zanjirdagi toklarni aniqlaylik (EYUK va qarshiliklar maⁱlum, deb paraz qilamiz). Berilgan boshlang'ich sxemani a soddalashtirgandan so^rng b dagi sxema hosil bo'ladi.

Sxemada avváldan ma'lum boⁱlgan EWK yo'nalishini va aniqlanishi łozino bulgan toklarning ixtiyoriy musbat yo'nalishi- ni ko'rsatib, Kirxgof qonunlariga ko'ra tenglamalar sistemasini tuzamiz- Tarmoqlar soni uchta bo'lgani uchun tenglamalar som ham uchta bulishi kerak:

tenglamalar słstemasini yechish natijasida ayrim toklar musbat yoki manfiy ishoraga ega bo'lib qolishi mumkin. Musbat ishoralar toklarning haqiqiy yo'nalishlari touri belgilanganligini, vmnfiylari esa toklarning yo'nalishi teskari belgilanganligidan darak beradi,

3. Bu ustil murakkab elektr zanjirlarini hisoblashda amalda keng qo'llaniladigan usullardan biri bo'lib, Kirxgofiling ikkinchi konunłga błnoan tuzilgan tenglamalar bo'yicha talllil kilinadi-
Kontur toklari usuli tugun nuqtalari koⁱp t.Ńr'lgan murakkab elektr zanjirlarni hisobl ashda samarali bo'lib, u yordamida tenglamalar sistemasi tuzilganda, Kirxgorning birinchi qonuni bo'yicha tuziladigan tenglamalardan farqli o'laroq, umumiy yechiladłgan tenglamalarning soni avvalgi usulga Karaganda blttaga kamayadi.

Mazkur usul yordamida murakkab elektr zanjirining sxemasi rasmda hisoblanganda uni avval mustaqil (l; 2;3) kontur- larga ajratib, har bir kontur- da ixtiyoriy yo'nalishga ega bulgan kontur toklari /p va ,¹11 oqib o'tayapti, deb faraz kilinadi, Kontur toklarining yo'nali- shini, iloji boricha, EYIJK lar yo'nalishiga mos qilib Olgan ma^rqul. Agar kontur toklarining qiymatlari aniqlansa, ular orkali barchya tarmoklarlagi toklarning haqiqiy kiymatlarnni aniqlash mumkin.
Kontur toklari absolyut kiy• mat jihatdan mustaqil tarmoqlardagi toklarga teng boⁱlishi kerak Agar mustaqil tarmoq- dagi tokning yo^tnalishi (ixtiyoriy olingan) kontur tokining yo'nalishi bilan mos bolsa, mustaqil tannoqdagi tok ishoraga, mos bo'lmasa manfiy ishoraga ega boladi, Sxemada nechta mustaqil kontur bo'lsa, o'shancha tenglama tuzish kerak. Shunday qilib, ko'rilayotgan sxema uchun Kirxgofning ikkinchi qonuniga asosan kuyidagi tenglamalar sistemasim tuzamiz,

Quyidagi belgilashlarni kiritamiz:
R
tenglamalar sistemasilll umumiy holda quyidagicha yozamiz:


Bu yerda: En, — tegishli konturlardagi EYU K laming algebralk yiginaisi', RI, R2, R3tegishli yondosh konturlar orasidagi yondosh tarmoqlar qarshiliklarining yig'indisi yoki konturlarning o'zaro qarshiliklari
4. Agar zanjirdagi berilgan EYUK (tok) manbalari va qarshiliklari bo'yicha zanjirning tarmoqlaridagi toklar va barcha tugunlari orasidagi kuchlanishlar pasayishini aniqlash mumkin bo'lsa, bunday zanjirni tahlil qilish mumkin, deb hisoblanadi, Agar ixtiyony murakkab elektr zanjirdagi (t 1) tugunlardan bittasmi ajratib olib, unmg potentsiali nolga tenglashtiralsa (e:rt+l — to — O), u 1101- da qolgan barcha tugunlarning potentsiali ana shu tugunga nisbatan aniqlanadi:

unda q va S tugunlari orasiga joylashgan q — 5 tarmoqning qismalaridagi potentsiallar ayirmasi s-q — F titugunlaming potentsiallari ma'lum bulsa, ular orasidagi ayirma har doim shu tarzda amklanadi, So'ngua Kirxgofiling birinchi qonuniga binoan zapjirning t ta muvozanat tenglamasi tuziladi. Tenglamadagi tegishli tarmoklarning toklarini shu tarmoq o'tkazuvchanligining uning elementilagi kuclllanishning pasayishiga ko'paytmasi tarzida ifodalaymiz.

a, b va v tugunlaming potentsiallarini tegishlicha fv 2 va fv —0 orqali belgilab, butun zanjirning toklari uchun kuyidagi tenglamalarni tuzamiz:
f.
Agar bu EYUK manbai bo'lsa, u hołda 'A ga barcha EYUK larning mazkur EYUK lar ulangan tarmoqlar o^ttk'zuvchanliklariga ko'paytmasining algebraik yig'indisi kiradi. Eq Gq xosil qilgan tok tugunga sarab yďnalsa, mazkur koⁱpaytmaning ishorasi musbat va aksincha yo^tnalsa, manfiy böladi Toklar manbai mavjud bo"lganda I h yig'indining qiymati tarmoqning o'tkazuvchanligiga bogliq bo'lmaydi (agar A,t'gunga nisbatan yc/nalishini hisobga ołganda EYUK ham, tok manbai ham S tugunga tegishli bo'lmasa, unda Ig — O bo'ladi),
Mavzu: Turli sxemalar va elektron asboblarni tahlil qilish, sintezlash. Ularni zamonaviy element baza asosida bosma platalarda yaratish ustidagi bilimlarni amalda tadbiq etish va Ioyihalar tayyorlash«
Reja: l, Elektr sxematik diagrammalar
2. Elektr diagrammalaridagi belgilar
Asosiy elektr diagrammalar boshqa Ioyiha huljatlarini ishlab chiqish uchun asosdir: Simi sxemalari va qalqon va pristavkalaming jadvallari, tashqi simlarni ulash sxemalari, ulanish sxemalari va boshqalar.
Avtomatlashtirish tizimim ishlab chiqishda texnolouik jaravonlar Odatda ular aviomatlashtirilgan tizimning mustaqil elementlari, o'rnatmalari yoki uchastkalarining asosiy elektr diagrammalarini bajaradilar, masalan, eshik valfini boshqarish sxemasi, nasosni avtomatik va masofadan boshqarish sxemasi, tankdagi darajali signal pallasi va boshqalar,
Asosiy elektr sxemalar avtomatlashtirish sxemalari asosida, individual boshqaruv, signalizatsiya, avtomatik tartibga solish va boshqarish bloklari va umumiy ishlash algoritmlari asosida tuziladi- te.xnik talablar avtomatlashtirilgan ob'ektga taqdłm etiladi,
Asosiy elektr diagrammalarda qurilmalar, appamtlar, bu elementlarning alohida elementlari, bloklari va modullari orasidagi aloqa liniyalari shartli shaklda tasvirlangan,
Umuman ołganda, sxematik diagrammalar quyidagilami o'z ichiga oladi.
l) avtomatlashtirish tizimining u yoki bu funktsional birligining ishlash tamoyilining an'anaviy tasvirlari;

2. 
   tushuntirish yozuvlari;
   
3. 
   boshqa kontaktlarning zanglashiga Olib keladigan ushbu sxemaning alohida elementlari (qurilmalari, elektr qurilmalari) qismlari, shuningdek, boshqa sxemalardagi qurilmalar elementlari;
   
4. 
   ko'p pozitsiyali qurilłmlarning kommutałsion kontaktlari sxemalari',
   
5. 
   ushbu sxemada ishlatiladigan asboblar va uskunalar ro'yxati,
   
6. 
   ushbu sxemaga tegishli chizmalar ro'yxati, umumiy tushuntirishlar va eslatmalar. Sxematik dłagrammalarni o'qish uchun siz sxemaning ishlash algoritmini bilishingiz, uning asosida sxematik diagramma qurilgan qurilmalar, qurilmalaming islllash tamoyilini tushunishingiz kerak.
   

Maqsadlari bo'yicha namrat qilish va boshqarish tizimlarinłng sxematik sxemalarini boshqaruv sxemalari, texnologik nazomt va signalizatsiya, avłomałik tartibga solłsh va quvvat manbalariga bo'lish mumkin, Sxematik diagrammalar turiga ko'ra elektr, pnevmatik„ gidravlik va kombinatsiyalangan bo'lishi mumkinHozirgi vaqtda elektr va pnevmatik sxemalar eng ko'p ishlatiladi, Sxematik diagramma birinchi ishchi huljat bo'lib, uning asosida:
l) mahsulot ishlab chiqarish uchun chizmalar tuzish ( umutlliv oarashlar va taxtalar, konsollar, shkaflar va boshqalarni ulash sxemalari va jadvallari) va ulaming qurilmalar, aktuatorlar bilan o'zaro aloqasi;

2. 
   ulanishlarning to'g'riligłni tekshirish;
   
3. 
   himoya qurilmalari, jarayonni boshqarish va tartibga solish vositalarini sozlash;
   
4. 
   harakatlanish va chegara kalitlarini sozlash;
   
5. 
   o'rnatish jarayonida ko^trsałilgan rejimdan chetga chiqish, biron bir elementning muddatidan oldin ishlamay qolishi va hokazo.
   

Shunday qilib, bajarilayotgan islllarga qarab, sxemani o'qish turli maqsadlarga ega,
Bundan tashqari, agar elektron sxemalarni oⁱqish nimani, qaerga va qanday o'matish, yotqizish va ulashni aniqlash uchun kamaytirilsa, u hołda sxemani o'qish ancha qiyin bo'ladi- Ko'p hollarda, bu chuqur bilim, o'qish texnłkasini o'zlashlirish va olingan ma'lumotlarni tahlil qila Olish qobiliyatini talah qiladi, Va nihoyat, sxematik diagrammada qilingan xato muqarrar ravishda keyingi barcha hujjatlarda tikrorlanadi- Natijada, siz yana elektron sxemani o'qishga qaytishingiz kerak bo'ladi, unda qanday xato qilinganligini yoki aniq bir holatda tďg'ri elektron sxemaga ninła mos kelmasligini (masalan, ko^rp kontaktli dasturiy ta'minot), o'rni to'g'ri ulangan, lekin sozlash paytida o'matilgan kontaktlarni almashtirish davomiyligi yoki ketma -ketligi vazifaga tc/g^tri kelmaydi)
Ro'yxatda keltirilgan vazifalar juda murakkab va ularning ko^łpini ko'rib chiqish ushbu maqola doirasidan tashqarida. Shunga qaramay, ularning mohiyatini aniqlashtirish va asosiy texnik echimlarm sanab o'tish foyda.lidir,
I. Sxematik diagrammani c/qish har doim u bilan umumiy tanishish va elementlar ro'yxati bilan txsshlanadi, ulaming har birini diagrammada toping, barcha eslatmalar va tushuntirishlami o'qing.
2 Elektr dvigatellari, magnitli starterlarning O'rashlari, o'rni, elektromagnitlari, tďliq asboblar, regulyatorlar va boshqalarni elektr ta'minoti tizimłni aniqlang. Buni amalga oshirish uchun diagrammada barcha quvvat manbalarini toping, ularning turini, nominał kuchlanishni„ ularning har birining davriy fanarini aniqlang, o".garuvchan tok va davralarda kutupluluk to'g'ridan to'g'ri va olingan ma^rłumotlarni ishlatilgan uskunaning nominał ma'lumotlari bilan solishtiring,
Umumiy kommuiatsiya moslamalari diagvamma bo'yicha aniqlanadi, shuningdek himoya vositalari: elektron to'xtatuvchilar, sigoııalar, haddaıı tashqari tok va past kuchlanishli D'mi va boshqalar, Diagramnıa, jadvallar yeki eslatmalardagi yozuvlar va nihoyat himoyalanish moslamalarj sodamalarini aniqlang. ulaming har birining zonasi bâholanadi,
Elektr ta'minoti tizimi bilan tanishish uchun quyidagilar zarur bo'lishi mumkin: elektr uzilishining sabablarini aniqhslı; kontaktlaming zanglashiga olib keladıgan iartibni anıqlash (bu har (lojm ham befarq emasj; fazalar va kutupluluğun to@riligini tekshirish (noto@ri faza, masalan, ültiqcha ish sxemalaıida, qisqa tutashuvga, elektr motorlarining aylanish yo'na.lishini o'zgartirishga, kondansatkichlaming ishdan chiqishiga, diodlar yordamda kontakllaming zanglashiga olib kelishi, qutblanganlarning istidan chiqishiga olib kelishi mumkin. Ü'mi va boshqalaç)l yonib ketgaıı sug'urta oqibatlarini baholash.
3. Ular har bir elektr qabul qiluvchining barcha tuıdagi sxemalarini o'rganadilar: elektr motor, magnitli slarterning o'rashi, o'l'llj, qurilma va boshqalar. Amma külltaktlarning zanglashiga olib keladigan ko'plab elektr qabul qiluvchilar bor va Lilaming qaysi bin sxemaııi o'qishni boshlashi befa.ıq emas - bu vazifa bilan belgilanadi, Agar siz uning ishlash shartlarınj diagramaga muvofiq aniqlashingiz kerak bo'lsa (yoki ular ko'rsalilganlariga mos keladimi -yo'qligini t@kshirib ko'riııg), ular asosiy elektr qabul qilgichdan, masalm eshik valfining elektr motoridan boshlanadi. Keyingi elektr qabul qiluvchilar o'zlarini nanıoyon qiladi,
M asalan, elektr motorini ishga tushirish uchun uni yoqish kerak. Shuning uchun, keyingi elektr qabul qilgich magnit şiarternıng o'rash bo^tlishi kerak, Agar uning sxemasi 01211iq D'mi kontaklini o'z ichiga olsa, uni o'rash sxemasini va boshqalami hisobga olish kerak. Lekin boshqa muammo bo"lishi mumkin: sxemaning ba'zi elementimi ishlamay qolgan, masalan, malum bir signal ehiroq yonmaydi. . Keyill u birinchi elektr qabul qiluvchisi bo'ladi„
Shuni ta'kidlash kerakkj, agar siz diagramani o'qiyotganda aniq maqsadga rioya qilmasangiz, unda siz hech narsani hal qilmasdan ko'p vaqi sarflashingiz mumkin
Har bir elektr davri qurılmalaı; elemenilar va qismlardan iborat bo'lıb, ular birgalikda elektr tokining yo'lini tashkil qıladi, Ular elektromotor kuch, oqim va kuchlanish bilan bog'liq bo'lgan va fizik qonunlarda tasvirlangan elektromagııit jarayonlarning mavjudligi bilan ajralib turadi.

Ycn0BHoe 0603HaqeHue aneraeHT0B aneKTpngecxoü genu

Elektr davrlarida barcha komponentlarni shanli ravishda bir necha guruhga bo'lish munikin.
I. Birinchi guruhga elektr energiyasi yoki quvvat manbalarini ishlab chiqaruvchi qurilmalar kiradi

2. 
   Ikkinchi guruh elementlari elektr energiyasini boshqa energiyaga aylantiradi, Ular qabul qiluvchi yoki iste'molchi sifatida xizmat qiladi,
   
3. 
   Uchinchi gut-uh komponentlari elektr energiyasini bir elementdan ikkinchisiga, yaⁱni quvvat manbaidan elektr qabul qiluvchilarga uzatishni ta'minlaydi Bunga transformatorlar, stabilizatorlar va kerakli sifat va kuchlanish darajasini ta'monlovchi boshqa qurllmalar ham kiradi,
   

Har bir qurilma, element yoki qism grafik tasvirlarda ishlatiladigan tegishli belgiga ega- elektr davrlari elektr zanjirlari deyiladi, Asosiy belgilarga qo'shimcha lavishda, bu elementlarning barchasini boglaydigan elektr uzatish liniyalarini ko'rsatadi, Zanjirning bir xil oqimlari oqadigan qismlari novdalar deb ataladi, Ulanish joylari - bu elektr diagrammalarida nuqta shaklida kO'rsatilgan tugunlar. Bir vaqtning o'zida bir nechta novdalarni qamrab oluvchi va za.njirlar deb nomlangan oqim harakatming yopiq yc/llari mavjud. Eng Oddiy elektr sxemasi bitta elektronli, mutakkab sxemalar esa bir nechta sxemalardan iborat.
Ko'pgina sxemalar oqim va kuclllanish qiymatiga qarab, har xil ish rejimiga ega bo'lgan har xil elektr qurilmalardan iborat. Bo'sh holatda, kontaktlarning zanglashiga Olib keladigan oqim umuman yo'q, Ba'mda bunday holatlar aloqalar uzilganda paydo bo'ladi. Nominal rejimda barcha elementlar qurilmaning pasportida ko'rsatilgan oqim, kuchlanish va quvvat bilan ishlaydi.
3.Loyihalar ustida ishlash.
Elektronik sxemalar
Hozirgi zamon mashinalari, stanoklari, apparaturalari va asboblarining ko'pchiligida mexanikaviy, pnevm atik ham da elektr konstruksiyalar mavjud. Mashinalarning ish prinsipini ularning yig'ish chizmalariga va umumiy ko'rinishlar chizmalariga qarab o 'rganish juda qiyin, shuning uchun ko'pincha
soddalashtirilgan maxsus tasvirlar, ya'ni sxemalar bajariladi. Bunday sxemalar mashinalarning ish prinsipini tezda tushunib olishga imkon beradi,
Buyumning tarkibiy qismlari va ular orasidagi bog'lanishlar shartli tasvirlar yoki belgilar ko'rinishida beriladigan truktorlik hujjatlari sxem alar deb ataladi ( 0 'zDSt 2.721- 98).
Sxema loyihaga oid grafik hujjat bo'lib, unda buyum qismlarining
tarkibi va ular orasidagi bog'lanishlar ko'rsatiladi. Buyumlarni loyihalash, sozlash, nazorat qilish, tuzatish va ulardan Ianish ham da mexanizm, asbob, moslama, inshoot va hokazolarning harakat (ish) jarayoni ketma- ketligi sxemalarda tushun
tirib beriladi.
Barcha sxemalar standart talabi b o'yicha chiziladi. Ular, asosan, to Vri burchakli proyeksiyalarda bitta k o 'rinishda yoyilgan holda chiziladi. Zarur bo'lganda aksonometrik proyeksiyada chizilishi ham mumkin.
Sxemalar masshtabga rioya qilmasdan chiziladi„ Standart detallar uchun chizmalarda yozma tushuntirishlar berilmaydi, ammo standart bo 'Imagan detallarga yozma tushuntirishlar berilishi shart, Sxemalarda mashina hamda mexanizmlarning yig'ish birliklari yaxlit tasvirlanadi va ular
sxema elernent/ari deyiladi. Bularga nasos, podshipnik, mufta va boshqalar kiradi. 69
Sxemalarda buyum larga kirm aydigan elem entlar buyum uchun xizmat qiladigan b o 'Isa, ular ingichka shtrix- punktir chiziq bilan tasvirlanadi, Lekin uning joyi va bajaradigan ishi tushuntirish m atni orqali ifodalanadi. Standart tom onidan quyidagi atam a va ta 'riflar yetakchi tasnifli guruhlarda belgilangan.
Sxema e/ementi
— sxemaning tarkibiy qismiga kiruvchi va m a'lum bir vazifani bajaruvchi, ammo m ustaqil ish baja ruvchi, m asalan, nasos, transform ator, kom pressor, m ufta kabilar.
2.
Mos/ama
— yagona konstruksiyaga ega bo'lgan elementlar yig'indisi, apparat, mexanizm biror buyumda aniq bir vazifaga ega bo'lmasligi mumkin.
3.
Funksional guruh
— yagona konstruksiyaga kirm asa- da, buyum da m a'lum bir vazifani bajaradigan elem entlar yig'indisi.
4.
Funksiona/ qism
— m aⁱlum vazifani bajaruvchi funksional guruh va moslama elementi.
5.
Funksiona/ zanjir
— m a'lum yo$nalishda ish bajaradigan chiziq, kanal, trakt.
6.
O 'zaro bog'/anish chizig'i
— buyumdagi funksional qismlar orasidagi bog'lanishni ko'rsatuvchi chiziq b o 'Iagi.
O 'rnatish
— energetik inshootlarda sxemasi chiziladigan obyektning shartli nomi.
Sxema/arning turi va k o 'rinish/ari (0 2,701), Standart barcha sanoat tarm oqlari b o 'Yicha sxema turlari va ko'rinish-
larini chizish uchun tasdiqlagan„ Sxemalar buyumning tarkibiy elem entlari ham da ularning o 'zaro b og 'lanishlariga qarab harflar bilan belgilanadi:
Struktura/i sxema
— buyum qism ining asosiy funksiyasini, o 'zaro bog'lanishi va vazifasini aniqlaydi. Funksional qismlarini to 'g'ri to 'rtburchak shakllarda tasvirlash qabul gan b o 'libe ularga sxema elem entlarining raqami, belgisi, turi yoziladi. Ba'zi elementlarni shartli grafik belgilarda tasvirlashga
yo'l q o 'yiladi.
2.
Funksional sxem ada
— buyum funksional qismlarining ayrimlari yoki barchasida ro'y beradigan jarayonlar tasvirlanadi. Buyumning ish jarayonini o'rganishda va buyumni sozlashda, nazorat qilishda va ta 'mirlashda foydalaniladi, 3.
Prinsjpjal sxemada
— buyumning tarkibiy elementlari hamda ular orasidagi bog'lanishlarning barchasi ko'rsatiladi. Shunga ko'ra, sxemaning bu turi buyumning ishlash jarayoni to 'g'risida to 'la m a'lumot beradi.
4.
Birlashtirish (montaj) sxemasi
— buyum qismlari orasidagi o 'zaro birlashishlar ko'rsatiladi. U nda shunday birlashishlarni amalga oshirish vositasi b o 'lgan o 'tkazgich, kabel, truboprov od kabilar aks ettiriladi.
5.
Ulash sxemasida buyumning tashqi tom oni bilan boshqa buyumga birlashish (ulanish) joyi ko'rsatiladi.
6.
Umumiy sxemada kompleksning tarkibiy qismlari tasvirlanib, foydalanish joyida qanday montaj qilish haqida m a'lumot beradi.
Buyum elementlarining o'zaro joylashishi sxemada taxminan to gri tasvirlanadi.
7.
Joylashtirish sxemasida buyum tarkibiy qismlarining birbiriga nisbatan qanday joylashtirilganligi ko'rsatiladi.
8.
Bir/ashtirilgan sxemada biror maqsadni ko'zlab, ikki- uch xil sxemalar turi birlashtirilib tasvirlanishi mumkin, Masalan, prinsipial va montaj (birlashtirish), biriktirish va ulash sxemalari.
71
Bunday biriktirishlar sxema turi va k o'rinish hujjati bilan aniqlanishi Iozim. M asalan, elektr prinsipial sxemasi va Ulash sxemasi. 9.
Kombinatsiya/ashtiri/gan sxemada buyum tarkibiga turli elementlarning ko'rinishlari kiritilishi munosabati bilam buyum uchun bir turdagi sxemalarning bir qanchasini tuzish talab qilinadi. Bunday sxemalarni bitta kombinatsiyalashtirilgan sxem a bilan alm ashtirish lozim bo 'ladi, m asalan, elektr- gidravlik prinsipial sxema.
10.
Turli k o 'rinish va turlar sxema/ari.
Bunday sxemalar tarmoq standartlari tomonidan joriy etilgan kod, tur va ko'rinish-
larda bajariladi.
Sxemalarning shifri, ularni o'qish, bajarishga qo'yiladigan talablar ularda qo'llaniladigan shartli grafik belgilar standartlarda ko'rsatilgan, Ish jarayonida standartlarning talabiga qat'iy rioya qilish talab etiladi.
Sxemaning shifri standartga muvofiq uning turini ko'rsa tuvchi harf va turini belgilovchi raqamdan tashkil topadi. Masala n, pnevm atik strukturali sxema —
kinem atik funksional sxema
va h.k.
Sxemalarda tasvirlanayotgan buyum elementlari ustma- ust tushmasligi va o 'qish oson b o 'lishi uchun mazkur elementla qulay vaziyatda joylashtiriladi. Bundan tashqari, grafik belgilarni
bog'lovchi chiziqlar imkoni boricha kam sinadigan va kesishadigan bo'lishi hamda parallel bog'lovchi chiziqlar orasidag
masofa 3 mm.dan kam b o 'Imasligi lozim.
Elektr sxemalarda qo'llaniladigan shartli grafik belgilarning o 'Ichamlari standartda berilgani holda boshqa turdagi sxemala
elementlarining o'lchamlari nisbati ularning haqiqiy o'lchamlari nisbatiga taxminan mos kelishi lozim.
Sxemalarda buyumning tarkibiy elementlari raqamlar bilan belgilanadi, ya'ni ularning vaziyat raqam belgilari qo'yiladi. Har bir elementning tartib raqami harakat boshlanadigan joydan
72
boshlab chiqarish chizig'i tokchasiga qo'yiladi„ Tokcha ostiga,
kerak b o 'Iganda, element to 'g'risida tushuntirish yoziladi„ Sxemalar harakatga keltiriladigan joydan boshlab o 'qiladi.
O 'qish paytida har bir elementning shartli tasvirlanishini o'qish qiyinlik qilsa, ularni shartli belgilar bilan taqqoslab o'qish tavsiy
etiladi.
Sxema elementlarining shartli grafik belgilari bog'lanish ziqlarining yo'gⁱonligida chiziladi. Bog ^t lanish chizig$i yo'g'onligi 02—1 mm atrofida olinadi. Bitta sxemada barcha chiziqlar bir xil tanlangan yo'g'onlikda chizilishi shart. Sxemada barcha shartl
grafik belgilar standart tom onidan qabul qilingan vaziyatda chizilishi lozim. Lekin b a'zi maqsadlarni ko'zlab, ularni 90 ⁰ ga burib yoki 180⁰ ga ag^tdarib tasvirlash mumkin. Raqamli yoki harfli- raqam Ii belgilari bor sxema elementining shartli grafik belgisini 90 ⁰ yoki 45⁰ ga burib tasvirlashga yo'l qo'yiladi. Sanoat va qurilishning barcha tarm oqlaridagi buyum lar uchun q o 'Ida yoki avtom atlashtirilgan usulda bajariladigan sxemalarning shartli grafik belgilari standart tomonidan umumiy tatbiq qilinishga m o'ljallangan.
Prinsipial elektr sxemalarida elementlar shartli grafikaviy belgilar ko'rinishida chiziladi. ESKDda elektr sxemalarning shartli grafikaviy belgilanishiga bir necha standartlar bag'ish-
langan, shuning uchun belgilar bilan «Elektrotexnika» kursini o 'zlashtirgandan keyingina to 'la tanishib chiqish mumkin. Buyum lar u ch u n elektr sxem alar elektr tarm oqlaridan uzilgan holatda chiziladi. Elektr bog'lanish chiziqlari sxema formatiga qarab mm, dan mm. gacha yo'g'onlikda chi
ziladi.
Sxemada tasvirlangan har bir elementning h a rfva raqamli pozitsion nomeri b o 'lishi kerak, bu raqam harfli belgidan va elementning tartib raqamidan tuzilgandir, masalan, kondensatorlar
Elektrod- asbob V gayka- polzun G ga mahkamlanadi, gayka polzun D vintdan harakat Olib suriladi,
Vint D ni elektr dvigatel (l) aylantiradi. Elektr dvigatel valining aylanma harakat tezligini kamaytirish uchun chervyakli reduktor E qo'llanilgan. Elektr dvigatelining vali chervyak vali bilan elastik mufta orqali, chervyakli g'ildirak vali esa vint D bilan
biriktirilgan. Sxemada chervyakli uzatma ko'rsatilmagan. Elektrod- asbob surilishining yo'nalishini o'zgartirishga elektr dvigatelni reversiyalash (harakat yo'nalishini o 'zgartirish), ya'ni
uning valini orqaga aylantirish yo'li bilan erishiladi, Elektr dvigatelining yuqori regulirovka qilinmaydigan akku mulator batareyasi (3) bilan ketma- ket ulangan rezistor (qar
shilik) (2) ga ulanadi. Bunday ulashda batareya qo'shimcha tok manbayi bo'ladi. Elektr dvigateli yuqoridagi kuchlanish batareya (3) kuchlanishi bilan rezistor (2) dagi kuchlanish orasidagi ayirmasiga (farqqa) teng bo'ladi.
Asboblarva ishlov beriladigan buyum o'rtasida katta oral'q bo 'Iganda rezisto r (2) da k uchlanish pasaym aydi, elektr dvigatel vali aylana boshlaydi, bu elektrodlar orasida elektr zarrachalari razryadlari hosil b o 'Imaguncha elektrodlar birbirlariga yaqinlashaveradi„ Shu paytda rezistor (2) da va elekt
dvigatel yakorida k u ch lan ish pasayadi (kam ayadi). Agar elektrodlarda qisqa tutashuv bo 'lib qolsa, rezistor (2) dagi kuchlanishning pasayishi batareya (3) dagi kuchlanishning pasayishiga qaraganda katta b o 'ladi„ Bu hołda yuqoridagi kuchlanish qutblari o 'zgaradi («+» qutb qutb b o 'ladi) va
elektr dvigatel yuqori orqaga (teskari) aylana boshlaydi, elektrodlar esa bir- biridan uzoqlashadi,
75
Yagona bir belgi (56shakl) shartli belgilanishda joylashishiga ko'ra bir nechta ifodalarni tasvirlashi mumkin. Masalan, nuqta belgisini ko'ramiz.
Bu belgi yordamida o'tkazgichlarning tutashgan joyini (I),
impulsli quvurlarning tarmoqlanish joyini (2), kontaktlarni
ng harakatlanuvchi qismini (3), ionli qurilmalarning gaz to 'I dirish nuqtasini (4), ko'p fazali chulg'amlarning neytral nuqtasi ni chulg'amning boshlanish nuqtasini (6), ko'p karrali konta
larning yopiq holatdagi nuqtasini (7) va boshqalarni ifod alash mumkin.

2. 
   Turli tipdagi sxemalarda ayni bir belgi berilishiga ko'ra, t urli belgilarni ifodalashi mumkin. Masalan, to 'g'ri to 'rtburcha k prin— sipial sxemalarda qo'llanganda, rele chulg'ami magnitli ajrat kichni va kontaktorni ifodalaydi; strukturali va funksional sxem alarda ishlatilganda qurilmalarning funksional qismlarini, ďtkazgic hlarni loyihalashda ishlatilganda shchit, pult, shtativ va boshqalar ni ifodalaydi„
   
3. 
   Ishlab chiqarish belgilarini tuzishda, u yoki bu aniq hollar da, umumiy belgilar yetishmay qolgan b o 'Isa, asosiy olinadi gan umumły belgilari standard bo'yicha o'rnatiladi.
   
4. 
   Shartligrafik belgilarning ayrim qismlari va elementlari bitta tipdagi sxemalar uchun bir emas, bir nechta belgilarga ega bo'lib, ularning har birini muayyan holatlarda qďllash kerak. 56shaklda transformator chulg'amining 3 ta standart ko^l rsat-
   

kichlari berilgan. 16ko'rsatkich yorug'lik ta'minlash va quvvatlantirish sxemalarida qdllaniladi. Uning yordamida transfor mator
Xulosa
2. Chulg'amlarning birikmasini aniq ko'rsatish uchun 17körsatkich qo'IaniIadL
18kdrsatkich ulanishning turini belgilash uchun ishlatiladi.
K o'rib chiqilayotgan misoldagi 2chulg^famli transformator chulg'amlari (19) va
(20):
birlamchisi yulduz ko'rinishida, ikkilamchisi neytral nuqta bilan chiqarilgan yulduz ko'rinishida ulan-
gam
3, Ayrim elementlar va ularning qismlari sxemalarning turiga
qarab ozmiko^l pmi aniqlikda ko^l rsatiladi. Agar kabelni yo'llovchi o'chirgichga borishi rejada ko'rsatilishi kerak bo^llsa, buni eng sodda usulda ko'rsatiladi (56- Shakl,
e yuqorida), Agarda kontaktlar qaysi zanjirga kiritilganligini (chiqarilganligini) ko^jrsatish kerak bo^l
Isa, unda ösha putevoy o'chirgichni aniqlashtirib ko'rsatadL 56
- Shakl,
e markazda; 56- Shakl, pastda kontaktsiz putevoy o 'chirgich ko'rsatilgan, u kontrollashtiruvchi obyekt bilan (aloqa, mas alan induktivli) mexanik bog'lanishga ega emas (ichki kontakt ga). Bundan tashqari, uning sxemasi kontaktsiz elementdan tas hkil topgan bo'lib, ular drossellar, kondensatorlar, triodlar va boshqalardan tashkil topgan„ Kontaktsiz putevoy o'chirgich pl anda yuqorida ko'rsatilgan tarzda ko'rsatiladi (56- shakl,
e
ustidan), lekin sxemada to 'g'ri to $rtburchak ko'rinishda ifodalab qo'yiladi v a unga manba o^ttkazgichlari ulanadi (1 va 2) hamda sxemaga ulash uchun undan chiquvchi o'tkazgichlari (3, 4, 5) chiqarib qo'yiladi. Bu yerda putevoy o'chirgich o'zining xususiy maxsus prinsip
ial sxemasiga egaligini unutmaslik kerak.
Murakkab prinsipli sxemalariga ega bo'lgan boshqa uskun alar va murakkab elementlarning faqat kirish va chiqish qismlari ko'rsatiladi. Standart bo'yicha bunday uskunalar sxemaning ele mentlari kabi ko'rib chiqiladi. 56- shakl,
da misol tariqasida kechiktirilgan ijro raqamli element ko'rsatilishi tariqasida x — kirish va yly2 va chiqish nuqtalar belgilangan qo'shimcha maydonda kechiki sh vaqti ko'rsatkichlari, har bir chiqish bďyicha kechikish vaqti k o'rsatkichi ko'rsatilgan. (—) belgisi «kechikkan» (logik operatsi ya)ni anglatadi.
Stabilizatorlar, kuchaytirgichlar, chastota generatorlari, quv vat manbalari va boshqalar soddalashtirilgan usulda detallashti rilmasdan ko'rsatiladi, 56- shakl,
da misol tariqasida kuchlanishi 220 V bo'lgan o 'zgaruvchan tokning kuchlanishi 4 V ga teng doimiy to kka o'zgartirib beruvchi quvvat manbasi ko'rsatilgan.
Agar standart bo'yicha kerak bo'lgan ko'rsatgich bo'lmas a, uncja uning ishlash prinsipiga qarab tuzib chiqariladi yoki bo 'Imasa, analogli ishlovchi apparatlar tuzilishiga ega bo 'Igan usk
4. Unalar
3- Mavzu:Zamonaviy elektronika va sxemalardagi diskret qurilmalardan integral sxemalargacha rivojlanishining tarixiy davrlari va rivojlanish istiqbollari.
Elektronika- elektronlar bilan elektronlar o'rtasidagi o'zaro ta'sirni va ma'lumotlarni uzatish, qayta ishlash va saqlash uchun ishlatiladigan elektron qurilmalar va qurilmalarni yaratish usullarini o'rganadigan fan. Elektronika birinchi navbatda inson jamiyatining axborot ehtiyojlarini qondirish uchun mo^tljallangan. Ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi yangi texnika va texnologiyalarni yaratishga asoslangan va ommaviy axborot vositalarining rivojlanishi bilan chambarchas bog'liq. Axborot almashish qurilmalarining rivojlanish tarixi bir necha bosqichdan iborat: yuz, ovoz, yozish, kitoblarni chop etish, elektronika harakati va ifodasi.
Elektronika rivojlanishning to'rt bosqichidan o'tdi. Birinchi bosqich 1895 yilda yakunlandi, A. S. Popov simsiz telegrafiya radio ixtirosi bilan boshlandi.
CHIROQ ELEKTRONIÖI YARIM SUPEROTKAZUVCHILAR ELEKTRONIKA . Nanoelektronika. FUNKTSIONAL ELEKTRONIKA. Bioelektronika. Akustoelektronika. MAGNITELEKTRONIKA.
2.
HaH0 Ba CþYHK14VIOHaJ1 aneKTPOHhKanapra M30X, 6epþ1Hr.
100 nanometrdan kam boⁱ lgan elementlarning oⁱlchamlari bilan integral elektron davrlarni qurishning texnologik va jismoniy asoslarini ishlab chiqadigan elektronika maydoni nanoelektronika deb ataladi. Nanoelektronika atamasi zamonaviy yarim o'tkazgichlarning mikroelektron'kasidan otishni aks ettiradi, bu erda elementlarning o'lchamlari mikrometr birliklari, kichikroq elementlarga — o'nlab nanometr oⁱlchamlari bilan o'lchanadi.
Nanorazmerlarga o'tish bilan, sxemalar ko'plab yangi xususiyatlarni ochib beruvchi kvant effektlari ustidan hukmronlik qila boshlaydi va shuning uchun ularning foydali foydalanish istiqbollarini belgilaydi. Va mikroelektronika uchun kvant ta•siri ko'pincha parazit bo^llib qolsa, masalan, tranzistorning hajmini pasayishi bilan uning ishi tunnel ta'siriga aralasha boshlaydi, aksincha, nanoelektronika nanogeterastrukturali elektronika uchun asos sifatida bunday taⁱsirlardan foydalanish uchun mo'ljallangan.
3.
6h0 Ba 6epVIHr.
Bioelektronika (biologik elektronika) - bu juda ishonchli, ishonchli va aqlli hisoblash vositalarini yaratish uchun tirik organizmlar tomonidan axborotni qayta ishlash usullari va tamoyillarini o'rganadigan fan va texnologiya sohasi. Elektron biotexnologiya sohasida biosensorlar va qurilmalar, biochiplarning zamonaviy turlarini yaratish uchun foydalanish mumkin. Biotexnologiyada yarim o^ttkazgich asboblarini yaratish mumkin.
Akustoelektronika- bu yuqori chastotali (20 Hz dan ortiq) akustik toⁱlqinlarni elektr maydoniga va qattiq holatda elektronlarga qo'llash jarayonini o'rganadigan fan va texnologiya sohasi. Akustik elektronikaning 3 asosiy ta^tsiri bor: akustik to'lqinlarning elektron emishi, akustik to'lqinning tezligini o'zgartirish, akustik ta'sirv Radioelektron tizimlarida akustik to^tlqinlardagi ma'lumotlarni uzatish va qayta ishlash akustik to'lqinlarni kechiktirish liniyalarida va stabilizatsiya qilish uchun kvarts rezonatorlarida qo'llaniladi. Quyidagi qurilmalar Sirt akustik toⁱlqinlarda keng qo'llaniladi: televizor filtrlari, akustik tranzistor, akustik to'lqin zaryad konvertori.
4.
MarHhT03neKTPOHhKa Ba YHhHr KÿnnaHhUJ c08anal)V1.
Magnitelektronika elektromagnetizm va magnit indüksiyon hodisalariga asoslangan katta asboblar guru hini o'z ichiga oladi. Magnit elektron qurilmalar barcha zamonaviy usullarni bajarishi mumkin: signallarni kuchaytirish (kuchaytirgichlar, maserlar), transformatorlar, drayvlar (saqlash qurilmalari), kanallarni qayta ulash (sirkulyatorlar, Magnitelektronikaning komponent bazasi mikroinduktorlar, antennalar, magnit- rezonans sensorlarni o'z ichiga oladi. Magnitelektronikani qo'llashning asosiy yoⁱnalishlari radiotexnika, aloqa, televizory radar, harbiy texnika hisoblanadi.
5.
6hPhHqþ1 VIHTerpan MHKpocxeManap (VIMC) KaqoH Ba KHMnap TOMOHVIAaH qpaT¼nraH?
1958 Yil oxirida va 1959 yilning birinchi yarmida yarimðtkazgich sanoatida yutuq yuzaga keldi. Uchta xususiy Amerika korporatsiyasini vakili bo'lgan uch kishi integral mikrosxemalar yaratilishiga toⁱsqinlik qilgan uchta asosiy muammolarni hal q'ldi. Texas Instruments kompaniyasining Jek Kilby birlashuv tamoyilini patentladi, birinchi nomukammal IMS prototiplarini yaratdi va ularni ketma- ket ishlab chiqarishga olib keldi. IMSlarning hajmi ihcham, og'irligi kam, energiya sarfi kichik, ishonchliligi yuqori bo'lib, hozirgi kunda uch konstruktiv — texnologik variantlarda yaratilmoqda: qalin va yupqa pardali, yarimo'tkazgichli va gibrid.
6.
VIHTerpan MHl
Integral mikrosxema (IMS) o'ta ixcham, ota pishiq, kichik tannarxga ega bo'lgan va kam quvvat iste'mol qiladigan radioelement yasash yo'lidagi urinishlar mahsulidirl IMS elementi deb, konstruktsiyasi bo'yicha kristall yoki asosdan ajralmaydigan, ERE funktsiyasini bajaruvchi IMSning qismiga aytiladi. IMS komponenti deb, diskret element funktsiyasini bajaruvchi, lekin montajdan avval mustaqil mahsulot boⁱ lgan IMSning bo'lagiga aytiladi. Yig'ish, montaj qilish operasiyalarini bajarishda komponentlar mikrosxema asosiga o'rnatiladi. Qobiqsiz diod va tranzistorlar, kondensatorlarning maxsus turlari, kichik o'lchamli induktivlik g ⁱ altaklari va boshqalar sodda komponentlarga, murakkab komponentlarga esa — bir nechta elementdan tashkil topgan, masalan, diod yoki tranzistorlar y@malari kiradi.
VII-łrerpan MMIąpocxeManaPHHHr (MMC) TaBC91(bnal-WIUJ91.
Integral mikroelektronika va nanoelektronika bilan bir vaqtda funktsional elektronika rivojlanmoqda. Elektronikaning bu yo'nalishi ananaviy elementlar (tranzistorlar, diodlar, rezistorlar va kondensatorlar)dan voz kechish va qattiq jismdagi turli fizik hodisa (optik, magnit, akustik va h.k.)lardan foydalanish bilan bog'liq. Funkisonal elektronika asboblariga akustoelektron, magnitoelektron, kriogen asboblar va boshqalar kiradi,
8.
hHTerpan MMKpocxeManaPHMHr (MMC) 6enr9łnaH911-u
TY1391Mb,1.
Imslar 6ta elementdan iborat bo'lgan belgilanish tizimi yordamida klassifikasiyalanadi: Birinchi element (K — harfi) — IMS keng ko'lamda qo'llanilish UChUn mo'ljallanganligini bildiradi. Ikkinchi element (harf) material va kobiq turini bildiradi (A plastmassali planac E- metall- polimerli, chiqishlari 2qator qilib yasalgan, l- shishakeramikli planar, B- qobiqsiz). Uchinchi element (bitta son) — IMSning konstruktiv- texnologik turini bildiradi (1,5,6,7- yarimotkazgichli, gibrid, 3- boshqa: pardali, keramik, vakuumli). To'rtinchi element (ikkita yoki uchta
son) — lMS seriyasining tartib raqamini bildiradi. lkkita son lbirla1ikda- aniq seriya raqamini bildiradi. Beshinchi element (ikkita haf) — lMSning funktsional vazifasini bildiradi„ 01tinchi element bir turdagi lMS seriyalari ichidagi ishlanma tartib raqamini bildiradi.
9.
Интеграл микросхемаларнинг (ИМС) актив ва пассив элементлари.
Yarim dtkazgich lMS ning faol va passiv е1етег№гЈ Ьфо|уаг tranzistor tuzilishi asosida amalga oshirilishi mumkin, Emitter е, kollektor К ма Ь ma'lumotlar bazasining xulosalari boshqa elementlaming xulosalari bilan bjr xil tekis[ikda yotadi. Ushbu dizayn р] апаг deb ata1adi„ Р|апаг stmkturada kollektor oqimining uzunligi oshadi ма shuning uchun би oqimning qarshiligi tranzistoming 5ir qator parametrlariga salbiy ta(sir kdrsatadi. kol[ektor maydonining qarshiligini kamaytirish uchun и п + - tipli past yashirin qatlamni yaratadi.
10.
Интеграл микросхемаларнинг (ракамли) асосий параметрлари.
Ракамли техника козирги кунда КИСОблаш техникасининг асосини ТаШКИЛ «илиб куйидаги йУналишларда кенг Олланилмокда:

• 
  Технологик жараёнларни автоматик бошкариш, техник хусусиятларини автоматик назорат килиш ва таилис «илиш;
  
• 
  Электрон КИСОбЈ'ЕШ машиналарида административ бошкариш, илмий ишлар ва автоматлаштирилган лойикалаштиришлар учун фойдаланилмокда,
  
• 
  Ракамли техниканинг ривожланишига 1949 йилда транзисторнинг яратилиши туртки бУлди. Бизга маълум бУлган мантикий функция ва амалларни косил КИЛИШДа транзисторлардан фойдаланиш имконияти мазжудлиги ракамли техниканинг шу даражада жадал ривожланишига олиб келди
  
• 
  Ракамли курилмалар деб, мантикий алгебра функцияларини амалга ошириш учун ишлатиладиган курилмаларга айтилади.
  
• 
  Ракамли курилмалар кодди сУзларни киритиш ва чикариш усулига «араб кетма- кет, параллел за аралаш турларга бУлинади.
  
• 
  Кетма- кет ракамли «урилма киришига кодли суз белгилари бир вактда берилмайди,
  

11. ИМСлар яратишн инг технологик жараёни.
Интеграл микросхема (ИМС) куп сонли транзистор, диод, конденсатор, резистор ва уларни бир бирига уловчи Утказгичларни ягона конструкцияга бирлаштиришни (конструктив интеграция); схемада мураккаб ахборот Узгартиришлар бажарилишини (схемотехник интеграция); ягона технологик ЦИКЛДа, бир вактнинг узида схеманинг электрорадио элементлари (ЭРЭ) косил Килинишини, уланишлар амалга ОШИРИЛИШИНИ ва бир вактда гурук усули билан куп сонли бир хил интеграл микросхемалар косил килиш (технологик интеграция) ни акс эттиради, ИМС, ягона технологик ЦИКЛДа, ягона асосда тайёрланган за ахборот Узгартиришда маълум функцияни бажарувчи узаро электр жикатдан уланган ЭРЭлар мажмуасидир
12.
Ярим Утказгичли ИМС, тузилмаси.
RPVIM jTKa3rw-4flb•1 IMS- bu elementlar yarimdtkazgich substratining yer osti qatlamida ishlab chiqarilgan Chip (shakl. 5). Ushbu IMS zamonaviy mikroelektronikaning asosini tashkil etadi.

ız

RPHM YTKasrvıqnvı MMC RPaTHJ1/UJHHVIHr xapağHvı.
Issiqlik oksidlanishi yarimötkazgich asboblarini ishlab chiqarishda ma[lum bölgan standart texnologik jarayonlardan farq qilmaydi. Silikon yarimötkazgich chiplari texnologiyasida oksidli qatlamlar keyingi texnologik jarayonlarda yarimo'tkazgich kristalining (elementlarning, chiplarning) alohida qismlarini izolyatsiya qilishga xizmat qiladi. Yarim Supero[tkazuvchilar integral mikrosxemalar ishlab chiqarishda eng köp tomonlama texnologik jarayon optik litografiya yoki fotol itografiya hisoblanadi. Fotolitografiya jarayonining mohiyati fotosensitiv qoplamalarda (fotorezistlar) yuz beradigan fotokimyoviy hodisalardan foydalanishga asoslangan.

ız

VIHTerpan MHpocxeManapaa nervıpnaı-u
nerwpnaw- RP)/MYTKasrvıq x,axrwıra 101PVITManaPHH K/PVITHLLI Kapağı-wı. VIMCnap Tahğpnaı-uga nerı,ıpnaıu cxeMaHhHr aKTVIB Ba naccvıg xocvın ışımıı.u Kapana 3apyp
YTKa3YBqaHJ114KHvı TatMvıı-ınaı-1J yqyH Kepaıç. HOH nenıpnaw erapmı 31-ıeprvıqraga Te3naTvınraH KVIPVITMa vıowıapvıı-wı Hvııç06qarvı Tb,ıpıçvıujnap opçanvı Kpvmanra ıoıpvı-rvıuj 6nııaH apaanra oı.uvıpı,ıııagvı, HOH nervıpnauı YH/Bepcannvırvı Ba
OCOH apıanra OUJVIPHŞWIUJVI 6vınaH xapaı«epnaı-ıaavı. Vloı-ınap
TOKVIHVI Praprvıpı,ıö nerv1PJIOBl-wı K/"1TManap
KOHL,ıeHTPa14blRChHH, 31-ıeprVlRCVIHH Y3rapTvıpv16 aca — nervıpnaı-u qyçypmırv1Hb1 601-u«apvıuı MYMKVIH,
12.
Интеграл микросхемаларда эпитаксия ва термик ОКСИДлаШ жараёни.
Газ фазали ва суюк фазали эпитаксия усуллари кенг таркалган булиб, улар монокристал асос сиртида пёки р-турли утказувчанликка эга бУлган эпитаксиал катламлар крсил килиш имконини беради. Термик ОКСИДЈЕШ - кремний сиртида оксид (Si02) Катлам (парда) кОСил «илиш максадида сунъий йУл билан оксидлашдан иборат жараён. У «ори (1000+ 1200) ОС температураларда кечади,
12.
Интеграл микросхемаларда фотолитография жараёни ва фоторезист тушунчаси.
Фотолитография - яримутказгич пластинадаги металл ёки диэлектрик пардалар сиртида маълум шаклдаги локал сожаларни косил килиш жараёни. Ушбу сожалар кимёвий емиришдан химояланган булиши шарт, Фотолитография жараёнида ультрабинафша нур таъсирида уз хусусиятларини Узгартирувчи, фоторезистдеб аталувчи, махсус моддалар ишлатилади.
12.
Аналог ИМС, схемаси.
AnaIog integral mikrosxemalar ay[antirish (qayta ishlash) ма signal 5erish silliq (uzluksiz) kuch[anish o'zgarishlar (yoki joriy) tomonidan ama1ga oshiriladi. Нас qanday aims elementidagi chiqish signali uzluksiz kirish signalining funktsiyasidir. AWSNlNG maxsus ishi chiziq1i xarakter1i chip[ar- lineer aims.
Ипеег integral mikrosxemalar, chiqish signali, Ыгоп- bir
buzilishsiz oldindan belgilangan daromad (uzatish) nisbati bilan chiziqli kirish funktsiyasi.
12.
AHanor MMC napra KýinnaanraH Tana6nap.
AIMSGA qo'yiladigan talablar: minimal kirish signali buzilishi, past shovqin darajasi, past o'tish davri, chiqish signallarining barqarorligi. Odatda, aims sxema turli xil funktsional elementlarni O^lz ichiga oigan tartibsiz tuzilishga ega. Shuning uchun, AIMSDA integratsiya darajasi raqamli integral mikrosxemalar (CIMS) ga qaraganda ancha past. Aims ko'pincha gibrid yoki monolitik texnologiya asosida ishlab chiqariladi.
12.
AHanor MMC napHYIHr TaBCHCþnaHhUJh.
Koⁱp maqsadli kuchaytirgichlar analog signallarning maxsus konvertatsiyasini amalga oshiradi va bajarilgan funktsiyalar b09icha tasniflanadi:
— quvvat kuchaytirgichlari - past chastotali kuchaytirgichlar — quvvat manbalari kuchaytirgichlari va uzatuvchi qurilmalar;
— radiochastota kuchaytirgichlari- tor tarmoqli, keng polosali va mikroto[lqinli kuchaytirgichlar;
— oldindan dasturlashtirilgan konvertatsiya qilishni amalga oshiradigan instrumental kuchaytirgichlar — taqqoslagichlar, stabilizatorlar (regulyatorlar), ko•paytirgichlar, konvertorlar, cheklovchilar, chastota tanlash filtrlari va boshqalar.
12.
Sapisapop TOK rel-lepaToph (STO Ba3V14)ach.
BTFHVIHr KVIPhUJ KyqnaHhUM Ba 10KnaMa KVIVIMaTV1 ÿ3rapraHAa qV1101UJ TORM EVIVIMaTk1HV1 ý3rapMac caK,nal.unaH V160paT 6ýJ1þ16, ynap Typnvl 4)YHKL4þ10Han Ba3þ14)anapHV1 6axapygqV1 aHanor ga paFsaMJ11-1 MHKpocxeManapaa
VILIjnaTunaannap.
12.
BapKapop TOK reHepaTop¼HhHr BAX, YHra 91308 6ephHr.
P- n- o^ttishning volt- amper xususiyatlari. BAX tahlilidan p - no'tishning asosiy xususiyati — bir tomonlama otkazuvchanlik Ikuzatiladi . To^tg'ridan- to^tg'ri kuchlanish qo'llanilganda, o^ttish orqali oqim eksponentsial qonun bilan ortadi, Teskari voltajda yuzaga keladigan teskari oqim to^tg'ridan- to^tg'ri va zaif ravishda teskari kuchlanish miqdoriga bog'liq, Otish orqali o•zgaruvchan kuchlanish kiritilganda, asosan to'g ^tridan- to'g'ri oqim oqadi. Shuning
4- Mavzu:Ma'lumotlarni o'zgartiruvchi standart sxemalarini qamragan analog tizimlar dunyosi bilan kompyuter tizimlarining o'zaro tasiri ta'siri bilan bog'liq muammolar.
Reja:
1 .Analog tizimlar dunyosi haqida.
2. Kompyuter tizimlarini bog'liq muammolari.
Yangi kompyuter texnologiyalarining rivojlanishi inson faoliyat ining turli sohalariga murakkab hisoblash tizimlarini joriy etishga turtki bo^lldi. Kompyuter
texnologiyalarining eng muhim dasturlaridan biri bu uzluksiz maⁱl umot oqimini yaratish
va qayta ishlashni boshqarish tizimlari bo'lib, ularning asosini odatda signal
protsessorlari tashkil etadi. Motorola vakillarining soⁱzlariga k o'ra, 2000 Yilda AQSh
xaridorlarining 90% dan ortig'i DSP ( Digital Signa/ Protsesso r - Raqamli Signal
Protsessor) ichiga Olgan kamida bitta mahsulotni sotib 01 ishadi . Elektron
komponentlarning ushbu tarmog'ining yigirma yillik rivojlanishi d avomida DSP ishlashi
bir necha yuz MIPSga etdi va narx 90% dan oshdi, bu ularning dey arli barcha sohalarga keng tarqalishiga Olib keladi.
Umumiy maqsadli kompyuterlarga asoslangan hisoblash tizimlar ini ishlatish va
loyihalashda mavjud bo^llgan yondashuv real vaqt rejimida ham, k ompyuter xotirasida
ma^l lumot yozilgandan keyin ham murakkab ishlov berish jarayonl arini amalga oshirish
uchun qo'shimcha qurilmalarni (taxtalar, modullar) talab qilad
i. Qoida tariqasida,
bunday qurilmalar yaqinda DSPlar yordamida amalga oshirildi, ular kuchli hisoblash
tuzilishiga ega bo^tlib, axborot oqimlarini qayta ishlash uchun turli xil algoritmlarni
amalga oshirishga imkon beradi„
Nisbatan past narx, shuningdek ishlab chiqilgan dasturiy ta^tminot ni ishlab chiqish
vositalari bunday tizimlarni axborot ta•minotining turli sohalari da amalga oshirishni
osonlashtiradi. AQSh va Evropadagi ko•plab kompaniyalar o'zlarin ing DSP- tizimlarini
taklif qilmoqdalar, ular 1 dan 8 gacha DSP va 128 Kbaytdan 256 MB gacha maⁱ lumotlar
va dasturlar uchun xotiradan foydalanadilar. Analog qurilmala r, Texas Instruments,
Motorola, NEC, AT&T dan eng ko'p ishlatiladigan DSP- lar.
Bitta protsessorni yoki boshqasini tanlash ko'p mezonli vazif adir, ammo shuni
ta'kidlash kerakki, Analog Devices protsessorlari katta hajmd agi matematik hisob-
kitoblarni (masalan, raqamli signallarni filtrlash, korrelyatsiya fun ktsiyalarini hisoblash
va hokazolarni) talab qiladigan dasturlar uchun afzalroqdir, c hunki ularning bunday
ishlarda ishlashi yuqori bo'ladi. Motorola va Texas Instrumen ts protsessorlariga
qaraganda. Shu bilan birga, tashqi qurilmalar (intensiv protse ssor tizimlari, turli xil
kontrollerlar) bilan jadal almashinuvni talab qiladigan vazifalarni bajarish uchun yuqori
tezlikda ishlaydigan interfeys quyi tizimlariga ega bo'lgan Tex as Instruments
protsessorlaridan foydalanish afzalroq.
Motorola- bu signal mikroprosessorlarini ishlab chiqarishda etakchi, ularning
aksariyati arzon va ancha samarali 16 va 24 bitli qo'zg'aluvc han
mikroprotsessorlar. Kengaytirilgan aloqa imkoniyatlari, maⁱlumotl ar va dasturlar
uchun etarli chipli xotiraning mavjudligi, dasturlarni ruxsatsiz kiri shdan himoya
qilish, energiyani tejash rejimini qo'llabquvvatlash ushbu mikroprotsessorlarni
nafaqat ixtisoslashgan kompyuterlar, balki kontrollerlar, maish iy elektron
qurilmalar, tizimlarda foydalanish uchun jozibador qiladi„ mos lashuvchan
filtrlash va boshqalar. Ushbu tizimlar uy va sanoat nazorat tizimla rining ko'plab
turlarida mavjud, masalan, muzlatgichlar, avtomobillar va iqli m tizimlari va
boshqalar. Motorola yechimlari energiya samaradorligi (samar adorlik) ga ortib
borayotgan ehtiyojni qondirish uchun ishlab chiqilgan, shunin gdek, elektron
vosita tizimlarini loyihalashda dasturlash qulayligi va moslashuvchanligi,

1. Raqamli Signal protsessorlari
Zamonaviy tizimlarning raqamli standartlarga tez o'tish jarayoni k atta hajmdagi
ma'lumotlarni qayta ishlashni talab qildi. Signallar bilan mura kkab operatsiyalar,
masalan, siqilgan audio va video ma'lumotlarni ochish, ma'lumot oqimlarini yo^tnaltirish
va boshqalar. yuqori samarali hisoblash tizimlaridan foydalanish ni talab qiladi. Bunday
tizimlar turli elementar bazalarda amalga oshirilishi mumkin, ammo Raqamli Signal
protsessorlariga (DSP) asoslangan qurilmalar eng koⁱp qo'llaniladi.
Ommaviy parallelizmga ega kompyuter tizimlarining rivojlanis h tarixi o^tnlab
yildan ko^lproq davom etmoqda„ Ehtimol, bu ilmfan va texnologiyalarning ichki
taraqqiyoti dunyo yutuqlari darajasida bo'lgan va ba'zi hollarda ulardan ustun bo'lgan kam sonli sohalardan biridir.
DSP protsessorlari raqamli signallarni qayta ishlash uchun mo^tljal angan -
raqamli signallarni matematik manipulyatsiyasi. Ular simsiz tizim larda, audio va video ishlov berish, boshqaruv tizimlarida keng qo'llaniladi.
DSPdan foydalanadigan ilovalar soni va ishlov berish algoritmlari ning
murakkabligi oshib borishi bilan, ularga tezlikni oshirish va ji hozlash interfeysi va boshqa ixtisoslashgan tugunlarga nisbatan talablar oshmoqda.
Bugungi kunga kelib, DSP ning ko'pgina turlari mavjud, ular unive rsal va juda tor vazifalarga qaratilgan.
2. NeuroMatrix oilasining protsessorlari
"Modul ^l' ilmiytexnik markazi VLSI L 1879VM1 (NM6403) va 1879VM2
(NM6404) ni o'z ichiga Olgan raqamli signallarni qayta ishlas h protsessorlari (DSP)
NeuroMatrix oilasini ishlab chiqdi, va uzoq muddatda -
1879VM4 (NM6405) uchinchi
avlod protsessor. Dastlab, asabiy jarayonlarni qoⁱllabquvvatlash uchun taxtalarni
yaratishda, STC mutaxassislari chet el DSPlaridan foydalanganlar. Biroq, ularning
arxitekturasi hal qilinadigan vazifalar sinfiga mos kelmadi va vaq t otishi bilan "Modul"
mutaxassislari nafaqat o'zingizning DSP protsessoringizni ishl ab chiqish, balki uni xorijiy analoglardan ham yaxshiroq qilish mumkin degan xulo saga kelishdi, Bunday qurilma NeuroMatrix NM6403 chipi edi-
Ushbu oilaning dziga xos xususiyati bu qurilmalarning yuqori ishlashi va narx
nisbati bilan ta'minlaydigan asl patentlangan vektor- matritsa arxitekturasi.
NeuroMatrix oilasining protsessorlari bu RLIC arxitekturasining yuqori
şamaradorlikka ega hisoblash asboblari bo'lib, ular VLIW (Juda u zun yo'riqli söz - juda
uzun buyruqli söz), SİMD (yakka tartibdagi bir nechta ma'lu mot) va superscalar
elementlariga ega- Ular 64bitli vektorli apparatlardagi matritsa va vektorli
operatsiyalarni qo'llabquvvatlaydi, bunda ma'lumotlar yig'iladi (qo'shimcha sobit
nuqtali kodda). Har bir vektor ixtiyoriy sig'imning bir nechta elementlaridan iborat
bo^llishi mumkin, ammo vektorning barcha elementlarining um umiy sigⁱimi 64 bit bo[lishi kerak. LI 879VM1 protsessor
LI 879VMI protsessori etti yildan ko'proq vaqtdan beri mavju d, U Samsung
tomonidan mikron texnologik standartlarga ega CMOS texnol ogiyasi bo'yicha ishlab chiqariladi.
Protsessor 40 MGts gacha bo'lgan chastotalarda 40 + 85 C gacha bo'lgan
harorat oralig'ida ishlaydi va 3.0—3.6 V. dan kuchlanish, 199 9 yilda ushbu

protsessorning mikroprotsessor yadrosidan foydalanish uchun litsenziya Fujitsu
tomonidan olingan. L1879BM1 32 bitli skorali maⁱ lumotlar va 64 bitli blok
ma'lumotlarga kiritilgan 1 dan 64 gacha bo'lgan dasturlashtiriladi gan bitlarning vektor ma'lumotlari bilan ishlashni qďllab- quvvatlaydi,
NeurOMATRlX NM6403 neyron signal protsessor ("Module” k ompaniyasi,
50 MGts chastotada 1,3 Vt quvvat sarfi;
o ish sharoitlari: - 60 + 850
NeuroMatrix NM6403 NeuroMatrixCore (NMC) protsessor yadros iga asoslangan
bďlib, u VLIM / SIMC) arxitekturasi (Ver ilog tili) bilan yuqori samarali DSP protsessorining sintez qilinadigan modelidir.
Protsessor quyidagilarni o'z ichiga oladi:
32- bitli RISC 32bitli ma'lumotlarga skalif arifmetik, mantiqiy va siljish
operatsiyalarini bajarad@gan, 5 bosqichli quvurlar bilan ishlayd igan, shuningdek
dasturning bajarilishini boshqaruvchi protsessor. RISC protsesso ri asl yoⁱriq tizimidan
foydalanadi. Buyruqlar 32 va 64 bitli bo'lib, bitta buyruq odat da ikkita operatsiyani belgilaydi: arifmetik va kiritish- chiqish;
64— bitli ma'lumotlar vektorlarida arifmetik va mantiqiy amallarni baja radigan vektorli tugun;
Ikki xil 64 bitli tashqi xotira interfeysi mahalliy (I-MI) va global (GMI). Har bir
interfeys SRAM / DRAM kabi tashqi xotiraning ikkita banki bilan umumiy sig ⁱimi 8 GB
(231 32 bitli hujayralar) bilan ishlashga imkon beradi.
Shunday qilib, mavjud manzil maydoni 16 Gb (2 Almashinish 32 va 64 bitli ma ⁱ lumotlarda sodir bo ⁱ ladi.
Manzilning eng kam ahamiyatga ega bo'lgan bitimidan faqat 32- bitli maⁱlumot almashilganda foydalaniladi,
I-MI va GMI interfeyslari boshqa protsessor bilan umumiy xotirani almashishni
qo'llab- quvvatlaydi;
Xotira va portlar orasidagi 64 bitli ma'lumotlar;
Sizga tashqi avtobuslardan birini oltita ichki avtobusning biriga dinamik ravishda
ulashga imkon beruvchi maⁱ lumotlar uzatgichi: IB buyruq avtobus
SDIB / SDOB
skalyar ma'lumotlarni kiritish / chiqarish, VDIB / VDOB vekto rli kirişh / chiqish

ma'lumotlari, shuningdek, WB kirişh og'irligi avtobusi biları, Barch a shinalar 64 bitli. Irasm. Protsessor tuziIishL
5- Mavzu:ShinaIar va boshqa o'zaro bog'lovchi hamda aloqa tarmoqlarining vazifalari.
Simsiz bog'lanish. Bunda kompyuterlar bir- biri bilan simsiz aloqa vositalar yordamida, ya'ni radio to'lqinlarj infraqizil nurlar, WiFj va Bluetooth texnologiyalari yordamida bog'lanadi,
Bir- biri bilan bog'langan kompyuterlarning bunday majmuasi kompyuter tarmog'ini tashkil etadi,
Tarmoq - kompyuterlar, terminallar va boshqa qurilmalarning ma'lumot almashishni ta'minlaydigan aloqa kanallari bilan o'zaro bog'langan majmuasi. Kompyuterlararo ma'lumotlarni almashishni ta'minlab beruvchi bunday tarmoqlar kompyuter tarmoqlari deb ataladi.
Kompyuter tarmoqlarini ularning geografik joylashishi, masshtabi hamda hajmiga qarab bir nechta turlarga ajratish mumkin, masalan:
Lokal tarmoq - bir korxona yoki muassasadagi bir nechta yaqin binolardagi kompyuterlarni o'zaro bog'lagan tarmoq,
Mintaqaviy tarmoqlar- mamlakat, shahar, va viloyatlar darajasida kompyuterlarni va lokal tarmoqlarni maxsus aloqa yoki telekommunikasiya kanallari orqali o'zaro bog'lagan tarmoqlar.
Global tarmoqlar- o'ziga butun dunyo kompyuterlarini, abonentlarini, lokal va mintaqaviy tarmoqlarini telekommunikasiya (kabelli, simsiz, sun'iy yo'ldosh) aloqalari tarmog'i orqali bog'lagan yirik tarmoq
Tarmoq orqali axborotlarni uzoq masofalarga uzatish imkoniyati vujudga keldi. Tarmoq axborotlarni uzatish, alohida foydalanilayotgan kompyuterlarni birgalikda ishlashini tashkil qilish, bitta masalani bir nechta kompyuter yordamida yechish imkoniyatlarini beradi. Bundan tashqari har bir kompyuterni ma'lum bir vazifani bajarishga ixtisoslashtirish va kompyuterlarning resurslaridan (ma'lumotlari, xotirasi) birgalikda foydalanish, hamda butun dunyo kompyuterlarini o'zida birlashtirgan Internet tarmog'iga bog'lanish mumkin.
Tarmoq taqdim etadigan hizmatlar. Kompyuter tarmoqlari axborotlarni elektr signallari ko'rinishida uzatish va qabul qilishga ixtisoslashgan muhit. Tarmoqlar biror maqsadga erishish uchun quriladi, ya'ni bog'langan kompyuterlar orqali biror masalalami yechish uchun ixtisoslashtiriladi. Tarmoq xizmatlariga quyidagilami misol tariqasida keltirish mumkin:
Fayl server xizmati. Bunda tarmoqdagi barcha kompyuterlar asosiy kompyuterning (server) ma'lumotlaridan foydalanish yoki o'z ma'lumotl arini asosiy kompyuter xotirasiga joylashtirish mumkin;
Print server xizmati. Bunda tarmoqdagi barcha kompyuterlar o'z ma'lumotlarini xizmat joriy qilingan kompyuter boshqaruvi orqali qog'ozga chop qilishi mumkin;
Proksi server xizmati. Bunda tarmoqqa ulangan barcha kompyuterlar xizmat joriy qilingan kompyuter boshqaruvi orqali bir vaqtda Internet yoki boshqa xizmatlardan foydalanishi mumkin;
Kompyuter va foydalanuvchi boshqaruvi xizmati, Bunda tarmoqqa ulangan barcha kompyuterlarning va ularda qayd qilingan foydalanuvchilarning tarmoqda o'zini tutishi hamda faoliyat yuritishi belgilanadi va nazorat qilinadi.
Tarmoq har doim bir nechta komp'yuterlarni birlashtiradi va ulardan har biri o'z axborotlarini uzatish va qabul qilish imkoniyatiga ega. Axborot uzatish va qabul qilish komp'yuterlar o'rtasida navbat bilan amalga oshiriladi. Shuning uchun har qanday tarmoqda axborot almashinuvi boshqarib turiIadL Bu esa dz navbatida kompyuterlar o'rtasidagi axborot to'qnashishi va buzilishini oldini oladi yoki bartaraf qiladi,
Kompyuterlar tarmoqlari tashkil etilgandan so'ng undagi barcha kompyuterlarning manzillari belgilanadi, Chunki axborotlarni tarmoq orqali bir kompyuterdan boshqasiga uzatish kompyuter manzillari orqali amalga oshiriladi. Jo'natilayotgan axborotga oddıy hayotimizdagi xat jo'natish jarayoni kabi uzatuvchi va qabul qiluvchi manzillari ko^l rsatiladi va tarmoqqa uzatiladi. Har bir kompyuter kelgan axborotdagi qabul qiluvchi manzilini o'zining manzili bilan solishtiradi, agar manzillar mos kelsaj u holda axborotni qabul qilib oladi va uzatuvchiga qabul qilib olganligi to@risida tasdiq yo'llaydi, Xuddi shu tariqa kompyuterlararo axborot almashiniladi.
Manzil tushunchasi, Kompyuter tarmoqlarida manzil tushunchasi sifatida quyidagi fikrlarni keltirish mumkim
Manzil kompyuter xotirasining qismlarini, kompyuter kiritish chiqarish qurilmalari portini, hisoblash tarmog'i kompyuterlarini hamda boshqa ma'lumot manbalarini yoki ularni uzatish uchun belgilangan joyni aniqlaydi.
Manzil hisoblash tarmoqlarida uzatilayotgan ma'lumotlarni qabul qİIuvchİ yoki jo'natuvchilarni aniqlovchi ma'lumotlar ketmaketligi.
Axborot muhitida tezlik tushunchasij birliklari va axborot kanallari sig'imi, Ma'lum vaqt oralig'ida aloqa muhitlari orqali uzatiladigan axborot hajmi - uning uzatilish tezligini belgilaydi.
Xar qanday harakatlanuvchi jism va modda uchun tezlik tushunchasi va uning o'lchov birliklari mavjud bo'lganidek, axborotning ham uzatish tezligi hamda o'lchov birliklari mavjuddir, bular:
Bit/sekund- bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan bitlar soni;
Kbit/sekund - bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan minglab yaxlitlangan bitlar soni;
Mbit/sekund - bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan millionlab yaxlitlangan bitlar soni;
Gbit/sekund - bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan milliardlab yaxlitlangan bitlar soni.
Axborot kanallarining sihimi ular orqali ma'lum vaqt oralig'ida uzatiladigan axborot hajmi bilan belgilanadi. Bu o'z navbatida axborot kanallarining o'tkazish qobilyatini anglatadi,
Axborotlarni qidirish tizimlari, Internet tarmog'idagi qidiruv tushunchasi shuni anglatadiki, bunda har bir foydalanuvchi o'ziga kerakli bo'lgan biror ma'lumot yoki materialni maxsus qidiruv tizimlari orqali topish imkoniyatiga ega bo'ladi.
Internet tarmog'i foydalanuvchilari qidiruvni Internet muhitida joylashgan veb- saytlar, ularning manzili va ichki ma'lumotlari bo'yicha Olib borishi mumkin, Bu esa foydalanuvchiga kerakli bo'lgan axborotni samarali qidirish va tez topish imkoniyatini beradi.
Internet tarmog'i shunday bir muhitki, u o'zida turli ko'rinishdagi va turli tillardagi ko'plab axborotlarni jamlagan. Bunda ushbu axborotlar ichidan kerakli bo'lgan ma'lumotlarni qidirib topish muammosi paydo bo'ladi. Internet tarmog'ida har bir foydalanuvchi axborotni qidirish uchun o'zbek, rus, ingliz yokl boshqa tillardagi bir yoki bir necha so'zdan tashkil topgan so'rovlardan foydalanadi. Ya'ni ma'lumotlarni uning sarlavhasi yoki uning tarkibida ishtirok etgan so'zlar va jumlalar bo'yicha qidirib topish mumkin. Bunda foydalanuvchi tomonidan Internet qidiruv tizimi qidiruv maydoniga kerakli ma'lumotga doir so'z yoki jumla kiritiladi va qidiruv tizimi ishga tushiriladi. Shundan so'ng qidiruv tizimi foydalanuvchiga o'zi tomonidan kiritilgan so'z yoki jumlaga mos keluvchi ma'lumotlarni qidirib topadi va kompyuter ekranida ularning rďyxatini hosil qiladi. Va nihoyat ro'yxatdagi ma'lumotlarni ketma- ket ko'rib chiqilib kerakli bo'lganlari kompyuterga saqlab olinadi.
Ko'rib ďtilganidek, har bir foydalanuvchi Internet tarmog'i orqali o'ziga kerakli bo'lgan ma'lumotlarni uning maVZUSi hamda tarkibidagi so'z yoki jumla bo ^ryicha qidirib topishi mumkin, lekin Internet tarmog'ida ma'lumotlar shunchalik ko'p- ki, ta'kidlab o'tilgan usul samara bermasligi mumkin. Bunday hollarda Internet qidiruv tizimlari qidiruvning bir qancha qo'shimcha usullari bo'yicha qidiruvni taqďm etadi, bular:
ma'lumotlarni uning tili bo'yicha qidiruv;
ma'lumotlarni uning turi (matn, rasm, musiqa, video) bo'yicha qidiruv; ma'lumotlarni uning joylashgan mintaqasi bo'yicha qidiruv; ma'lumotlarni uning joylashtirilgan sanasi bo'yicha qidiruv; ma'lumotlarni uning joylashgan Internet zonasi bo'yicha qidiruv; ma'lumotlarni xavfsiz qidiruv,
Rasmlar ma'lumotlarning grafik yoki tasvir ko'rinishi hisoblanadi, Internet tarmog'ida grafik ma'lumotl arning ko'plab turlari uchraydi, ya'ni: chizma (vektor), foto (rastr), harakatlanuvchl (animasiya) hamda siqilgan rasmlar. Bunday grafik ma'lumotlar tarkibida matnli axborot mavjud bďlmaydi. Shundan ko'rinib turibdiki, demak rasm ko'rinishidagi ma'lumotlar ustida faqatgina uning nomi yoki turi bo'yicha qidiruv Olib borish mumkin„
Ko'pgina internet qidiruv tizimlari grafik yoki tasvir ko'rinishidagi ma'lumotlarni qidirish uchun alohida bo'limga ega bo'lib, bu bo'lim orqali ixtiyoriy turdagi rasmlarni ularning nomlari bo'yicha qidiruvni amalga oshirish mumkin. Masalan, quyidagi rasmga shunday qidiruv tizimlarining biri tasvirlangan.
Internet tamog'ida matnli yoki rasm ko^r rinishidagi ma'lumotlardan tashqari musiqa va video ma'lumotlarning ham ko'plab manbalari mavjud, Internet tarmog'i orqali har bir foydalanuvchi musiqa eshitishi, radio tinglashi, teledasturlar yoki videofilmlarni tomosha qilishi mumkin. Internet orqali radioeshittirish va teledasturlar namoyishi ma'lum, ushbu turdagi xizmatlarni taqdim etuvchi tizimlar (serverlar) tomonidan amalga oshiriladi. Internet orqali radio tinglash yoki teleko'rsatuvni tomosha qilish uchun ushbu tizimga bog'lanishni o'zi kifoyadir. Ammo musiqa va filmlar Internet tarmog ^t iga ulangan kompyuterlarda alohida material ko'rinishida saqlanadi. Ularni tinglash, tomosha qilish yoki kompyuterga ko'chirib olish uchun avvalo kerakligini qidirib topish zarur.
Musiqa va video materiallari ustida ham grafik (rasm) materiallar kabi uning nomi yoki izohi bo'yicha qid'ruv olib borish mumkin, Bunda musiqa va filmlarni qidirib topish uchun qidiruv tizimi maydoniga materialning nomi yoki uning izohiga taalluqli biror jumla kiritiladi va qidiruv tizimi ishga tushiriladi. Shundan so'ng qidiruv tizimi tomonidan kiritilgan jumlaga mos keluvchi musiqa va video materiallar joylashgan veb- saytlarning ro'yxati shakllantiriladi. Ro'yxatdagi veb- saytlar foydalanuvchi tomonidan birin - ketin koⁱrib chiqiladi va kerakli materiallar kompyuterga saqlab olinadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
A,C.KapHM0B ga 60u.1Kanap. 9neKTPOTeXHVIKa Ba aneKTPOHMKa acocnapn, T,
1995 2. apyn•le, 3neKTPOTexHMKa. M, «BblCUJafi UJKOT1a» 1989 roa,
3,
A,PaxMM08. 9neKTPOTeXHMKa Ba 3neKTPOHk1Ka acocnapV1 „T. 1998 4.
AM. XOJ16060eBe H,A.X0WMM08. YMYMMVI aneKTPOTeXHk1Ka Ba 3T'.eKTPOHMKa acocnapu. 2000 5.
Apyrne, OCHoaa aBTOMaT/Kb1