Zamanagóy menedjment bazar ekonomikası sharayatlarında iskerlik júritiwshi
Download 399.53 Kb. Pdf ko'rish
|
1 tema
- Bu sahifa navigatsiya:
- I-BAP. MENEDJMENTTIŃ RAWAJLANÍW TARIYXÍ HÁM ZAMANAGÓY JAǴDAYÍ
- 1.1. Menedjmenttiń tariyxıy sharayatları
- 1.2. Menedjmenttiń ilimiy mektepleri
- Ilimiy basqarıw mektebi (1885-1920).
- Basqarıwdıń klassikalıq yaki hákimshilik mektebi (1920-1950).
- Basqarıwdaǵı insan qatnasıqları mektebi (1930-1950).
- Etikalıq pánler yaki bixevioristikalıq mektep (1950 jıldan házirgi waqıtqa shekem).
- Basqarıw ilimi yaki muǵdarlıq usılı mektebi (1950
- Sharayatlı qatnas (1960 jıldan házirgi waqıtqa shekem).
- Sistemalıq qatnas (50 jıllardan házirgi waqıtqa shekem).
- Processli qatnas (1920
- Tómende basqarıwda qatnaslar evolyuciyasınıń sızılması kórsetilgen
- 1.3. Ózbekstanda basqarıwdıń rawajlanıwı
- 1.4. Menedjmenttiń sırt el modelleri
- Menedjmenttiń amerika modelin
- Menedjmenttiń yaponiya modeli
- Batıs Evropa modeliniń
- 1.4.1-keste Menedjmenttiń yapon hám amerika modelleri Yapon modeli Amerika modeli
- Qadaǵalaw ushın sawallar
Kirisiw Zamanagóy menedjment bazar ekonomikası sharayatlarında iskerlik júritiwshi firmalar, kárxanalar, shólkemlerdi basqarıw ushın payda bolǵan sistema sıpatında olardıń óndirislik – xojalıq iskerliginiń nátiyjeli rawajlanıwı hám xızmet kórsetiwi ushın zárúrli sharayatlar jaratıp beriwdi kózde tutadı. Házirgi kúnge shekem sanaat, sawda, kommerciyalıq, awıl xojalıǵı tarawlarında basqarıwdıń bay ámeliy tájiriybesi toplanǵan. Biraq bul máseleniń teoriyalıq tárepleri ele jeterli dárejede islep shıǵılmaǵan. «Menedjment» oqıw kursınıń maqseti studentler tárepinen anıq bazardaǵı basqarılatuǵın ob`ekttiń básekige shıdamlılıǵın támiyinlewdiń kompleks sisteması sıpatında menedjment sistemasınıń ilimiy principleri hám usılların iyelew, olardı ámelde qollanıw ushın kerekli kónlikpelerdi bekkemlewden ibarat. Usı oqıwlıq bakalavriattıń barlıq ekonomikalıq baǵdarlarındaǵı studentleri hám magistratura qánigelikleriniń magistrleri úyreniwlerin kózde tutadı hámde xalıq xojalıǵınıń barlıq tarawındaǵı barlıq basqıshtaǵı menedjerlerininiń teoriyalıq bilimlerin arttırıwları ushın qolaylılıq jaratadı. Oqıwlıqtıń mazmunı joqarı kásiplik tálimniń Mámleketlik tálim standartına sáykes keledi. Oqıwlıq kirisiw, toǵız baptan ibarat tiykarǵı temalar, qadaǵalaw ushın sawallar, tayanısh sózler (hár bir bap boyınsha), glossariyler, test sawalları hám ádebiyatlar diziminen ibarat.
I-BAP. MENEDJMENTTIŃ RAWAJLANÍW TARIYXÍ HÁM ZAMANAGÓY JAǴDAYÍ 1-bapta
menedjmenttiń tariyxıy sharayatları; basqarıw pikiriniń evolyuciyası; alımlardıń onıń rawajlanıwına qosqan úlesi; elimizde basqarıwdıń rawajlanıw tariyxı; házirgi zaman menedjmentiniń ózgeshelikleri kórip shıǵıladı.
Basqarıw insanlar menen birge payda bolǵan. Ol miynettiń bólistiriliwi hám kooperaciyalanıw processinde iskerliktiń ǵárezsiz túrine ajıralıp shıqqan. Bul adamlardıń sociallıq óndiristegi iskerligin shólkemlestiriw hám muwapıqlastırıw zárúrligi menen tiykarlanǵan. Bunda olardan biri basshı, yaǵnıy basqarıwshılar, basqaları bolsa olarǵa boysınıwshılar, yaǵnıy basqarılıwshılar bolıp tabıladı. Basqarıw mashqalasın sheshiwge birinshi bolıp qádimgi egipetliler kirisken. Bunnan 6 mıń jıl aldın olar adamlardıń iskerligin belgili bir maqsetke baǵdarlaǵan halda shólkemlestiriw, onı jobalastırıw hám nátiyjesin qadaǵalawdıń zárúrligin tán alǵan. Antik dáwirde de basqarıwǵa belgili tárizde úles qosılǵan. Biraz keyinirek Greciyada miynet operaciyaların orınlaw hám olardıń bir tegis islewin támiyinlew usılları menen shuǵıllanǵan. Platon qánigelesiw principin qáliplestirlgen. Eramızdan aldıńǵı 325 jılda Iskandar Zulqarnayn birinshi ret áskeriy háreketlerdi basqarıw orayı sıpatında shtabtı shólkemlestirgen. Qádimdegi shólkemler belgili bir dúziliske iye bolǵan, onda basqarıwshılar dárejelerge ajıratılǵan. Qulshılıq dáwirinde de basqarıw elementleri bar bolǵan, biraq miynetke májbúrlewdiń tiykarǵı quralları sıpatında tuwrıdan-tuwrı májbúrlew hám jaza menen qorqıtıw usılları ústinlik etken. XVIII ásirdiń ekinshi yarımında Batıs Evropanıń bir qatar ellerinde payda bolǵan sawda kapitalizmi pútkilley basqa tiykarǵa yaǵnıy pul kapitalına iye bolǵan. Basqarıw ámeliyatı qádimgi waqıtlardan XX ásirge shekemgi dáwirde de rawajlanǵan bolsa da hesh kim onı sistemalı basqarıw haqqında oylap kórmegen. Adamlardı tiykarınan shólkemlerdi qanday basqarıw emes, al bálkim qanday etip kóp pul tabıw, siyasıy hákimiyattı iyelew qızıqtırǵan.
XIX ásirdiń basında inglis izertlewshisi R. Ouen óziniń kóp waqtın shólkem maqsetlerine basqa adamlar járdeminde erisiw mashqalalarına baǵıshlaǵan. Ol jumısshılarǵa jaqsı úy-jay bergen, olardıń miynet sharayatların jaqsılaǵan, olardıń miynetleriniń nátiyjelerin bahalaw sistemasın islep shıqqan hám kópshilik tólemler jolı menen jaqsı jumıstı xoshametlegen. Biraq, soǵan qaramay, sol dáwirdiń isbilermenleri R. Ouenniń reformalarında salamat pikirdi derlik kórmegen, sebebi olarda basqarıwǵa qızıǵıwshılıq bolmaǵan. Usı qatnas penen tek XIX-XX ásirler aralıǵında menedjment insanıylıq bilimler pán sıpatında biyǵárez tarawǵa aylanǵan. Amerikalı Jozef Varton 1881 jılda birinshi ret kolledjlerde oqıtıw ushın menedjment kursın islep shıqqan. Amerikalı injiner F.Teylor 1911 jılda óziniń «Ilimiy menedjment principleri» kitabın baspadan shıǵarǵan, ol ulıwma qızıǵıwdı keltirip shıǵarǵan hám onda birinshi ret basqarıw ilimi hám izertlewdiń ǵárezsiz tarawı dep tán alınǵan. Bul miynetler jámlengen tájiriybeni ilimiy tárepten ulıwmalastırıw hám ilimiy basqarıw tiykarların qáliplestiriwge háreket islengen birinshi jumıslar bolǵan. Olar massalıq óndiris hám ǵalaba túrde satıw, úlken sıyımlılıqtaǵı bazarlar hám qúdiretli korporaciya hám akcionerlik jámiyet formasındaǵı iri kólemli shólkemlerdi ózine tán ózgeshelikleri menen keńirek qamırap alıp atırǵan sanaat rawajlanıwınıń mútájligine juwap bolǵan. Júdá iri shólkemler óndiris hám miynetti nátiyjeli shólkemlestiriw, barlıq bólim hám xızmetler, menedjer hám olardıń wazıypaların orınlawshılardı ilimiy tiykarlanǵan principler, ólshem hám standartlarǵa muwapıq anıq hám óz ara baylanısqan halda islewge keskin túrde zárúrlikti sezgen.
Angliyadaǵı sanaat revolyuciyası basqarıwǵa qızıǵıwshılıqtı oyatıwshı dáslepki tiykarǵı kúsh bolǵan. Biraq basqarıw shólkemniń rawajlanıwı hám tabıslı háreket etiwine úlken úles qosıwı haqqındaǵı ideya birinshi ret zamanagóy basqarıwdıń watanı bolǵan Amerikada payda bolǵan. XX ásirdiń
baslarında, tez rawajlanıw dáwirinde, Qurama Shtatlar ámelde insan óziniń kelip shıǵıwı, milleti menen baylanıslı qıyınshılıqlardı jeńip ótip, baslamalar hám óziniń jeke múmkinshiliklerin erkin túrde kórsete alıw múmkin bolǵan birden bir mámleket bolǵan. Millionlap evropalılar Amerikaǵa kóship ótken hám sonıń ushın ol jerde júdá úlken miynet kúshi bazarın qurǵan. Qurama Shtatlar ózleriniń payda bolǵanınan baslap aq barlıq qálewshiler ushın bilim alıw ideyasın joqarı túrde qollap-quwatlaǵan, bul biznes hám basqarıwda hár qıylı rollerdi atqarıwǵa qábileti bar adamlardıń sanınıń artıwına járdem bergen. Transkontinental temir jollar Amerikanı dún`ya júzindegi eń iri birden bir bazarǵa aylandırǵan. Usı waqıtta ámelde biznesti mámleket tárepinen tártipke salıw imkaniyatı bolmaǵan, sonıń ushın jetiskenlikke erisken isbilermenler monopolist(jeke hákim)lerge aylanǵan. Nátiyjede iri tarawalar hám kárxanalar shólkemlestirilgen, olardı basqarıw ushın bir fomaǵa keltirilgen usıllar talap etilgen. Menedjmenttiń payda bolıwı tómendegi tiykarǵı sharayatlar menen baylanıslı: - mashinalı óndiristiń rawajlanıwı, basqarıwshıǵa talaplardıń ósiwi, múlktiń iyesi hám isbilermendi basqarıw tájriybesiniń ósip baratırǵan qıyınshılıqlardı saplastırıw ushın ázziligi; - bazar sub`ektleriniń úlken muǵdarınıń payda bolıwı, onıń kóleminiń ósiwi hám bazardıń baylanıslarınıń kúsheyiwi; - basqarıwǵa kásiplik qatnastıń zárúrligin tiykarlap beriwshi básekiniń ósiwi hám bazar ekonomikasınıń turaqlılıǵı; - iri korporaciyalardıń payda bolıwı hám soǵan muwapıq tek xızmetkerlerdiń arnawlı apparatta orınlawı múmkin bolǵan basqarıw jumıslarınıń kóleminiń artıwı; - múlktiń akcionerler ortasında jámleniwi nátiyjesinde akcionerlik kapitalın basqarıwda jańa wazıypalardıń payda bolıwı; - isbilermenlerdiń sanaat revolyuciyası dáwirinde jaratılǵan texnikanıń artıqmashılıqlarınan paydalanıwǵa háreket etiwleri;
- dóretiwshilik, qızıǵıwshań adamlar toparınıń jumıstı nátiyjeli orınlaw usılların dóretiwdi qálewi. 1.2. Menedjmenttiń ilimiy mektepleri Basqarıw haqqında pikirler bir tegis rawajlanbaǵan. Basqarıwǵa bir neshshe túrli qatnaslar bar bolıp, olar bazıda bir-birlerine sáykes kelgen, bazıda bolsa bir birinen ózgesheliklerge iye bolǵan. Jámiyet waqıttıń ótiwi menen zamangóy texnika hám texnologiyalardıń rawajlanıwına baylanıslı basqarıw boyınsha qánigeler, shólkem iskerligine tásir kórsetiwshi faktorlar haqqında bile baslaǵan. Dún`yada ilim-texnikanıń rawajlanıwı ózgerislerdiń maydanına aylanǵan hám kóp ellerdiń húkimetleri bizneske ózleriniń qatnasların barǵan sayın qatańıraq belgiley basladı. Bul faktorlar basqarıw salasındaǵı izertlewshiler shólkem iskerligine tásir kórsetiwi sırtqı kúshler bar ekenligin seze basladı. Usınıń nátiyjesinde menedjmentte jańa qatnaslar payda boldı. Basqarıw pániniń rawajlanıwına úlken úles qosqan tórt tiykarǵı qatnaslardı ajıratıw múmkin. Eń dáslepki kóz qaras, basqarıwda hár bir mekteplerdi ajıratıw kóz qarasınan qatnas. Ol óz gezeginde basqarıwdıń hár bir kóz qarasınan kelip shıǵıwshı tómendegi bes mektepti óz ishine aladı: ilimiy basqarıw, hákimshilik basqarıw, insanıylıq qatnasıqlar, etika haqqındaǵı ilim hámde basqarıw ilimi yamasa zamangóy muǵdar usıl. Ilimiy basqarıw mektebi (1885-1920). Pútkil dún`ya júzinde «Mektepti ilimiy shólkemlestiriw» atı menen keńnen tanılǵan bul mekteptiń payda bolıwı hám rawajlanıwı XX ásirdiń baslarına tuwra keledi. Bul mekteptiń negizin amerikalı injiner-ilimpaz F. Teylor (1850-1915) qurǵan, ol óziniń kúndelikli jumısında nátiyjelilikti hám ónimdarlıqtı arttırıw maqsetinde ónidirislik hám miynetti jedellestiriw mashqalaların sheshken. Onıń tiykar salǵan tálimi menedjmenttiń zamanagóy koncepciyasınıń tiykarǵı teoriyalıq mektebi bolıp esaplanadı. Bul mekteptiń kózge kóringen wákilleri sıpatında: L. Gilbert, F. Gilbert, G. Emerson, A. Gastev (Rossiya)lar esaplanadı.
F. Teylor pútkil dún`yaǵa ózin tanıtqan tómendegi kitaplardı jazǵan: «Kelisiw sisteması» (1895), «Cex menedjmenti» (1903) hám «Ilimiy menedjment principleri» (1911). F. Teylor óz miynetlerinde kapital hám miynet máplerin birge qosıw, «Kapitalistlik kárxanalarda birge islesiw filosofiyası»ın ámelge asırıwǵa háreket etken. F. Teylor tárepinen islep shıǵılǵan miynettiń jedellessiwin támiyinlewshi usıl kóplegen ellerdiń basqarıwshılarında úlken qızıǵıwshılıq oyatqan. F.Teylor ilimiy tárepten basqarıwdı miynettiń bir salasına aylandırıwda kóp miynet islegen. Onıń sisteması miynetti orınlawshılar miyneti hám buyrıq, kórsetpe beriwshiler miynetine bólistiriw principine izbe izlikti ótkeriwden ibarat bolǵan. Óndiris sistemasında jolǵa qoyılǵan mexanizm sıyaqlı jumıs islewshi hám xızmetker hár qıylı bolǵan óz wazıypaları ushın juwapker bolıwı lazım. Bunda xızmetkerler basqarıwdıń túrleriniń jumıslar túrlerine sáykes keliwine háreket etiwleri kerek. F.Teylor ilimiy menedjmentke shólkemdi, óndirislik hám ekonomikalıq maqsetlerine erisiw ushın barlıq xızmetkerler máplerin, olardıń párawanlıǵınıń artıwında múlk iyeleri hám hákimshiligi menen jaqınnan birge islesiwdiń jolǵa qoyılıwınıń, jaqınlasıwınıń haqıqıy quralı sıpatında qaraǵan. Ol eger ilimiy menedjment sisteması tolıq kólemde qabıl etilse, bul nárse tárepler ortasındaǵı barlıq kelispewshilik hám keskinliklerdi sheshedi, deb oylaǵan.
Solay etip, usı mektepler ushın tómendegi ózgeshelikler tán:
shólkem hákimshiliginiń sheshiwi kerek bolǵan wazıypaların belgilew;
sub`ektivizm hám avtoritar usıllardı ilimiy qaǵıydalarǵa almastırıw;
basqarıw sheberligin miynettiń bir salasına aylandırıw;
miynetti bólistiriw hám qánigelestiriw, xızmetkerlerdi anıq wazıypalardı orınlawǵa baǵdarlaw;
iskerlikti qatań túrde tártipke salıw;
wazıypalardı orınlaw ushın eń jaksı hám durıs orınlaytuǵın xızmetkerlerdi belgili bir maqsetke baǵdarlanǵan halda tańlap alıw, olardı oqıtıw;
xojalıq wazıypaların sheshiwdiń eń jaqsı usılların belgilew ushın ilimiy analizden paydalanıw;
jumısılardı jobalastırıw;
xızmetkerlerdi xoshamatelew.
rawajlanıwında francuz alımı A. Fayol` hám nemis sociologı M. Veberler úlken úles qosqan. Bul mektep wákilleri shólkemlerdiń ulıwma táriyplemeleri hám nızamshılılıqların anıqlawǵa háreket etken. Olardıń maqseti basqarıwdıń eki tárepine tiyisli bolǵan universal principlerdi jaratıwdan ibarat bolǵan. Birinshisi – shólkemdi basqarıwdıń aqılǵa muwapıq sistemasın islep shıǵıw. Bul teoretikler biznestiń tiykarǵı xızmetlerin belgilep alıp, shólkemdi bólimlerge bóliw bul basqarıwdıń eń jaqsı usılı dep isengen. Olar finans, óndiris hám marketingti tap usınday xızmetler dep esaplaǵan. Ekinshi tárepi– shólkem hám xızmetkerlerdi basqarıwdıń strukturasın qurıw. Jeke basqarıwshılıq principi buǵan mısal bolıp xızmet etken, oǵan muwapıq adam tek bir baslıqtan bwyruqlar alıwı hám tek oǵan boysınıwı kerek.
M. Follett (Angliya), E. Meyo hám A. Maslou (AQSh) onıń eń iri abıroylı wákilleri esaplanadı. Bul mektep wákilleri, eger basshılar ózleriniń xızmetkerleri haqqında ǵamqorlıqtı arttırsa, onda xızmetkerlerdiń qanaatlanǵanlıq dárejesi artadı, bul bolsa turaqlı túrde ónimdarlıqtıń ósiwine alıp keledi dep isengen. Olar tikkeley baslıqlardıń nátiyjeli háreketleri, xızmetkerler menen máslahatlesiwi hám olarǵa jumısta ózleri menen birgelikte sáwbetlesiwine keńirek imkaniyatlardı beriwdi óz ishine alıwı insanıylıq qatnasıqlardı basqarıw usıllarınan paydalanıwǵa usınıs beredi.
Gregor. Bul mektep insan qatnasıqları mektebinen bir qansha uzaqlasıp ketken. Bul qatnas boyınsha xızmetkerge shólkemlerdi basqarıwda etika pánleriniń
koncepciyaların qollaw tiykarında óziniń jeke imkaniyatların seziwge kóbirek dárejede járdem kórsetiw lazım. Bul mekteptiń tiykarǵı maqseti shólkem iskerliginiń nátiyjeliligin onıń insan resurslarınıń ónimdarlıǵın asırıw jolı menen arttırıwdan ibarat. Onıń tiykarǵı qaǵıydası: etika haqqındaǵı pándi durıs qollanıw bárqulla hár bir xızmetkerdiń sonıń menen birge ulıwma shólkem ónimdarlıǵın asırıwǵa járdem beriwi kerek. Basqarıw ilimi yaki muǵdarlıq usılı mektebi (1950 jıldan házirgi waqıtqa shekem). Eń kózge kóringen alımları R. Akoff, N. Viner, V. Poreto hámde V. Glushkov hám L. Kantorovich (Burınǵı Awqam). Bul mektep basqarıwda anıq pánler - matematika. statistika, injinerlik pánleri maǵlıwmatlarınan paydalanıwǵa tiykarlanadı, islep shıǵılǵan operaciya hám sharayatlar modeli izertlewler nátiyjelerin keńen kollanıwdı kózde tutadı. Biraq ekinshi dún`ya júzlik urısına shekem muǵdarlıq usıllardan basqarıwda jeterlishe paydalanılmaǵan. Bálkim, komp`yuterlerdiń rawajlanıwı basqarıwda usı usıllardı kollınıwǵa kúshli túrtki bolǵan bolsa kerek. Olar ósip barıwshı quramalılıqtaǵı matematikalıq modellerdi qurıwǵa imkaniyat bergen, bul modeller haqıyqatqa kóbirek dárejede jaqınlasadı, demek anıǵıraq boladı degen juwmaqqa keliwi múmkin.
islep shıǵılıwı basqarıw teoriyasına úlken úles qosqan, sebebi pándi anıq sharayatlarda tikkeley qollanıw imkaniyatı payda bolǵan. Sharayatlı qatnas tiykarınan sharayat, yaǵnıy anıq jaǵdaylarda qollanıladı, olar shólkemlerge usı anıq bir waqıtta úlken tásir kórsetedi. Bunday faktorlar kópshilik waqıtta hám shólkemniń ózinde, hám ortalıqta bar bolatuǵınlıǵı sebepli, shólkem iskerligin basqarıwdıń birden bir «jaqsı jalǵız» usılı bolmaydı. Basqarıwda sol waqıtta sol sharayatqa kóbirek sáykes kelgen usılı eń nátiyjeli usıl boladı. M. Follett ótken ásirdiń 20 – jıllarında aq «Sharayat nızamı» haqqında aytıp ótken. Biraq bul qatnas tek 60 - jıllardıń aqırında kerekli dárejede islep shıǵılǵan.
Sharayatlı qatnas berilgen kórsetpelerdiń ápiwayı jıynaǵı emes, bálki, shólkemlesken mashqalalar hám olardıń sheshimlerine salıstırǵanda pikirilew usılı esaplanadı. Basqarıwshılar bul qatnastan paydalanalıp anıq jaǵdaylarda qanday usıllar menen shólkemlesken maqsetlerge erisiwge kóbirek dárejede járdem beriwin túsinip alıwları múmkin. Sonıń ushın shólkem maqsetlerine nátiyjeli dárejede erisiw ushın anıq usıllar hám koncepciyalardı belgili sharayatlar menen baylanıstırıw zárúr. Sharayatlı qatnasta shólkemler itibardı ózleriniń ishindegi sharayatlı ózgesheliklerge qaratadı. Usı qatnas járdeminde áhmiyetli ózgeriwsheń sharayatlar hám olardıń shólkem iskerliginiń ónimdarlıǵına tásirin anıqlaw zárúr.
50 - jıllardıń aqırında basqarıwda sistemalar teoriyasınıń qollanıwında menedjmentte basqarıw pániniń mektepleriniń tiykarǵı wákilleri bolǵan amerikalı alımlar J. Pol Getti hám Piter F. Drukerlerdiń úlesi áhmiyetli. Bul qatnas jaqınnan qollana baslanǵanlıǵı sebepli, házirgi waqıtta usı mekteptiń basqarıw teoriyası hám ámeliyatına haqıqıy tásirin tolıq dárejede bahalawdıń ilajı joq. Soǵan qaramay, búgin onıń tásiri júdá úlken hám bunnan keyinde ol ósip baradı. Sistemalıq tiykarda, keleshekte islep shıǵarılatuǵın jańa bilim hám teoriyalardı sintezlew múmkin bolar. Basqarıwshılar sistemalar teoriyasın basqarıw processinde qollanıwları ushın shólkemdi ózgeriwsheń sistemalar sıpatında úyreniwleri kerek. Olar shólkemge ózgerip atırǵan sırtqı ortalıq sharayatlarında hár túrli maqsetlerge erisiwge umtılıp atırǵan jumısshılar, struktura wazıypaları, texnologiya sıyaqlı óz ara baylanısqan elementlerdiń kompleksi sıpatında qarawları kerek. Processli qatnas (1920 jıldan házirgi waqıtqa shekem). Bul qatnas házirgi waqıtta keńnen qollanıladı. Ol birinshi ret hákimshilik basqarıw mektebi wákilleri tárepinen usınılǵan bolıp, olar menedjerdiń wazıypasın táriyplewge háreket etedi. Bul koncepciya dáslep A. Fayol tárepinen islep shıǵılǵan. Usı qatnasqa muwapıq, basqarıw úzliksiz óz ara baylanıslı háreketler (xızmetler)
processi sıpatında kórip shıǵıladı, olardıń hár birinde, óz gezeginde bir neshshe óz ara baylanısqan háreketlerden ibarat boladı. Olar kommunikaciyalar hám qarar qabıl etiwdiń baylanıstırıwshı processleri menen birlesken. Bunda basqarıwshılıq (jetekshilik) ǵárezsiz iskerlik sıpatında kórip shıǵıladı. Ol xızmetkerlerge maqsetlerine erisiw baǵdarında miynet islewi ushın tásir etiwdi kózde tutadı. Tómende basqarıwda qatnaslar evolyuciyasınıń sızılması kórsetilgen 1885j 1920j
1930j
1940j
1950j 1960j
házirgi waqıt
Qatnaslardıń qısqasha sızılmasınan basqarıw pikiriniń turaqlı ráwishte rawajlanıp barǵanlıǵın kóriw múmkin, bul shólkemlerdi nátiyjeli basqarıw haqqındaǵı jańa ideyalardıń tuwılıwına járdem bergen. Hár bir qatnas yaki mekteptiń wákilleri ózleriniń pikirlerin shólkem maqsetlerine nátiyjeli erisiwge gilt taba aldıq dep oylaǵan. Biraq sońǵı izertlewler hám basqarıwdaǵı ámeliyattıń kórsetiwinshe, bul izertlewler basqarıw processiniń tek ayırım táreplerine tiyisli bolǵan, alınǵan nátiyjeler bolsa tek belgili sharayatlar ushın ǵana durıs bolǵan. Bunnan basqa, basqarıw ámeliyatı barlıq waqıt tiyisli teoriyalıq pikirlerge salısıtırǵanda quramalı bolǵan. Waqıttıń ótiwi menen bul tarawdaǵı izleniwshiler basqarıw processiniń jańa, aldın belgisiz bolǵan táreplerin ashqan hám turaqlı, bekkem bolıp kóringen, biraq natuwrı qaraslardı kórsetip bergen. Usıǵan qaramastan usı izertlewshiler basqarıw pániniń rawajlanıwına ózleriniń biybaha úleslerin qosqan. 1.3. Ózbekstanda basqarıwdıń rawajlanıwı 1 8 7 6 5 4 3 2 Ózbekstanda ekonomikalıq processlerdi basqarıw tereń tariyxıy tamırlarǵa iye. Joqarıda aytılǵanday, basqarıw ilim sıpatında qáliplesemen degenge deyingi dáwirlerdede usı processtiń mánisin, mazmunın túsingen hám ámeliyatta qollanǵan, jámiyettegi hár túrli adamlar toparına nátiyjeli ráwishte basshılıq etken. Olar óz tájiriybe hám kóz qarasların keleshek áwladqa miyras sıpatında qaldırǵan ullı shaxslar bolǵan, olardı úyreniw házirgi zamanda basqarıw iliminiń rawajlanıwına nátiyjeli tásir kórsetedi. Usınday shaxslardan Al- Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Ali ibn Sino (IX-X ásirler), Yusuf Xos Xojib (XI-XII ásirler), Amir Temur, (XIII-XIV ásirler), Zahriddin Muhammad Bobur, Alisher Navoiy (XV ásirler)ınıń basqarıwǵa tiyisli miynetleri búgingi kúnde de qollanba bolatuǵın kórsetpeler esaplanadı. Mısalı, «Qutadǵi bilik», «Temur tuzluklari» hám basqalar. Ózbekstan Respublikası ǵárezsizlikke erisken ótken 30 jıl ishinde bazar reformalarına tiyisli qabıl etilgen nızamlar, Prezident pármanları hám qararları Ministrler Kabinetiniń qararları mámleketimizde bazar mexanizmlerin ekonomikaǵa engiziwge qaratılǵan.
Menedjmenttiń payda bolıwı dáwirinde kópshilik sırt eller ózleriniń ózine tán ózgesheliklerin esapqa alıw menen, sanaat, awıl xojalıǵı, sawda hám basqa tarawlarda basqarıwdıń teoriyası hám ámeliyatı tarawlardaǵı kópshilik maǵlıwmatlardı toplaǵan. Bul toplanǵan tájiriybelerdi úyreniw hám olardan paydalanıw, menedjment modelleriniń qáliplesiwiniń dún`ya júzi tájiriybesi (Yaponiya tájiriybesi) basqarıw modelleriniń bir sociallıq mádeniy ortalıqtan basqasına qosılıwdıń ámelde ilaji joq ekenligin kórsetedi. Menedjmenttiń jeke modelin jaratıwda menshiktiń túri, mámlekettiń strukturası hám payda bolǵan bazar qatnasıqlarınıń pisip jetilisiwi sıyaqlı faktorlardıń tásirin esapqa alıw zárúr.
oyatadı. Amerika menedjmenti AQShqa batıs mámleketler arasında jetekshi orındı iyelewge imkaniyat bergen.
Amerikalıq menedjment eń dáslep basında F. Teylor turǵan ilimiy basqarıw mektebi táliymatlarına tiykarlanadı. Amerika menedjmenti jáne ózine menedjmenttiń tiykarın salıwshılardıń biri Anri Fayol` bolǵan klassikalıq mekteptiń teoriyalarında sińdirip alǵan. Ol basqarıwdıń amerika teoriyasındaǵı barlıq baǵdarlarınıń qáliplesiwinede úlken tásir kórsetken. 20-30 jıllarda xojalıq júritiwdiń ekstensiv usıllarınan intensiv usıllarına ótiw basqarıwdıń jańa formaların izlep tabıwdı talap etedi. Ótken ásirde kapitalistlik óndiristiń háreket etiwi ushın kárxanadaǵı jumısshılardıń jaǵdayına qatnastı ózgerttiriw, motivaciya xızmetkerler hám isbilermenler ortasındaǵı birge islesiwdiń jańa usılların islep shıǵıw zárúrligin túsiniw kerek bolǵan. «Insan qatnasıqları mektebi» atın alǵan jańa koncepciyanıń qáliplesiwi amerika sociologı hám psixologı E. Meyo atı menen baylanıslı. «Insan resursları menedjmenti» ataması 60–jıllarda payda bolǵan. Amerikalıq sociolog R.E. Maylz óziniń miynetleriniń birinde «Insan qatnasıqlar»ı modeline «Insan resursları» modlelin qarama-qarsı qoyǵan. «Insan resursları» modeli strategiyalıq, shólkemniń tiykarǵı maqsetlerin sheshiwge kómeklesiwshi sıpatında kórip shıǵılǵan. «Insan resursları» modeli shaxstıń shólkemdegi ornın úyreniwge qaratılǵan. Hár bir adam óz miynetiniń nátiyjelerine juwap beriwi, shólkemniń ulıwma maqsetlerin biliwi hám óz miyneti hám háreketleri menen usı maqsetlerge erisiwge kómeklesiwi kerek. Óz gezeginde shólkem óz xızmetkerleriniń jeke baslamasın materiallıq xoshametlew hám xızmet lawazımlarına kóteriliwge qızıqtırıw kerek. 60-70 jıllarda kópshilik amerika firmaları insan resurslarına ózleriniń itibarların kórsetiw maqsetinde xızmetker terminin keyingi jılllarda insan resursları terminine ózgertken. Zamanagóy amerika menedjmenti tómendegi úsh tarıyxıy sharayatlarǵa tiykarlanadı:
óndiristi shólkemlestiriwdiń sanaat usılı;
isbilermenliktiń tiykarǵı túri sıpatındaǵı korporaciya. Korporaciyalar yuridikalıq tárep statusına, olardıń akcionerleri bolsa paydanıń ózlerine tiyisli bolǵan akciyalar muǵdarına teń bolǵan bólegine iyelik etiw huqıqına iye. Korporaciyalar barlıq múlk kapital iyesine tiyisli bolǵan hám iyeleri jumısshılardıń xızmetlerin tolıq qadaǵalawshı kishi kárxanalar ornına kelgen. Menedjment teoriyashılarınıń pikirinshe, korporaciyalardı shólkemlestiriw múlkke iyelik etiwde qadaǵalawdan, yaǵnıy húkimranlıqtan ajıratıwǵa alıp kelgen. Korporaciyalardı basqarıw boyınsha haqıqıy húkimranlıq etiw onı basqarıwshı hám menedjerler (óndiristi shólkemlestiriw hám basqarıw tarawındaǵı qánigeler)ge ótken. Házirgi waqıtta amerika menedjmentiniń modellerinde korporaciyalar tiykarǵı strukturalıq birlik bolıp tabıladı. Amerikanıń korporaciyaları ózleriniń iskerliklerinde strategiyalıq basqarıwdan keń paydalanadı. Strategiyalıq basqarıwdıń mazmunı, birinishden, báseki gúresinde jeńiske erisiw ushın zárúr bolǵan uzaq múddetli strategiyanı islep shıǵıw, ekinshiden waqıttıń haqıqıy kóleminde basqarıwdı ámelge asırıwdan ibarat. Korporaciyanıń islep shıǵılǵan strategiyası keyingi waqıtlarda ámeliyatta ámelge asırılıwı kerek bolǵan óndiristiń xojalıq rejelerine aylanadı. Strategiyalıq basqarıw shólkemlesken strategiyalıq strukturanı shólkemlestiriwdi talap etedi, onıń tártibi boyınsha basqarıwdıń joqarı dárejesindegi strategiyalıq rawajlanıw bólimi hám strategiyalıq xojalıq orayları (SXO) kiredi. Strategiyalıq jobalastırıw korporaciyalardıń jobalar boyınsha jumıslar alıp barıwınıń áhmiyetli quramlıq bólegi esaplanadı. XX ásirdiń 60-jıllarında korporaciyalar xızmetkerleri ózleriniń social- ekonomikalıq jaǵdayların jaqsılaw boyınsha qoyǵan talapları barǵan sayın qatalıraq bola basladı. Házirgi waqıtta AQShta basqarıwǵa xızmetkerlerdi tartıwdıń tórt tiykarǵı forması keń tarqalǵan:
xızmetkerlerdiń cex dárejesinde miynet hám ónim sapasın basqarıwda qatnasıwı.
xızmetker hám basqarıwshılardıń xızmet keńesleri (qospa komitetleri)niń shólkemlestiriliwi.
paydada qatnasıw sistemalarınıń islep shıǵılıwı.
xızmetkerlerdiń wákilleriniń korporaciyalardıń direktorlar keńesine tartılıwı.
Ótken ásirdiń 60-jıllarında AQShta miynetti shólkemlestiriwdiń brigadalıq usılları, 70-jıllarda bolsa shólkemlestiriw ideyası amerikalılarǵa tiyisli bolǵan sapanı qadaǵalaw dógerekleri keń tarqalǵan edi. Biraq sapanı qadaǵalaw dógerekleri birinshi mártebe Yaponiyada qollanıla baslanǵan.
Menedjer «universal dana» bolıwı múmkin emes. Amerikanıń ámeliyatında tiykarǵı itibardı basarıwshı xızmetkerlerdi tańlap alıwda qánigeniń bilimine emes, bálkim jaqsı shólkemlestiriwshilik qábilietine qaratadı. Menedjmenttiń yaponiya modeli menedjmentti úyreniwshilerde úlken qızıǵıwshılıqtı oyatadı. Yaponiya dún`ya júzlik bazarda jetekshi orınlardan birin iyeleydi. Bunıń tiykarǵı sebeplerinen biri bul mámleket tárepinen qollanılıp atırǵan menedjmenttiń insanıylıq faktorına qaratılǵan modeli bolıp tabıladı. Yaponiyada milliy xarakterdiń ózine tán qásiyetlerine sáykes keliwshi miynet hám etikalıq usılları júzege kelgen. Yaponlar ózleriniń insanıylıq resursların eldiń tiykarǵı baylıǵı dep esaplaydı. Xojalıq júrgiziwdiń yapon sisteması tarıyxıy dáwirler dawamında payda bolǵan, ol óziniń jámáátlik jaqtan úzliksiz baylanıslılıǵı hám yaponlardı joqarı sapalı ónimlerdi dóretiwge tuwma umtılıwshı úrip ádetlerine súyenedi. Ekonomika hám únemlilik yaponlarǵa tán xarakterlik ajıralıp turıwshı belgi hám ózgeshelikleriniń biri esaplanadı. Ekonomika hám únemililikti talap etiw hám tikkeley joqarı sapalı ónim islep shıǵarıw menen baylanısqan. Yaponiya menedjmentinde yaponlar amerikalılarǵa uqsap bir adam yamasa shaxsqa emes, al bálkim adamlar toparına itibarın qaratadı. Bunnan tısqarı, Yaponiya menedjmentiniń jáne bir ózgesheligi bul jámáátte jası úlkenirek jastaǵılarǵa jası kishi jastaǵı xızmetkerlerdiń boysınıwı olardıń mentalitetlerinen sanaladı. Insannıń minez qulqı onıń mútájlikleri menen belgilenedi. Buǵan yaponlardıń sociallıq mútájlikleri (qaysı sociallıq toparǵa tiyisliligi, xızmetkerdiń jámááttegi ornı, átiraptaǵılardıń húrmeti)in basqalardan joqarı qoyadı. Sonıń ushın da miynet ushın sıylıqlardı sociallıq mútájlikler prizması arqalı qabıl etedi, biraq keyingi waqıtlarda yaponiya menedjmenti ózine jeke shaxstıń psixologiyasına qaratılǵan amerika menedjmentiniń koncepciyasın sińdirip atır. Yaponlar miynettiń aldında bas iyedi. Olardı kóbinshe «miynetti súyiwshiler» dep ataydı. Yapon xalqı baylıqlarınıń ierarxiyasında miynet birinshi orında turadı. Yaponlar jaqsı orınlanǵan jumıstan qanaatlanıwdı sezedi. Sonıń ushın olar qatań intizam, keskinlik hám jumıs waqtınan tısqarı waqıttada islewge razı. Menedjmenttiń yapon modeli tiykarınan «sociallıq insanǵa» baǵdarlanǵan. «Sociallıq insan» xoshmatelewler hám motivaciyanıń ózine tán sistemasına iye. Xoshametlewlerge is haqı, miynet sharayatları, basqarıwshılıq usılı, xızmetkerler ortasındaǵı shaxslar aralıq qatnasıqlar kiredi. Xızmetkerdiń miynetdegi jetiskenlikleri, onıń xızmetleriniń tán alınıwı, xızmettegi alǵa ilgerlew, kásiplik jetilisiw, dóretiwshilik qatnas miynetke motivaciya boladı. Yaponlar júzege kelgen sharayatlardı esapqa aladı hám oǵan iykemlesedi. Basqa ellerdiń jumısshı hám xızmetkerlerinen parıqlı ráwishte, yaponlar qaǵıyda, kórsetpe hám wádelerdi sózsiz orınlawǵa háreket etedi. Olardıń kóz qarasınan menedjerdiń minez qulqı hám ol tárepinen qararlardıń qabıl etiliwi pútkilley sol waqıttaǵı sharayatqa baylanıslı. Yaponiyaǵa tariyxtan miynet ushın teńlestirilgen sıylıqlaw tán qásiyet sanaladı. Bunı esapqa alıw menen xızmetkerler miynetine uzaq miynet islegenligine jarasa is haqı tólew sisteması islep shıǵılǵan.
Yaponiyada firmanıń «korporativ keypiyat» devizi eń kúshli quralı boladı, onıń astında firma menen birlesip ketiw hám onıń ideyalarına sadıq bolıw túsiniledi. Firmanıń «korporativ keypiyat» tiykarında jámáát máplerin ayrım xızmetkerlerdiń jeke máplerinen joqarı qoyıwshı jámáát psixologiyası jatadı.
Hár bir yapon firması kóbinese toparlardan quralǵan. Olarda úlkenler hám kishiler bar, olar jası, stajı hám tájiriybesi boyınsha bir birinen ózgesheliklerge iye. Kishiler úlkenlerdiń abıroyın sózsiz tán aladı, olardı húrmet etedi, olarǵa boysınadı. Toparlar ózleriniń háreketlerin firmanıń maqsetleri hám wazıypalarına qaratadı. Bunda hár bir yapon toparǵa hám ózi ushın islep atırǵanlıgı túsiniledi. Yaponlar jámááttegi ózleriniń jaǵdayların itibarlı túrde baqlap baradı. Olar hár bir adamnıń topardaǵı ornı ózgerisine sezgirlik penen itibar beredi hám olardan hár biri ushın sızılǵan shegaradan shıqpawǵa háreket etedi. Iri yapon firmaları ushın tán «Ómirlikke jallanıw» sisteması bolıp esaplandı. Ol isbilermen ushında xızmetker ushında júdá paydalı. Isbilermenler firmanıń párawanlıǵı ushın islewge tayar bolǵan sadıq hám isenimli xızmetkerlerdi aladı. Firma tárepinen «Ómirlikke jallanıw» sisteması jallanıwshı xızmetkerlerdiń qábileti, maǵlıwmatı hám tayarlıq dárejesi tán alınǵan tereń qanaatlanıw sezimin basınan keshiredi. Xızmetkerde erteńgi kúnge isenim payda boladı. Ózleri jallaǵan firmaǵa xızmetkerler minnetdarlıq hám baylanıslılıq sezimleri menen ornalasadı. Usı tárpinen yapon sistemasına xızmetkerlerge tásir kórsetiwdiń qúdiretli quralı sıpatında qaraw kerek. «Ómirlikke jallanıw» jumıs penen támiyinlew sisteması «uzaq waqıt miynet islegenleri ushın» sisteması menen jaqınnan aralasıp ketken. Is haqınıń muǵdarı tikkeley úzliksiz jumıs stajına baylanıslı.
«Uzaq waqıt miynet islegenligi ushın» haqı tólew sisteması «Jası úlkenligi boyınsha alǵa jıljıw» sisteması («sin`orizm sisteması»)na úlken tásir kórsetedi. Xızmetkerdi basshı lawazımına usınıwda jası hám miynet stajına artıqmashlıq beriledi. Keyingi waqıtlarda maǵlıwmat barǵan sayın úlken áhmiyetke iye. Kópshilik yapon firmaları xızmetkerlerdi waqtı waqtı rotaciya islep turadı, bul shama menen hár 3-5 jıllardan keyin xızmetkerlerdi jańa qánigeliklerge qayta oqıtıw ámelge asırıladı. Yapon menedjmentiniń operativ basqarıwında sapanı basqarıw tiykarǵı dıqqat orayda. Ónim sapasın basqarıwdıń yapon sisteması tiykarına firma ortalıǵında sapa ústinen jalpı qadaǵalaw qoyılǵan. Sapanıń ústinen qadaǵalaw ónidiristiń barlıq basqıshların óz ishine aladı. Qadaǵalaw sistemasına firmanıń barlıq xızmetkerleri tartıladı(1.4.1- keste). Házirgi waqıtta yapon ekonomikasınıń barlıq tarawlarında sapa toparları (dógerekleri) háreket etedi, olarǵa jumısshılardan basqa master hám injinerler kiritilgen. Sapa toparları(dógerekleri) texnologiyadan baslap sociallıq- psixologiyaǵa shekem bolǵan barlıq mashqalalardı sheshedi. Bul olardan hár biriniń artıqmashılıqları hám kemshiliklerin ajıratıwǵa imkaniyat beredi .
Menedjmenttiń Batıs Evropa modeliniń qáliplesiwine Evropa mámleketleriniń ilimpazlarınıń alıp barǵan izertlewleri úlken tásir kórsetken. Menedjmenttiń yapon hám amerika modelleri xızmetkerlerge tásir etiwshi birden bir faktor bolmaydı. Olar qóbirek jeke shaxstıń onıń minezi menen baylanıslı bolǵan ruwxıy motivaciyası menen belgilenedi.
«Insan qatnasıqları» mektebiniń batıs germaniyalı teoriyashılar, ózleriniń AQSh hám Yaponiyadaǵı kásipleslerine salıstırǵanda, xızmetkerlerdi basqarıwǵa qatańıraq qatnas jasawdı usınǵan.
Basqarıw qararları jámáátlik túrde qabıl etiledi Qarar jeke túrde qabıl etiledi Jámáátlik juwapkershilik ústin boladı Jeke juwapkershilik ústinlik boladı Basqarıwdıń iyiliwsheń sisteması Basqarıwdıń qatań, bir formaǵa keltirilgen sisteması Qadaǵalawdıń rásmiy emes shólkemlestiriliwi Qadaǵalawdıń bir formaǵa keltirilgen ilajları Jámáátlik qadaǵalaw Menedjmenttiń jeke qadaǵalawı Xızmetkerdiń jumısın ásten bahalaw hám xızmettegi ósiw Miynet nátiyjelerin tez bahalaw, xızmet boyınsha jedel jıljıwı Basshınıń eń áhmiyetli sapası muwapıqlastırıw hám qadaǵalawda ámelge asırıwlardı biliwi Basshınıń eń áhmiyetli sapası kásiptiń iyesi bolıwı
Basqarıwdı toparlarǵa qaratıw Basqarıwdıń jeke shaxslarǵa qaratılıwı Basqarıwda jámáátlik uyǵınlıqqa erisiw hám jámáátlik nátiyje boyınsha bahalaw Basqarıwdı jeke nátiyje boyınsha bahalaw Qol astındaǵılar menen rásmiy emes qatnasıqlardıń ústinlik etiliwi Qol astındaǵılar menen rásmiy qatnasıqlardıń ústinlik etiwi Xızmeti boyınsha jas hám jumıs stajına muwapıq alǵa jıljıw Mártebeniń jeke nátiyjelerge baylanıslı bolıwı
Universal túrdegi basshılardı tayarlaw Tar qánigeliktegi basshılardı tayarlaw Topar jumısınıń nátiyjeleri, staj boyınsha miynetke is haqı tólew Jeke úles boyınsha miynetke is haqı tólew Firmada uzaq múddetli bántlilik Qısqa múddetke jallaw
AQShdan keyin Evropada da «miynetti bayıtıw», yaǵnıy jumıs ornında onıń ónimdarlıǵın arttırıw boyınsha tájiriybeler ótkerilgen. Batıs Evropa alımları basqarıwǵa «sociallıq insan» kóz qarasınan qatnastı qáliplestiriwge sezilerli úleslerin qosqan. Bul qatnas adamlardıń minez qulqına topardıń psixologiyalıq tásir kórsetiwin úyreniwge imkaniyat bergen. Tómendegi úsh ilimpazdı basqarıwǵa sociologiyalıq qatnastıń tiykarın salıwshıları dep esaplaydı: bular nemec professorı M.Veber, francuz ilimpazı E.Dyurkgeym hám kelip shıǵıwı francuz bolǵan italiyalı ilimpaz V.Pareto bolıp tabıladı. Amerikalılar sıyaqlı Batıs Evropa firmalarıda ilimiy-texnikalıq progresstiń astında tásiri bir jerge jıyılıw hám oraylasıw processleri menen qamırap alınǵan. Aylanıslar kólemi boyınsha Batıs Evropa firmaları Amerika firmalarına jaqın turadı.
Keyingi on jıllıqlarda Batıs Evropa firmaları amerikalılar tájiriybesinen paydalanıw arqalı basqarıwdı qayta shólkemlestiriwdi ámelge asırǵan.
Finlyandiyada firmalardı basqarıwda Amerika hám Batıs Evropadan bir qansha ózgesheliklerge iye. Bul jerde basqarıwdıń ózgeshelikleri sonnan ibarat, maqset etken nátiyjelerdi belgilewde joqarı basshılıq penen bir qatarda orınlawshı hám jumısshılarda qatnasadı.
XX ásirde mámleket tárepinen tártipke salıw teoriyası júdá áhmiyetli rol` oynaǵan, ol basqarıwdıń eki modeli – «sociallıq-bazar xojalıǵı» (GFR) hám «socializmniń shved modeli» inde keńirek óz sáwleleniwin tapqan. Erxard tárepinen islep shıǵılǵan «sociallıq-bazar xojalıǵı» koncepciyasınıń tiykarına Keynstiń tetikli tártipke salıw teoriyası qoyılǵan. Erkin bazar ekonomikasınıń qáliplesiwi jeke múlkshilik, bazardıń mámleket tárepinen qorǵalıwı hám háreketler erkinligi tiykarında ámelge asırılǵan. Erxardtıń «sociallıq bazar xojalıǵı» koncepciyası eki tiykarǵı qaǵıydalardı óz ishine aladı. 1. Xojalıq júritiwdiń barlıq tarawların mámleket tárepinen tártipke salıwdı kúsheytiw. Erxardtıń koncepciyası kúshli
«sociallıq mámleket»ti shólkemlestiriwge qaratılǵan, ol tek sociallıq processlerdi emes, sonıń menen birge bazardı tártipke saladı, xalıqtıń párawanlıǵın arttırıw boyınsha sociallıq sıyasattıda ótkizedi. 2. Direktivalıq (kórsetpe) jobalastırıwdıń ornına indikativlik jobalastırıwdı kiritiw. Direktivalıq jobalastırıwdı orınlaw ushın májúbiriy bolǵan anıq hám kóp muǵdardaǵı kórsetpelerdi belgilewdi kózde tutadı. Indikativlik jobalastırıw bolsa kóbirek sharayatta orınlanıwı lazım bolǵan reje hám kórsetkishlerdi belgilewdi kózde tutadı. Socializmniń shved modelide belgili qızıǵıwshıılqtı oyatadı. Onıń avtorı – Nobel` sıylıgı laureatı Gunnar Myurdal sanaladı. Myurdal tárepinen islep shıǵılǵan socializmniń shved modeli sociallıq bazar xojalıǵı, sociallıq tártipke salınatuǵın social-ekonomikalıq hám sheriklik teoriyalarına tiykarlanǵan. Bul model` Erxardtıń sociallıq bazar xojalıǵı koncepciyasına kóbirek usaydı. Erxard sıyaqlı Myurdal` da, mámleket tárepinen tártipke salınatuǵın bazar processleri ulıwmalıq teńlik hám hámme ushın teń ekonomikalıq imkaniyatlarǵa tiykarlanǵan nátiyjeli ekonomikanı payda etiwge járdem beredi dep esaplaydı. Tártipke salınatuǵın ekonomikanıń tiykarın xalıqtan alınatuǵın tikkeley hám janapay salıqlar sisteması quraǵan. Myurdal`dıń socializminiń shveciya modeline xalıqtıń párawanlıǵın arttırıw ushın keń imkaniyatlardı kepillikkke alatuǵın xalıqtıń sociallıq qorǵaw sisteması tiykar boladı. Bul jeke tutınıwdıń muǵdarlarınıń asıwına járdem beredi. Keyinirek Shveciya 1977-1978 hám 1981-1982 jıllarda eki mártebe tereń krizislerdi basınan keshirgen. Payda bolǵan jaǵdaydan shıǵıw ushın Stokgol`m ilimiy mektebin zamanagóylestirilgen keynsian sıyasatınan paydalanıwdı usınıs etken. Pul hám salıq reformaların ótkergen húkimet paydanı nátiyjeli bólistiriw hám onı birinshi gezekte kapitallar kiritiwge baǵdarlaw sıyasatın jedel túrde ótkizgen. Nátiyjede Shveciya úlken jetiskenliklerge erise alǵan, mámlekettiń ekonomikalıq jaǵdayı jeterli dárejede turaqlı bolǵan. Kóplegen izertlewler AQShta basqarıwdıń teoriyası hám ámeliyatı dún`ya júziniń basqa mámleketlerine qaraǵanda rawajlanıwınıń bir qansha joqarıraq dárejesine erisken dep esaplaydı. Olardıń pikirlerinshe, AQShta miynettiń joqarı ónimdarlılıǵına erisiwdiń tiykarǵı sebebi óndiristi jaqsı shólkemlestiriw esabınan dep esaplaydı. Keyingi jıllarda amerikalı isbilermenler kóbinese Yaponiyanıń aldıńǵı tájiriybelerin yaǵnıy yaponlardıń jetiskenliklerge alıp kelgen jańalıqların óz kárxanalarına kóshiriw ushın háreket etken. Bul «anıq waqıtta», «sapa dógerekleri», xızmetkerlerdiń uzaq múddetli yaki «ómirlikke jallanıw» hám basqaları esaplanadı. Biraq bulardıń barlıǵıda uzaq jasay almaǵan. Ótken ásirdiń ortalarında keri jaǵday bolǵan, yaponiya firmaları óndiristi shólkemlestiriw, óndiris texnologiyası, shólkemlesken strukturanı shólkemlestiriw hám basqa amerika principlerin qabıl etken. Atı shıqqan «sapa dógerekleri» hám «anıq waqıtta» jetkerip beriw sisteması Amerikada payda bolǵan, biraq dáslep ol jerde keńen tarqalmaǵan. Olar birinshi ret yaponiya firmalarında qollanıla baslaǵan hám unamlı nátiyjelerge erisken. Usınıń menen bir waqıtta amerikanıń «insan resurslar»ın basqarıw usılları Yaponiyada qollanılmaǵan. Bul menedjmenttiń bir modelin basqa mámleket ekonomikasına onıń ózine tán ózgesheliklerin jeterli dárejede esapqa almastan kóshiriw múmkin emesliginen derek beredi.
Menedjment, ilimiy menedjment princpleri, menedjmenttiń ilimiy mektepleri, ilimiy basqarıw mektebi, basqarıwdıń klassikalıq mektebi, basqarıwdıń insan qatnasıqları mektebi, etikalıq pánler mektebi, basqarıwda muǵdarlıq usılı mektebi, sharayatlıq qatnas, sistemalıq qatnas, menedjmenttiń amerika modeli, menedjmenttiń yapon modeli, insan qatnasıqları, insan resursları, strategiyalıq basqarıw, strategiyalıq jobalastırıw, sociallıq insan, ómirlikke jallanıw, sociallıq bazar xojalıǵı, socializmniń shved modeli, sapa dógerekleri. Qadaǵalaw ushın sawallar 1.
Basqarıw ámeliyatınıń payda bolıwı nelerge baylanıslı bolǵan? 2.
Qashan menedjment bilimleri ǵárezsiz tarawǵa aylanǵan? 3.
Kimniń tálimi menedjmenttiń zamanagóy koncepciyasınıń teoriyalıq negizi bolǵan? 4. Qaysı mámleket menedjmenttiń watanı sanaladı? 5. Qaysı ilimiy mektep wákilleri izertlewdiń tiykarǵı ob`ekti sıpatında insan resurslarınan nátiyjeli paydalanıwǵa iye bolǵan? 6.
Qaysı ilimiy mektep wákilleri basqarıwdıń jeke húkimranlıq principin birinshi márte táriyplegen? 7. Ilimiy basqarıw mektebiniń baslanıwında kim turǵan? 8. Ilimpazlardan qaysı biri basqarıwda klassikalıq yamasa hákimshilik mektebiniń rawajlanıwına úlken úles qosqan? 9.
Qaysı ilimiy mektep wákilleri basshıları qol astında islewshilerge kóbirek itibar bergen? 10. Qaysı
mektep
ilimpazlarınıń izertlewleri anıq
pánlerdiń maǵlıwmatlarınan paydalanıwǵa tiykarlanǵan?
11. Zamanagóy menedjmenttiń tiykarǵı ózgeshelikleri qanday? 12. Ilimiy basqarıw mektebiniń basqarıw teoriyası hám ámeliyatı rawajlanıwındaǵı roli qanday? 13.
Basqarıwǵa sistemalıq qatnastıń áhmiyeti nelerden ibarat? 14.
Basqarıwǵa processli qatnas nelerden ibarat? 15.
Amerika menedjmentniń ózgeshelikleri nelerden ibarat? 16. Yapon menedjmentiniń filosofiyasınıń mazmunı nede? Menedjmenttiń yapon hám amerika modelleri ortasındaǵı ózgeshelikler nelerden ibarat?
Download 399.53 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling