Zamanagóy menedjment bazar ekonomikası sharayatlarında iskerlik júritiwshi


Download 399.53 Kb.
Pdf ko'rish
Sana28.11.2020
Hajmi399.53 Kb.
#154322
Bog'liq
1 tema


Kirisiw 

Zamanagóy menedjment bazar ekonomikası sharayatlarında iskerlik júritiwshi 

firmalar, kárxanalar, shólkemlerdi basqarıw ushın payda bolǵan sistema sıpatında 

olardıń óndirislik – xojalıq iskerliginiń nátiyjeli rawajlanıwı hám xızmet kórsetiwi 

ushın zárúrli sharayatlar jaratıp beriwdi kózde tutadı. 

Házirgi  kúnge  shekem  sanaat,  sawda,  kommerciyalıq,  awıl  xojalıǵı 

tarawlarında  basqarıwdıń  bay  ámeliy  tájiriybesi  toplanǵan.  Biraq  bul  máseleniń 

teoriyalıq tárepleri ele jeterli dárejede islep shıǵılmaǵan. 

«Menedjment»  oqıw  kursınıń  maqseti  studentler  tárepinen  anıq  bazardaǵı 

basqarılatuǵın ob`ekttiń básekige shıdamlılıǵın támiyinlewdiń kompleks sisteması 

sıpatında  menedjment  sistemasınıń  ilimiy  principleri  hám  usılların  iyelew,  olardı 

ámelde qollanıw ushın kerekli kónlikpelerdi bekkemlewden  ibarat. 

Usı  oqıwlıq  bakalavriattıń  barlıq  ekonomikalıq  baǵdarlarındaǵı  studentleri 

hám  magistratura  qánigelikleriniń  magistrleri  úyreniwlerin  kózde  tutadı  hámde 

xalıq xojalıǵınıń barlıq tarawındaǵı barlıq basqıshtaǵı menedjerlerininiń teoriyalıq 

bilimlerin arttırıwları ushın qolaylılıq jaratadı. Oqıwlıqtıń mazmunı joqarı kásiplik 

tálimniń  Mámleketlik  tálim  standartına  sáykes  keledi.  Oqıwlıq  kirisiw,  toǵız 

baptan ibarat tiykarǵı temalar, qadaǵalaw ushın sawallar, tayanısh sózler (hár bir 

bap boyınsha), glossariyler, test sawalları  hám ádebiyatlar diziminen ibarat.  


I-BAP. MENEDJMENTTIŃ RAWAJLANÍW TARIYXÍ HÁM 

ZAMANAGÓY JAǴDAYÍ 

1-bapta 


menedjmenttiń  tariyxıy  sharayatları;  basqarıw  pikiriniń 

evolyuciyası; alımlardıń onıń rawajlanıwına qosqan úlesi; elimizde basqarıwdıń 

rawajlanıw tariyxı; házirgi zaman menedjmentiniń ózgeshelikleri kórip shıǵıladı. 

1.1. Menedjmenttiń tariyxıy sharayatları  

Basqarıw insanlar menen birge payda bolǵan. Ol miynettiń bólistiriliwi hám 

kooperaciyalanıw  processinde  iskerliktiń  ǵárezsiz  túrine  ajıralıp  shıqqan.  Bul 

adamlardıń sociallıq óndiristegi iskerligin shólkemlestiriw hám muwapıqlastırıw 

zárúrligi menen tiykarlanǵan. Bunda olardan biri basshı, yaǵnıy basqarıwshılar, 

basqaları bolsa olarǵa boysınıwshılar, yaǵnıy basqarılıwshılar bolıp tabıladı. 

Basqarıw  mashqalasın  sheshiwge  birinshi  bolıp  qádimgi  egipetliler 

kirisken. Bunnan 6 mıń jıl aldın olar adamlardıń iskerligin belgili bir maqsetke 

baǵdarlaǵan  halda  shólkemlestiriw,  onı  jobalastırıw  hám  nátiyjesin 

qadaǵalawdıń zárúrligin tán alǵan. 

Antik dáwirde de basqarıwǵa belgili tárizde úles qosılǵan. Biraz keyinirek 

Greciyada  miynet  operaciyaların  orınlaw  hám  olardıń  bir  tegis  islewin 

támiyinlew  usılları  menen  shuǵıllanǵan.  Platon  qánigelesiw  principin 

qáliplestirlgen. 

Eramızdan  aldıńǵı  325  jılda  Iskandar  Zulqarnayn  birinshi  ret  áskeriy 

háreketlerdi basqarıw orayı sıpatında shtabtı shólkemlestirgen. 

Qádimdegi shólkemler belgili bir dúziliske iye bolǵan, onda basqarıwshılar 

dárejelerge ajıratılǵan. Qulshılıq dáwirinde de basqarıw elementleri bar bolǵan, 

biraq  miynetke  májbúrlewdiń  tiykarǵı  quralları  sıpatında  tuwrıdan-tuwrı 

májbúrlew hám jaza menen qorqıtıw usılları ústinlik etken. XVIII ásirdiń ekinshi 

yarımında  Batıs  Evropanıń  bir  qatar  ellerinde  payda  bolǵan  sawda  kapitalizmi 

pútkilley basqa tiykarǵa yaǵnıy pul kapitalına iye bolǵan.  

Basqarıw  ámeliyatı  qádimgi  waqıtlardan  XX  ásirge  shekemgi  dáwirde  de 

rawajlanǵan bolsa da hesh kim onı sistemalı basqarıw haqqında oylap kórmegen. 



Adamlardı  tiykarınan  shólkemlerdi  qanday  basqarıw  emes,  al  bálkim  qanday 

etip kóp pul tabıw, siyasıy hákimiyattı iyelew qızıqtırǵan.

 

XIX ásirdiń basında inglis izertlewshisi R. Ouen óziniń kóp waqtın shólkem 



maqsetlerine  basqa  adamlar  járdeminde  erisiw  mashqalalarına  baǵıshlaǵan.  Ol 

jumısshılarǵa  jaqsı  úy-jay  bergen,  olardıń  miynet  sharayatların  jaqsılaǵan, 

olardıń  miynetleriniń  nátiyjelerin  bahalaw  sistemasın  islep  shıqqan  hám 

kópshilik  tólemler  jolı  menen  jaqsı  jumıstı  xoshametlegen.  Biraq,  soǵan 

qaramay, sol dáwirdiń isbilermenleri R. Ouenniń reformalarında salamat pikirdi 

derlik kórmegen, sebebi olarda basqarıwǵa qızıǵıwshılıq bolmaǵan. Usı qatnas 

penen  tek  XIX-XX  ásirler  aralıǵında  menedjment  insanıylıq  bilimler  pán 

sıpatında biyǵárez tarawǵa aylanǵan. 

Amerikalı  Jozef  Varton  1881  jılda  birinshi  ret  kolledjlerde  oqıtıw  ushın 

menedjment  kursın  islep  shıqqan.  Amerikalı injiner  F.Teylor  1911  jılda  óziniń 

«Ilimiy  menedjment  principleri»  kitabın  baspadan  shıǵarǵan,  ol  ulıwma 

qızıǵıwdı  keltirip  shıǵarǵan  hám  onda  birinshi  ret  basqarıw  ilimi  hám 

izertlewdiń ǵárezsiz tarawı dep tán alınǵan. Bul miynetler jámlengen tájiriybeni 

ilimiy  tárepten  ulıwmalastırıw  hám  ilimiy  basqarıw  tiykarların  qáliplestiriwge 

háreket  islengen  birinshi  jumıslar  bolǵan.  Olar  massalıq  óndiris  hám  ǵalaba 

túrde  satıw,  úlken  sıyımlılıqtaǵı  bazarlar  hám  qúdiretli  korporaciya  hám 

akcionerlik  jámiyet  formasındaǵı  iri  kólemli  shólkemlerdi  ózine  tán 

ózgeshelikleri  menen  keńirek  qamırap  alıp  atırǵan  sanaat  rawajlanıwınıń 

mútájligine  juwap  bolǵan.  Júdá  iri  shólkemler  óndiris  hám  miynetti  nátiyjeli 

shólkemlestiriw,  barlıq  bólim  hám  xızmetler,  menedjer  hám  olardıń 

wazıypaların  orınlawshılardı  ilimiy  tiykarlanǵan  principler,  ólshem  hám 

standartlarǵa muwapıq anıq hám óz ara baylanısqan halda islewge keskin túrde 

zárúrlikti sezgen.

 

Angliyadaǵı  sanaat  revolyuciyası  basqarıwǵa  qızıǵıwshılıqtı  oyatıwshı 



dáslepki  tiykarǵı  kúsh  bolǵan.  Biraq  basqarıw  shólkemniń  rawajlanıwı  hám 

tabıslı  háreket  etiwine  úlken  úles  qosıwı  haqqındaǵı  ideya  birinshi  ret 

zamanagóy  basqarıwdıń  watanı  bolǵan  Amerikada  payda  bolǵan.  XX  ásirdiń 


baslarında, tez rawajlanıw dáwirinde, Qurama Shtatlar ámelde insan óziniń kelip 

shıǵıwı,  milleti  menen  baylanıslı  qıyınshılıqlardı  jeńip  ótip,  baslamalar  hám 

óziniń  jeke  múmkinshiliklerin  erkin  túrde  kórsete  alıw  múmkin  bolǵan  birden 

bir mámleket bolǵan. Millionlap evropalılar Amerikaǵa kóship ótken hám sonıń 

ushın ol jerde júdá úlken miynet kúshi bazarın qurǵan. 

Qurama  Shtatlar  ózleriniń  payda  bolǵanınan  baslap  aq  barlıq  qálewshiler 

ushın  bilim  alıw  ideyasın  joqarı  túrde  qollap-quwatlaǵan,  bul  biznes  hám 

basqarıwda hár qıylı rollerdi atqarıwǵa qábileti bar adamlardıń sanınıń artıwına 

járdem bergen. Transkontinental temir jollar Amerikanı dún`ya júzindegi eń iri 

birden bir bazarǵa aylandırǵan. Usı waqıtta ámelde biznesti mámleket tárepinen 

tártipke  salıw  imkaniyatı  bolmaǵan,  sonıń  ushın  jetiskenlikke  erisken 

isbilermenler monopolist(jeke hákim)lerge aylanǵan. Nátiyjede iri tarawalar hám 

kárxanalar  shólkemlestirilgen,  olardı  basqarıw  ushın  bir  fomaǵa  keltirilgen 

usıllar talap etilgen. 

Menedjmenttiń  payda  bolıwı  tómendegi  tiykarǵı  sharayatlar  menen 

baylanıslı: 

- mashinalı óndiristiń rawajlanıwı, basqarıwshıǵa talaplardıń ósiwi, múlktiń 

iyesi  hám  isbilermendi  basqarıw  tájriybesiniń  ósip  baratırǵan  qıyınshılıqlardı 

saplastırıw ushın ázziligi; 

  - bazar sub`ektleriniń úlken muǵdarınıń payda bolıwı, onıń kóleminiń 

ósiwi hám bazardıń baylanıslarınıń kúsheyiwi; 

-  basqarıwǵa  kásiplik  qatnastıń  zárúrligin  tiykarlap  beriwshi  básekiniń  ósiwi 

hám bazar ekonomikasınıń turaqlılıǵı; 

- iri korporaciyalardıń payda bolıwı hám soǵan muwapıq tek xızmetkerlerdiń 

arnawlı apparatta orınlawı múmkin bolǵan basqarıw jumıslarınıń kóleminiń artıwı;  

-  múlktiń  akcionerler  ortasında  jámleniwi  nátiyjesinde  akcionerlik  kapitalın 

basqarıwda jańa wazıypalardıń payda bolıwı; 

-  isbilermenlerdiń  sanaat  revolyuciyası  dáwirinde  jaratılǵan  texnikanıń 

artıqmashılıqlarınan paydalanıwǵa háreket etiwleri; 


- dóretiwshilik, qızıǵıwshań adamlar toparınıń jumıstı nátiyjeli orınlaw 

usılların dóretiwdi qálewi. 



1.2. Menedjmenttiń ilimiy mektepleri 

Basqarıw  haqqında  pikirler  bir  tegis  rawajlanbaǵan.  Basqarıwǵa  bir 

neshshe túrli qatnaslar bar bolıp, olar bazıda bir-birlerine sáykes kelgen, bazıda 

bolsa  bir  birinen  ózgesheliklerge  iye  bolǵan.  Jámiyet  waqıttıń  ótiwi  menen 

zamangóy  texnika  hám  texnologiyalardıń  rawajlanıwına  baylanıslı  basqarıw 

boyınsha qánigeler, shólkem iskerligine tásir kórsetiwshi faktorlar haqqında bile 

baslaǵan. 

Dún`yada  ilim-texnikanıń  rawajlanıwı  ózgerislerdiń  maydanına  aylanǵan 

hám  kóp  ellerdiń  húkimetleri  bizneske  ózleriniń  qatnasların  barǵan  sayın 

qatańıraq  belgiley  basladı.  Bul  faktorlar  basqarıw  salasındaǵı  izertlewshiler 

shólkem  iskerligine  tásir  kórsetiwi  sırtqı  kúshler  bar  ekenligin  seze  basladı. 

Usınıń nátiyjesinde menedjmentte jańa qatnaslar payda boldı. Basqarıw pániniń 

rawajlanıwına úlken úles qosqan tórt tiykarǵı qatnaslardı ajıratıw múmkin. 

Eń  dáslepki  kóz  qaras,  basqarıwda  hár  bir  mekteplerdi  ajıratıw  kóz 



qarasınan  qatnas.  Ol  óz  gezeginde  basqarıwdıń  hár  bir  kóz  qarasınan  kelip 

shıǵıwshı tómendegi bes mektepti óz ishine aladı: ilimiy basqarıw, hákimshilik 

basqarıw,  insanıylıq  qatnasıqlar,  etika  haqqındaǵı  ilim  hámde  basqarıw  ilimi 

yamasa zamangóy muǵdar usıl. 



Ilimiy  basqarıw  mektebi  (1885-1920).  Pútkil  dún`ya  júzinde  «Mektepti 

ilimiy  shólkemlestiriw»  atı  menen  keńnen  tanılǵan  bul  mekteptiń  payda  bolıwı 

hám  rawajlanıwı  XX  ásirdiń  baslarına  tuwra  keledi.  Bul  mekteptiń  negizin 

amerikalı  injiner-ilimpaz  F.  Teylor  (1850-1915)  qurǵan,  ol  óziniń  kúndelikli 

jumısında  nátiyjelilikti  hám  ónimdarlıqtı  arttırıw  maqsetinde  ónidirislik  hám 

miynetti  jedellestiriw  mashqalaların  sheshken.  Onıń  tiykar  salǵan  tálimi 

menedjmenttiń  zamanagóy  koncepciyasınıń  tiykarǵı  teoriyalıq  mektebi  bolıp 

esaplanadı.  Bul  mekteptiń  kózge  kóringen  wákilleri  sıpatında:  L.  Gilbert,  F. 

Gilbert, G. Emerson, A. Gastev (Rossiya)lar esaplanadı. 


F.  Teylor  pútkil  dún`yaǵa  ózin  tanıtqan  tómendegi  kitaplardı  jazǵan: 

«Kelisiw  sisteması»  (1895),  «Cex  menedjmenti»  (1903)  hám  «Ilimiy 

menedjment principleri» (1911). F. Teylor óz miynetlerinde kapital hám miynet 

máplerin  birge  qosıw,  «Kapitalistlik  kárxanalarda  birge  islesiw  filosofiyası»ın 

ámelge  asırıwǵa  háreket  etken.  F.  Teylor  tárepinen  islep  shıǵılǵan  miynettiń 

jedellessiwin  támiyinlewshi  usıl  kóplegen  ellerdiń  basqarıwshılarında  úlken 

qızıǵıwshılıq oyatqan. 

F.Teylor ilimiy tárepten basqarıwdı miynettiń bir salasına aylandırıwda kóp 

miynet  islegen.  Onıń  sisteması  miynetti  orınlawshılar  miyneti  hám  buyrıq, 

kórsetpe  beriwshiler  miynetine  bólistiriw  principine  izbe  izlikti  ótkeriwden 

ibarat  bolǵan.  Óndiris  sistemasında  jolǵa  qoyılǵan  mexanizm  sıyaqlı  jumıs 

islewshi hám xızmetker hár qıylı bolǵan óz wazıypaları ushın juwapker bolıwı 

lazım.  Bunda  xızmetkerler  basqarıwdıń  túrleriniń  jumıslar  túrlerine  sáykes 

keliwine háreket etiwleri kerek. 

F.Teylor  ilimiy  menedjmentke  shólkemdi,  óndirislik  hám  ekonomikalıq 

maqsetlerine  erisiw  ushın  barlıq  xızmetkerler  máplerin,  olardıń  párawanlıǵınıń 

artıwında múlk iyeleri hám hákimshiligi menen jaqınnan birge islesiwdiń jolǵa 

qoyılıwınıń,  jaqınlasıwınıń  haqıqıy  quralı  sıpatında  qaraǵan.  Ol  eger  ilimiy 

menedjment  sisteması  tolıq  kólemde  qabıl  etilse,  bul nárse  tárepler  ortasındaǵı 

barlıq kelispewshilik hám keskinliklerdi sheshedi, deb oylaǵan.

 

Solay etip, usı mektepler ushın tómendegi ózgeshelikler tán: 



 

shólkem hákimshiliginiń sheshiwi kerek bolǵan wazıypaların belgilew; 



 

sub`ektivizm hám avtoritar usıllardı ilimiy qaǵıydalarǵa almastırıw; 



 

basqarıw sheberligin miynettiń bir salasına aylandırıw; 



 

miynetti  bólistiriw  hám  qánigelestiriw,  xızmetkerlerdi  anıq  wazıypalardı 



orınlawǵa baǵdarlaw; 

 



iskerlikti qatań túrde tártipke salıw; 

 



wazıypalardı  orınlaw  ushın  eń  jaksı  hám  durıs  orınlaytuǵın  xızmetkerlerdi 

belgili bir maqsetke baǵdarlanǵan halda tańlap alıw, olardı oqıtıw; 



 

xojalıq  wazıypaların  sheshiwdiń  eń  jaqsı  usılların  belgilew  ushın  ilimiy 



analizden paydalanıw; 

 



jumısılardı jobalastırıw; 

 



xızmetkerlerdi xoshamatelew.

 

Basqarıwdıń  klassikalıq  yaki  hákimshilik  mektebi  (1920-1950).  Onıń 

rawajlanıwında  francuz  alımı  A.  Fayol`  hám  nemis  sociologı  M.  Veberler  úlken 

úles  qosqan.  Bul  mektep  wákilleri  shólkemlerdiń  ulıwma  táriyplemeleri  hám 

nızamshılılıqların  anıqlawǵa  háreket  etken.  Olardıń  maqseti  basqarıwdıń  eki 

tárepine tiyisli bolǵan universal principlerdi jaratıwdan ibarat bolǵan. Birinshisi – 

shólkemdi  basqarıwdıń  aqılǵa  muwapıq  sistemasın  islep  shıǵıw.  Bul  teoretikler 

biznestiń  tiykarǵı  xızmetlerin  belgilep  alıp,  shólkemdi  bólimlerge  bóliw  bul 

basqarıwdıń  eń  jaqsı  usılı  dep  isengen.  Olar  finans,  óndiris  hám  marketingti  tap 

usınday  xızmetler  dep  esaplaǵan.  Ekinshi  tárepi–  shólkem  hám  xızmetkerlerdi 

basqarıwdıń  strukturasın  qurıw.  Jeke  basqarıwshılıq  principi  buǵan  mısal  bolıp 

xızmet etken, oǵan muwapıq adam tek bir baslıqtan bwyruqlar alıwı hám tek oǵan 

boysınıwı kerek. 

Basqarıwdaǵı insan qatnasıqları mektebi (1930-1950). 

M. Follett (Angliya), E. Meyo hám A. Maslou (AQSh) onıń eń iri abıroylı 

wákilleri esaplanadı. Bul mektep wákilleri, eger basshılar ózleriniń xızmetkerleri 

haqqında  ǵamqorlıqtı  arttırsa,  onda  xızmetkerlerdiń  qanaatlanǵanlıq  dárejesi 

artadı, bul bolsa turaqlı túrde ónimdarlıqtıń ósiwine alıp keledi dep isengen. Olar 

tikkeley  baslıqlardıń  nátiyjeli  háreketleri,  xızmetkerler  menen  máslahatlesiwi 

hám  olarǵa  jumısta  ózleri  menen  birgelikte  sáwbetlesiwine  keńirek 

imkaniyatlardı  beriwdi  óz  ishine  alıwı  insanıylıq  qatnasıqlardı  basqarıw 

usıllarınan paydalanıwǵa usınıs beredi. 

Etikalıq  pánler  yaki  bixevioristikalıq  mektep  (1950  jıldan  házirgi 

waqıtqa shekem). Eń kózge kóringen wákilleri  F. Gercberg, R. Laykert, D. Mak 

Gregor.  Bul  mektep  insan  qatnasıqları  mektebinen  bir  qansha  uzaqlasıp  ketken. 

Bul  qatnas  boyınsha  xızmetkerge  shólkemlerdi  basqarıwda  etika  pánleriniń 


koncepciyaların  qollaw  tiykarında  óziniń  jeke  imkaniyatların  seziwge  kóbirek 

dárejede  járdem  kórsetiw  lazım.  Bul  mekteptiń  tiykarǵı  maqseti  shólkem 

iskerliginiń  nátiyjeliligin  onıń  insan  resurslarınıń  ónimdarlıǵın  asırıw  jolı  menen 

arttırıwdan ibarat. Onıń tiykarǵı qaǵıydası: etika haqqındaǵı pándi durıs qollanıw 

bárqulla  hár  bir  xızmetkerdiń  sonıń  menen  birge  ulıwma  shólkem  ónimdarlıǵın 

asırıwǵa járdem beriwi kerek. 



Basqarıw ilimi yaki muǵdarlıq usılı mektebi (1950 jıldan házirgi waqıtqa 

shekem).  Eń  kózge  kóringen  alımları  R. Akoff,  N.  Viner,  V. Poreto  hámde  V. 

Glushkov hám L. Kantorovich (Burınǵı Awqam). Bul mektep basqarıwda anıq 

pánler  -  matematika.  statistika,  injinerlik  pánleri  maǵlıwmatlarınan 

paydalanıwǵa  tiykarlanadı,  islep  shıǵılǵan  operaciya  hám  sharayatlar  modeli 

izertlewler  nátiyjelerin  keńen  kollanıwdı  kózde  tutadı.  Biraq  ekinshi  dún`ya 

júzlik  urısına  shekem 

muǵdarlıq  usıllardan  basqarıwda  jeterlishe 

paydalanılmaǵan.  Bálkim,  komp`yuterlerdiń  rawajlanıwı  basqarıwda  usı 

usıllardı  kollınıwǵa  kúshli  túrtki  bolǵan  bolsa  kerek.  Olar  ósip  barıwshı 

quramalılıqtaǵı  matematikalıq  modellerdi  qurıwǵa  imkaniyat  bergen,  bul 

modeller haqıyqatqa kóbirek dárejede jaqınlasadı, demek anıǵıraq boladı degen 

juwmaqqa keliwi múmkin. 

Sharayatlı  qatnas  (1960  jıldan  házirgi  waqıtqa  shekem).  Bul  qatnastıń 

islep  shıǵılıwı  basqarıw  teoriyasına  úlken  úles  qosqan,  sebebi  pándi  anıq 

sharayatlarda  tikkeley  qollanıw  imkaniyatı  payda  bolǵan.  Sharayatlı  qatnas 

tiykarınan  sharayat,  yaǵnıy  anıq  jaǵdaylarda  qollanıladı,  olar  shólkemlerge  usı 

anıq  bir  waqıtta  úlken  tásir  kórsetedi.  Bunday  faktorlar  kópshilik  waqıtta  hám 

shólkemniń  ózinde,  hám  ortalıqta  bar  bolatuǵınlıǵı  sebepli,  shólkem  iskerligin 

basqarıwdıń birden bir «jaqsı jalǵız» usılı bolmaydı. Basqarıwda sol waqıtta sol 

sharayatqa kóbirek sáykes kelgen usılı eń nátiyjeli usıl boladı. 

M. Follett ótken ásirdiń 20 – jıllarında aq «Sharayat nızamı» haqqında aytıp 

ótken.  Biraq  bul  qatnas  tek  60  -  jıllardıń  aqırında  kerekli  dárejede  islep 

shıǵılǵan. 


Sharayatlı  qatnas  berilgen  kórsetpelerdiń  ápiwayı  jıynaǵı  emes,  bálki, 

shólkemlesken  mashqalalar  hám  olardıń  sheshimlerine  salıstırǵanda  pikirilew 

usılı  esaplanadı.  Basqarıwshılar  bul  qatnastan    paydalanalıp  anıq  jaǵdaylarda 

qanday  usıllar  menen  shólkemlesken  maqsetlerge  erisiwge  kóbirek  dárejede 

járdem  beriwin  túsinip  alıwları  múmkin.  Sonıń  ushın  shólkem  maqsetlerine 

nátiyjeli  dárejede  erisiw  ushın  anıq  usıllar  hám  koncepciyalardı  belgili 

sharayatlar menen baylanıstırıw zárúr. 

Sharayatlı  qatnasta  shólkemler  itibardı  ózleriniń  ishindegi  sharayatlı 

ózgesheliklerge  qaratadı.  Usı  qatnas  járdeminde  áhmiyetli  ózgeriwsheń 

sharayatlar  hám  olardıń  shólkem  iskerliginiń  ónimdarlıǵına  tásirin  anıqlaw 

zárúr. 

Sistemalıq qatnas (50 jıllardan házirgi waqıtqa shekem). 

50  -  jıllardıń  aqırında  basqarıwda  sistemalar  teoriyasınıń  qollanıwında 

menedjmentte  basqarıw  pániniń  mektepleriniń  tiykarǵı  wákilleri  bolǵan 

amerikalı  alımlar  J.  Pol  Getti  hám  Piter  F.  Drukerlerdiń  úlesi  áhmiyetli.  Bul 

qatnas  jaqınnan  qollana  baslanǵanlıǵı  sebepli,  házirgi  waqıtta  usı  mekteptiń 

basqarıw  teoriyası  hám  ámeliyatına  haqıqıy  tásirin  tolıq  dárejede  bahalawdıń 

ilajı  joq.  Soǵan  qaramay,  búgin  onıń  tásiri  júdá  úlken  hám  bunnan  keyinde  ol 

ósip baradı. Sistemalıq tiykarda, keleshekte islep shıǵarılatuǵın jańa bilim hám 

teoriyalardı sintezlew múmkin bolar.  

Basqarıwshılar  sistemalar  teoriyasın  basqarıw  processinde  qollanıwları 

ushın  shólkemdi  ózgeriwsheń  sistemalar  sıpatında  úyreniwleri  kerek.  Olar 

shólkemge  ózgerip  atırǵan  sırtqı  ortalıq  sharayatlarında  hár  túrli  maqsetlerge 

erisiwge  umtılıp  atırǵan  jumısshılar,  struktura  wazıypaları,  texnologiya  sıyaqlı 

óz ara baylanısqan elementlerdiń kompleksi sıpatında qarawları kerek. 



Processli qatnas (1920 jıldan házirgi waqıtqa shekem). Bul qatnas házirgi 

waqıtta  keńnen  qollanıladı.  Ol  birinshi  ret  hákimshilik  basqarıw  mektebi 

wákilleri  tárepinen  usınılǵan  bolıp,  olar  menedjerdiń  wazıypasın  táriyplewge 

háreket  etedi.  Bul  koncepciya  dáslep  A.  Fayol  tárepinen  islep  shıǵılǵan.  Usı 

qatnasqa  muwapıq,  basqarıw  úzliksiz  óz  ara  baylanıslı  háreketler  (xızmetler) 


processi sıpatında kórip shıǵıladı, olardıń hár birinde, óz gezeginde bir neshshe 

óz  ara  baylanısqan  háreketlerden  ibarat  boladı.  Olar  kommunikaciyalar  hám 

qarar  qabıl  etiwdiń  baylanıstırıwshı  processleri  menen  birlesken.  Bunda 

basqarıwshılıq  (jetekshilik)  ǵárezsiz  iskerlik  sıpatında  kórip  shıǵıladı.  Ol 

xızmetkerlerge maqsetlerine erisiw baǵdarında miynet islewi ushın tásir etiwdi 

kózde tutadı.  



Tómende basqarıwda qatnaslar evolyuciyasınıń sızılması kórsetilgen 

1885j 1920j

 

1930j


 

1940j


 

1950j 1960j

 

házirgi waqıt 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

Qatnaslardıń  qısqasha  sızılmasınan  basqarıw  pikiriniń  turaqlı  ráwishte 



rawajlanıp  barǵanlıǵın  kóriw  múmkin,  bul  shólkemlerdi  nátiyjeli  basqarıw 

haqqındaǵı jańa ideyalardıń tuwılıwına járdem bergen. 

Hár  bir  qatnas  yaki  mekteptiń  wákilleri  ózleriniń  pikirlerin  shólkem 

maqsetlerine nátiyjeli erisiwge gilt taba aldıq dep oylaǵan. Biraq sońǵı izertlewler 

hám basqarıwdaǵı ámeliyattıń kórsetiwinshe, bul izertlewler basqarıw processiniń 

tek ayırım táreplerine tiyisli bolǵan, alınǵan nátiyjeler bolsa tek belgili sharayatlar 

ushın  ǵana  durıs  bolǵan.  Bunnan  basqa,  basqarıw  ámeliyatı  barlıq  waqıt  tiyisli 

teoriyalıq  pikirlerge  salısıtırǵanda  quramalı  bolǵan.  Waqıttıń  ótiwi  menen  bul 

tarawdaǵı izleniwshiler basqarıw processiniń jańa, aldın belgisiz bolǵan táreplerin 

ashqan  hám  turaqlı,  bekkem  bolıp  kóringen,  biraq  natuwrı  qaraslardı  kórsetip 

bergen.  Usıǵan  qaramastan  usı  izertlewshiler  basqarıw  pániniń  rawajlanıwına 

ózleriniń biybaha úleslerin qosqan. 



1.3. Ózbekstanda basqarıwdıń rawajlanıwı 







Ózbekstanda  ekonomikalıq  processlerdi  basqarıw  tereń  tariyxıy  tamırlarǵa 

iye.  Joqarıda  aytılǵanday,  basqarıw  ilim  sıpatında  qáliplesemen  degenge  deyingi 

dáwirlerdede  usı  processtiń  mánisin,  mazmunın  túsingen  hám  ámeliyatta 

qollanǵan, jámiyettegi hár túrli adamlar toparına nátiyjeli ráwishte basshılıq etken. 

Olar óz tájiriybe hám kóz qarasların keleshek áwladqa miyras sıpatında qaldırǵan 

ullı  shaxslar  bolǵan,  olardı  úyreniw  házirgi  zamanda  basqarıw  iliminiń 

rawajlanıwına  nátiyjeli  tásir  kórsetedi.  Usınday  shaxslardan  Al-  Xorazmiy,  Abu 

Nasr Farobiy, Abu Ali ibn Sino (IX-X ásirler), Yusuf Xos Xojib (XI-XII ásirler), 

Amir  Temur,  (XIII-XIV  ásirler),  Zahriddin  Muhammad  Bobur,  Alisher  Navoiy 

(XV ásirler)ınıń basqarıwǵa tiyisli miynetleri búgingi kúnde de qollanba bolatuǵın 

kórsetpeler esaplanadı. Mısalı, «Qutadǵi bilik», «Temur tuzluklari» hám basqalar. 

Ózbekstan  Respublikası  ǵárezsizlikke  erisken  ótken  30  jıl  ishinde  bazar 

reformalarına  tiyisli  qabıl  etilgen  nızamlar,  Prezident  pármanları  hám  qararları 

Ministrler  Kabinetiniń  qararları  mámleketimizde  bazar  mexanizmlerin 

ekonomikaǵa engiziwge qaratılǵan.  

1.4. Menedjmenttiń sırt el modelleri 

Menedjmenttiń payda bolıwı dáwirinde kópshilik sırt eller ózleriniń ózine tán 

ózgesheliklerin  esapqa  alıw  menen,  sanaat,  awıl  xojalıǵı,  sawda  hám  basqa 

tarawlarda  basqarıwdıń  teoriyası  hám  ámeliyatı  tarawlardaǵı  kópshilik 

maǵlıwmatlardı toplaǵan. 

Bul  toplanǵan  tájiriybelerdi  úyreniw  hám  olardan  paydalanıw,  menedjment 

modelleriniń qáliplesiwiniń dún`ya júzi tájiriybesi (Yaponiya tájiriybesi) basqarıw 

modelleriniń bir sociallıq mádeniy ortalıqtan basqasına qosılıwdıń ámelde ilaji joq 

ekenligin  kórsetedi.  Menedjmenttiń  jeke  modelin  jaratıwda  menshiktiń  túri, 

mámlekettiń  strukturası  hám  payda  bolǵan  bazar  qatnasıqlarınıń  pisip  jetilisiwi 

sıyaqlı faktorlardıń tásirin esapqa alıw zárúr. 

Menedjmenttiń  amerika  modelin  úyreniw  bizde  úlken  kızıǵıwshılıqtı 

oyatadı. Amerika menedjmenti AQShqa batıs mámleketler arasında jetekshi orındı 

iyelewge imkaniyat bergen. 


Amerikalıq  menedjment  eń dáslep  basında  F.  Teylor turǵan  ilimiy  basqarıw 

mektebi  táliymatlarına  tiykarlanadı.  Amerika  menedjmenti  jáne  ózine 

menedjmenttiń  tiykarın  salıwshılardıń  biri  Anri  Fayol`  bolǵan  klassikalıq 

mekteptiń  teoriyalarında  sińdirip  alǵan.  Ol  basqarıwdıń  amerika  teoriyasındaǵı 

barlıq  baǵdarlarınıń  qáliplesiwinede  úlken  tásir  kórsetken.  20-30  jıllarda  xojalıq 

júritiwdiń ekstensiv usıllarınan intensiv usıllarına ótiw basqarıwdıń jańa formaların 

izlep tabıwdı talap etedi. 

Ótken  ásirde  kapitalistlik  óndiristiń  háreket  etiwi  ushın  kárxanadaǵı 

jumısshılardıń  jaǵdayına  qatnastı  ózgerttiriw,  motivaciya  xızmetkerler  hám 

isbilermenler  ortasındaǵı  birge  islesiwdiń  jańa  usılların  islep  shıǵıw  zárúrligin 

túsiniw kerek bolǵan. «Insan qatnasıqları mektebi» atın alǵan jańa koncepciyanıń 

qáliplesiwi amerika sociologı hám psixologı E. Meyo atı menen baylanıslı. 

«Insan resursları menedjmenti» ataması 60–jıllarda payda bolǵan. Amerikalıq 

sociolog  R.E.  Maylz  óziniń  miynetleriniń  birinde  «Insan  qatnasıqlar»ı  modeline 

«Insan  resursları»  modlelin  qarama-qarsı  qoyǵan.  «Insan  resursları»  modeli 

strategiyalıq, shólkemniń tiykarǵı maqsetlerin sheshiwge kómeklesiwshi sıpatında 

kórip  shıǵılǵan.  «Insan  resursları»  modeli  shaxstıń  shólkemdegi ornın  úyreniwge 

qaratılǵan.  Hár  bir  adam  óz  miynetiniń  nátiyjelerine  juwap  beriwi,  shólkemniń 

ulıwma maqsetlerin biliwi hám óz miyneti hám háreketleri menen usı maqsetlerge 

erisiwge  kómeklesiwi  kerek.  Óz  gezeginde  shólkem  óz  xızmetkerleriniń  jeke 

baslamasın  materiallıq  xoshametlew  hám  xızmet  lawazımlarına  kóteriliwge 

qızıqtırıw  kerek.  60-70  jıllarda  kópshilik  amerika  firmaları  insan  resurslarına 

ózleriniń itibarların kórsetiw maqsetinde xızmetker terminin keyingi jılllarda insan 

resursları terminine ózgertken. 

Zamanagóy  amerika  menedjmenti  tómendegi  úsh  tarıyxıy  sharayatlarǵa 

tiykarlanadı: 

 

bazardıń bar bolıwı; 



 

óndiristi shólkemlestiriwdiń sanaat usılı; 



 

isbilermenliktiń tiykarǵı túri sıpatındaǵı korporaciya. 



Korporaciyalar yuridikalıq tárep statusına, olardıń akcionerleri bolsa paydanıń 

ózlerine  tiyisli  bolǵan  akciyalar  muǵdarına  teń  bolǵan  bólegine  iyelik  etiw 

huqıqına iye. Korporaciyalar barlıq múlk kapital iyesine tiyisli bolǵan hám iyeleri 

jumısshılardıń xızmetlerin tolıq qadaǵalawshı kishi kárxanalar ornına kelgen. 

Menedjment  teoriyashılarınıń  pikirinshe,  korporaciyalardı  shólkemlestiriw 

múlkke iyelik etiwde qadaǵalawdan, yaǵnıy húkimranlıqtan ajıratıwǵa alıp kelgen. 

Korporaciyalardı  basqarıw  boyınsha  haqıqıy  húkimranlıq  etiw  onı  basqarıwshı 

hám menedjerler (óndiristi shólkemlestiriw hám basqarıw tarawındaǵı qánigeler)ge 

ótken.  Házirgi  waqıtta  amerika  menedjmentiniń  modellerinde  korporaciyalar 

tiykarǵı  strukturalıq  birlik  bolıp  tabıladı.  Amerikanıń  korporaciyaları  ózleriniń 

iskerliklerinde strategiyalıq basqarıwdan keń paydalanadı. 

Strategiyalıq  basqarıwdıń  mazmunı,  birinishden,  báseki  gúresinde  jeńiske 

erisiw  ushın  zárúr  bolǵan  uzaq  múddetli  strategiyanı  islep  shıǵıw,  ekinshiden 

waqıttıń  haqıqıy  kóleminde  basqarıwdı  ámelge  asırıwdan  ibarat.  Korporaciyanıń 

islep  shıǵılǵan  strategiyası  keyingi  waqıtlarda  ámeliyatta  ámelge  asırılıwı  kerek 

bolǵan óndiristiń xojalıq rejelerine aylanadı. 

Strategiyalıq 

basqarıw 

shólkemlesken 

strategiyalıq 

strukturanı 

shólkemlestiriwdi  talap  etedi,  onıń  tártibi  boyınsha  basqarıwdıń  joqarı 

dárejesindegi  strategiyalıq  rawajlanıw  bólimi  hám  strategiyalıq  xojalıq  orayları 

(SXO) kiredi.  

Strategiyalıq  jobalastırıw  korporaciyalardıń  jobalar  boyınsha  jumıslar  alıp 

barıwınıń áhmiyetli quramlıq bólegi esaplanadı.  

XX  ásirdiń  60-jıllarında  korporaciyalar  xızmetkerleri  ózleriniń  social-

ekonomikalıq  jaǵdayların  jaqsılaw  boyınsha  qoyǵan  talapları  barǵan  sayın 

qatalıraq bola basladı.  

Házirgi  waqıtta  AQShta  basqarıwǵa  xızmetkerlerdi  tartıwdıń  tórt  tiykarǵı 

forması keń tarqalǵan: 

 



xızmetkerlerdiń  cex  dárejesinde  miynet  hám  ónim  sapasın  basqarıwda 

qatnasıwı. 



 

xızmetker hám basqarıwshılardıń xızmet keńesleri (qospa komitetleri)niń 



shólkemlestiriliwi. 

 



paydada qatnasıw sistemalarınıń islep shıǵılıwı. 

 



xızmetkerlerdiń wákilleriniń korporaciyalardıń direktorlar keńesine 

tartılıwı.

 

Ótken  ásirdiń  60-jıllarında  AQShta  miynetti  shólkemlestiriwdiń  brigadalıq 



usılları,  70-jıllarda  bolsa  shólkemlestiriw  ideyası  amerikalılarǵa  tiyisli  bolǵan 

sapanı  qadaǵalaw  dógerekleri  keń  tarqalǵan  edi.  Biraq  sapanı  qadaǵalaw 

dógerekleri birinshi mártebe Yaponiyada qollanıla baslanǵan.

 

Menedjer  «universal  dana»  bolıwı  múmkin  emes.  Amerikanıń  ámeliyatında 



tiykarǵı itibardı basarıwshı xızmetkerlerdi tańlap alıwda qánigeniń bilimine emes, 

bálkim jaqsı shólkemlestiriwshilik qábilietine qaratadı. 



Menedjmenttiń  yaponiya  modeli  menedjmentti  úyreniwshilerde  úlken 

qızıǵıwshılıqtı  oyatadı.  Yaponiya  dún`ya  júzlik  bazarda  jetekshi  orınlardan  birin 

iyeleydi. Bunıń tiykarǵı sebeplerinen biri bul mámleket tárepinen qollanılıp atırǵan 

menedjmenttiń  insanıylıq  faktorına  qaratılǵan  modeli  bolıp  tabıladı.  Yaponiyada 

milliy  xarakterdiń  ózine  tán  qásiyetlerine  sáykes  keliwshi  miynet  hám  etikalıq 

usılları júzege kelgen. 

Yaponlar ózleriniń insanıylıq resursların eldiń tiykarǵı baylıǵı dep esaplaydı. 

Xojalıq júrgiziwdiń yapon sisteması tarıyxıy dáwirler dawamında payda bolǵan, ol 

óziniń  jámáátlik  jaqtan  úzliksiz  baylanıslılıǵı  hám  yaponlardı  joqarı  sapalı 

ónimlerdi dóretiwge tuwma umtılıwshı úrip ádetlerine súyenedi. 

Ekonomika hám únemlilik yaponlarǵa tán xarakterlik ajıralıp turıwshı belgi 

hám  ózgeshelikleriniń  biri  esaplanadı.  Ekonomika  hám  únemililikti  talap  etiw 

hám tikkeley joqarı sapalı ónim islep shıǵarıw menen baylanısqan. 

Yaponiya menedjmentinde yaponlar amerikalılarǵa uqsap bir adam yamasa 

shaxsqa  emes,  al  bálkim  adamlar  toparına  itibarın  qaratadı.  Bunnan  tısqarı, 

Yaponiya  menedjmentiniń  jáne  bir  ózgesheligi  bul  jámáátte  jası  úlkenirek 

jastaǵılarǵa jası kishi jastaǵı xızmetkerlerdiń boysınıwı olardıń mentalitetlerinen 

sanaladı. 



Insannıń  minez  qulqı  onıń  mútájlikleri  menen  belgilenedi.  Buǵan 

yaponlardıń  sociallıq  mútájlikleri  (qaysı  sociallıq  toparǵa  tiyisliligi, 

xızmetkerdiń  jámááttegi  ornı,  átiraptaǵılardıń  húrmeti)in  basqalardan  joqarı 

qoyadı.  Sonıń  ushın  da  miynet  ushın  sıylıqlardı  sociallıq  mútájlikler  prizması 

arqalı  qabıl  etedi,  biraq  keyingi  waqıtlarda  yaponiya  menedjmenti  ózine  jeke 

shaxstıń  psixologiyasına  qaratılǵan  amerika  menedjmentiniń  koncepciyasın 

sińdirip atır. 

Yaponlar  miynettiń  aldında  bas  iyedi.  Olardı  kóbinshe  «miynetti 

súyiwshiler»  dep  ataydı.  Yapon  xalqı  baylıqlarınıń  ierarxiyasında  miynet 

birinshi orında turadı. Yaponlar jaqsı orınlanǵan jumıstan qanaatlanıwdı sezedi. 

Sonıń ushın olar qatań intizam, keskinlik hám jumıs waqtınan tısqarı waqıttada 

islewge razı. 

Menedjmenttiń yapon modeli tiykarınan «sociallıq insanǵa» baǵdarlanǵan. 

«Sociallıq insan» xoshmatelewler hám motivaciyanıń ózine tán sistemasına iye. 

Xoshametlewlerge is haqı, miynet sharayatları, basqarıwshılıq usılı, xızmetkerler 

ortasındaǵı  shaxslar  aralıq  qatnasıqlar  kiredi.  Xızmetkerdiń  miynetdegi 

jetiskenlikleri, onıń xızmetleriniń tán alınıwı, xızmettegi alǵa ilgerlew, kásiplik 

jetilisiw, dóretiwshilik qatnas miynetke motivaciya boladı. 

Yaponlar  júzege kelgen  sharayatlardı  esapqa  aladı  hám  oǵan iykemlesedi. 

Basqa  ellerdiń  jumısshı  hám  xızmetkerlerinen  parıqlı  ráwishte,  yaponlar 

qaǵıyda, kórsetpe hám wádelerdi sózsiz orınlawǵa háreket etedi. 

Olardıń  kóz  qarasınan  menedjerdiń  minez  qulqı  hám  ol  tárepinen 

qararlardıń qabıl etiliwi pútkilley sol waqıttaǵı sharayatqa baylanıslı. 

Yaponiyaǵa  tariyxtan  miynet  ushın  teńlestirilgen  sıylıqlaw  tán  qásiyet 

sanaladı.  Bunı  esapqa  alıw  menen  xızmetkerler  miynetine  uzaq  miynet 

islegenligine jarasa is haqı tólew sisteması islep shıǵılǵan. 

 

Yaponiyada firmanıń «korporativ keypiyat» devizi eń kúshli quralı boladı, 



onıń  astında  firma  menen  birlesip  ketiw  hám  onıń  ideyalarına  sadıq  bolıw 

túsiniledi.  Firmanıń  «korporativ  keypiyat»  tiykarında  jámáát  máplerin  ayrım 

xızmetkerlerdiń jeke máplerinen joqarı qoyıwshı jámáát psixologiyası jatadı. 


Hár bir yapon firması kóbinese toparlardan quralǵan. Olarda úlkenler hám 

kishiler bar, olar jası, stajı hám tájiriybesi boyınsha bir birinen ózgesheliklerge 

iye.  Kishiler  úlkenlerdiń  abıroyın  sózsiz  tán  aladı,  olardı  húrmet  etedi,  olarǵa 

boysınadı.  Toparlar  ózleriniń  háreketlerin  firmanıń  maqsetleri  hám 

wazıypalarına  qaratadı.  Bunda  hár  bir  yapon  toparǵa  hám  ózi  ushın  islep 

atırǵanlıgı túsiniledi. 

Yaponlar jámááttegi ózleriniń jaǵdayların itibarlı túrde baqlap baradı. Olar 

hár  bir  adamnıń  topardaǵı  ornı  ózgerisine  sezgirlik  penen  itibar  beredi  hám 

olardan hár biri ushın sızılǵan shegaradan shıqpawǵa háreket etedi. 

Iri yapon firmaları ushın tán «Ómirlikke jallanıw» sisteması bolıp esaplandı. 

Ol  isbilermen  ushında  xızmetker  ushında  júdá  paydalı.  Isbilermenler  firmanıń 

párawanlıǵı  ushın  islewge  tayar  bolǵan  sadıq  hám  isenimli  xızmetkerlerdi  aladı. 

Firma  tárepinen  «Ómirlikke  jallanıw»  sisteması  jallanıwshı  xızmetkerlerdiń 

qábileti,  maǵlıwmatı  hám  tayarlıq  dárejesi  tán  alınǵan  tereń  qanaatlanıw  sezimin 

basınan keshiredi. Xızmetkerde erteńgi kúnge isenim payda boladı. Ózleri jallaǵan 

firmaǵa  xızmetkerler  minnetdarlıq  hám  baylanıslılıq  sezimleri  menen  ornalasadı. 

Usı  tárpinen  yapon  sistemasına  xızmetkerlerge  tásir  kórsetiwdiń  qúdiretli  quralı 

sıpatında qaraw kerek. 

«Ómirlikke jallanıw» jumıs penen támiyinlew sisteması «uzaq waqıt miynet 

islegenleri ushın» sisteması menen jaqınnan aralasıp ketken. Is haqınıń muǵdarı 

tikkeley úzliksiz jumıs stajına baylanıslı. 

 

«Uzaq waqıt miynet islegenligi ushın» haqı tólew sisteması «Jası úlkenligi 



boyınsha  alǵa  jıljıw»  sisteması  («sin`orizm  sisteması»)na  úlken  tásir kórsetedi. 

Xızmetkerdi  basshı  lawazımına  usınıwda  jası  hám  miynet  stajına  artıqmashlıq 

beriledi. Keyingi waqıtlarda maǵlıwmat barǵan sayın úlken áhmiyetke iye. 

Kópshilik yapon firmaları xızmetkerlerdi waqtı waqtı rotaciya islep turadı, 

bul  shama  menen  hár  3-5  jıllardan  keyin  xızmetkerlerdi  jańa  qánigeliklerge 

qayta oqıtıw ámelge asırıladı. 

Yapon  menedjmentiniń  operativ  basqarıwında  sapanı  basqarıw  tiykarǵı 

dıqqat orayda.  



Ónim sapasın basqarıwdıń yapon sisteması tiykarına firma ortalıǵında sapa 

ústinen  jalpı qadaǵalaw  qoyılǵan.  Sapanıń  ústinen qadaǵalaw ónidiristiń barlıq 

basqıshların  óz  ishine  aladı.  Qadaǵalaw  sistemasına  firmanıń  barlıq 

xızmetkerleri tartıladı(1.4.1- keste). 

Házirgi  waqıtta  yapon  ekonomikasınıń  barlıq  tarawlarında  sapa  toparları 

(dógerekleri)  háreket  etedi,  olarǵa  jumısshılardan  basqa  master  hám  injinerler 

kiritilgen.  Sapa  toparları(dógerekleri)  texnologiyadan  baslap  sociallıq-

psixologiyaǵa  shekem  bolǵan  barlıq  mashqalalardı  sheshedi.  Bul  olardan  hár 

biriniń artıqmashılıqları hám kemshiliklerin ajıratıwǵa imkaniyat beredi

 



Menedjmenttiń  Batıs  Evropa  modeliniń  qáliplesiwine  Evropa 

mámleketleriniń ilimpazlarınıń alıp barǵan izertlewleri úlken tásir kórsetken.  

Menedjmenttiń  yapon  hám  amerika  modelleri  xızmetkerlerge  tásir  etiwshi 

birden  bir  faktor  bolmaydı.  Olar  qóbirek  jeke  shaxstıń  onıń  minezi  menen 

baylanıslı bolǵan ruwxıy motivaciyası menen belgilenedi. 

 

«Insan  qatnasıqları»  mektebiniń  batıs  germaniyalı  teoriyashılar,  ózleriniń 



AQSh  hám  Yaponiyadaǵı  kásipleslerine  salıstırǵanda,  xızmetkerlerdi 

basqarıwǵa qatańıraq qatnas jasawdı usınǵan. 

  

1.4.1-keste 

Menedjmenttiń yapon hám amerika modelleri 

Yapon modeli 

Amerika modeli 

Basqarıw qararları jámáátlik túrde 

qabıl etiledi 

Qarar jeke túrde qabıl etiledi 

Jámáátlik juwapkershilik ústin boladı  Jeke juwapkershilik ústinlik boladı  

Basqarıwdıń iyiliwsheń sisteması 

Basqarıwdıń qatań, bir formaǵa keltirilgen 

sisteması 

Qadaǵalawdıń rásmiy emes 

shólkemlestiriliwi  

Qadaǵalawdıń bir formaǵa keltirilgen 

ilajları 

Jámáátlik qadaǵalaw 

Menedjmenttiń jeke qadaǵalawı 

Xızmetkerdiń jumısın ásten bahalaw 

hám xızmettegi ósiw 

Miynet nátiyjelerin tez bahalaw, xızmet 

boyınsha jedel jıljıwı  

Basshınıń eń áhmiyetli sapası 

muwapıqlastırıw hám qadaǵalawda 

ámelge asırıwlardı biliwi 

Basshınıń eń áhmiyetli sapası kásiptiń 

iyesi bolıwı 


Basqarıwdı toparlarǵa qaratıw 

Basqarıwdıń jeke shaxslarǵa qaratılıwı 

Basqarıwda jámáátlik uyǵınlıqqa 

erisiw hám jámáátlik nátiyje boyınsha 

bahalaw 

Basqarıwdı jeke nátiyje boyınsha bahalaw 

Qol astındaǵılar menen rásmiy emes 

qatnasıqlardıń ústinlik etiliwi  

Qol astındaǵılar menen rásmiy 

qatnasıqlardıń ústinlik etiwi 

Xızmeti boyınsha jas hám jumıs 

stajına muwapıq alǵa jıljıw 

Mártebeniń jeke nátiyjelerge baylanıslı 

bolıwı 


Universal túrdegi basshılardı tayarlaw  Tar qánigeliktegi basshılardı tayarlaw 

Topar jumısınıń nátiyjeleri, staj 

boyınsha miynetke is haqı tólew 

Jeke úles boyınsha miynetke is haqı tólew 

Firmada uzaq múddetli bántlilik  

Qısqa múddetke jallaw 

 

AQShdan  keyin  Evropada  da  «miynetti  bayıtıw»,  yaǵnıy  jumıs  ornında 



onıń ónimdarlıǵın arttırıw boyınsha tájiriybeler ótkerilgen.  

Batıs  Evropa  alımları  basqarıwǵa  «sociallıq  insan»  kóz  qarasınan  qatnastı 

qáliplestiriwge sezilerli úleslerin qosqan. Bul qatnas adamlardıń minez qulqına 

topardıń  psixologiyalıq  tásir  kórsetiwin  úyreniwge  imkaniyat  bergen. 

Tómendegi  úsh  ilimpazdı  basqarıwǵa  sociologiyalıq  qatnastıń  tiykarın 

salıwshıları  dep  esaplaydı:  bular  nemec  professorı  M.Veber,  francuz  ilimpazı 

E.Dyurkgeym hám kelip shıǵıwı francuz bolǵan italiyalı ilimpaz V.Pareto bolıp 

tabıladı. 

Amerikalılar sıyaqlı Batıs  Evropa  firmalarıda  ilimiy-texnikalıq  progresstiń 

astında tásiri bir jerge jıyılıw hám oraylasıw processleri menen qamırap alınǵan. 

Aylanıslar  kólemi  boyınsha  Batıs  Evropa  firmaları  Amerika  firmalarına  jaqın 

turadı. 


Keyingi  on  jıllıqlarda  Batıs  Evropa  firmaları  amerikalılar  tájiriybesinen 

paydalanıw arqalı basqarıwdı qayta shólkemlestiriwdi ámelge asırǵan. 

 

Finlyandiyada  firmalardı  basqarıwda  Amerika  hám  Batıs  Evropadan  bir 



qansha ózgesheliklerge iye. Bul jerde basqarıwdıń ózgeshelikleri sonnan ibarat, 

maqset  etken  nátiyjelerdi  belgilewde  joqarı  basshılıq  penen  bir  qatarda 

orınlawshı hám jumısshılarda qatnasadı.  


XX  ásirde  mámleket  tárepinen  tártipke  salıw  teoriyası  júdá  áhmiyetli  rol` 

oynaǵan,  ol  basqarıwdıń  eki  modeli  –  «sociallıq-bazar  xojalıǵı»  (GFR)  hám 

«socializmniń shved modeli» inde keńirek óz sáwleleniwin tapqan. 

Erxard tárepinen islep shıǵılǵan «sociallıq-bazar xojalıǵı» koncepciyasınıń 

tiykarına  Keynstiń  tetikli  tártipke  salıw  teoriyası  qoyılǵan.  Erkin  bazar 

ekonomikasınıń  qáliplesiwi  jeke  múlkshilik,  bazardıń  mámleket  tárepinen 

qorǵalıwı hám háreketler erkinligi tiykarında ámelge asırılǵan. 

Erxardtıń  «sociallıq bazar xojalıǵı»  koncepciyası  eki  tiykarǵı qaǵıydalardı 

óz ishine aladı. 

1.  Xojalıq  júritiwdiń  barlıq  tarawların  mámleket  tárepinen  tártipke  salıwdı 

kúsheytiw. 

Erxardtıń 

koncepciyası 

kúshli 


«sociallıq 

mámleket»ti 

shólkemlestiriwge qaratılǵan, ol tek sociallıq processlerdi emes, sonıń menen birge 

bazardı tártipke saladı, xalıqtıń párawanlıǵın arttırıw boyınsha sociallıq sıyasattıda 

ótkizedi. 

2.  Direktivalıq  (kórsetpe)  jobalastırıwdıń  ornına  indikativlik  jobalastırıwdı 

kiritiw.  Direktivalıq  jobalastırıwdı  orınlaw  ushın  májúbiriy  bolǵan  anıq  hám  kóp 

muǵdardaǵı  kórsetpelerdi  belgilewdi  kózde  tutadı.  Indikativlik  jobalastırıw  bolsa 

kóbirek  sharayatta  orınlanıwı  lazım  bolǵan  reje  hám  kórsetkishlerdi  belgilewdi 

kózde tutadı. 

Socializmniń  shved  modelide  belgili  qızıǵıwshıılqtı  oyatadı.  Onıń  avtorı  – 

Nobel`  sıylıgı  laureatı  Gunnar  Myurdal  sanaladı.  Myurdal  tárepinen  islep 

shıǵılǵan  socializmniń  shved  modeli  sociallıq  bazar  xojalıǵı,  sociallıq  tártipke 

salınatuǵın social-ekonomikalıq hám sheriklik teoriyalarına tiykarlanǵan. 

Bul  model`  Erxardtıń  sociallıq  bazar  xojalıǵı  koncepciyasına  kóbirek 

usaydı.  Erxard  sıyaqlı  Myurdal`  da,  mámleket  tárepinen  tártipke  salınatuǵın 

bazar  processleri  ulıwmalıq  teńlik  hám  hámme  ushın  teń  ekonomikalıq 

imkaniyatlarǵa  tiykarlanǵan  nátiyjeli  ekonomikanı  payda  etiwge  járdem  beredi 

dep  esaplaydı.  Tártipke  salınatuǵın  ekonomikanıń  tiykarın  xalıqtan  alınatuǵın 

tikkeley hám janapay salıqlar sisteması quraǵan. 



Myurdal`dıń socializminiń shveciya modeline xalıqtıń párawanlıǵın arttırıw 

ushın keń imkaniyatlardı kepillikkke alatuǵın xalıqtıń sociallıq qorǵaw sisteması 

tiykar boladı. Bul jeke tutınıwdıń muǵdarlarınıń asıwına járdem beredi. 

Keyinirek  Shveciya  1977-1978  hám  1981-1982  jıllarda  eki  mártebe  tereń 

krizislerdi basınan keshirgen. Payda bolǵan jaǵdaydan shıǵıw ushın Stokgol`m 

ilimiy  mektebin  zamanagóylestirilgen keynsian  sıyasatınan  paydalanıwdı  usınıs 

etken. Pul hám salıq reformaların ótkergen húkimet paydanı nátiyjeli bólistiriw 

hám  onı  birinshi  gezekte  kapitallar  kiritiwge  baǵdarlaw  sıyasatın  jedel  túrde 

ótkizgen.  Nátiyjede  Shveciya  úlken  jetiskenliklerge  erise  alǵan,  mámlekettiń 

ekonomikalıq jaǵdayı jeterli dárejede turaqlı bolǵan. 

Kóplegen izertlewler  AQShta  basqarıwdıń  teoriyası  hám  ámeliyatı  dún`ya 

júziniń  basqa  mámleketlerine  qaraǵanda  rawajlanıwınıń  bir  qansha  joqarıraq 

dárejesine erisken dep esaplaydı. Olardıń pikirlerinshe, AQShta miynettiń joqarı 

ónimdarlılıǵına erisiwdiń tiykarǵı sebebi óndiristi jaqsı shólkemlestiriw esabınan 

dep esaplaydı.  

Keyingi  jıllarda  amerikalı  isbilermenler  kóbinese  Yaponiyanıń  aldıńǵı 

tájiriybelerin  yaǵnıy  yaponlardıń  jetiskenliklerge  alıp  kelgen  jańalıqların  óz 

kárxanalarına  kóshiriw  ushın  háreket  etken.  Bul  «anıq  waqıtta»,  «sapa 

dógerekleri»,  xızmetkerlerdiń  uzaq  múddetli  yaki  «ómirlikke  jallanıw»  hám 

basqaları esaplanadı. Biraq bulardıń barlıǵıda uzaq jasay almaǵan. 

Ótken  ásirdiń  ortalarında  keri  jaǵday  bolǵan,  yaponiya  firmaları  óndiristi 

shólkemlestiriw, 

óndiris 

texnologiyası, 

shólkemlesken 

strukturanı 

shólkemlestiriw hám basqa amerika principlerin qabıl etken. Atı shıqqan «sapa 

dógerekleri»  hám  «anıq  waqıtta»  jetkerip  beriw  sisteması  Amerikada  payda 

bolǵan,  biraq  dáslep  ol  jerde  keńen  tarqalmaǵan.  Olar  birinshi  ret  yaponiya 

firmalarında qollanıla baslaǵan hám unamlı nátiyjelerge erisken. Usınıń menen 

bir  waqıtta  amerikanıń  «insan  resurslar»ın  basqarıw  usılları  Yaponiyada 

qollanılmaǵan. 



Bul menedjmenttiń bir modelin basqa mámleket ekonomikasına onıń ózine 

tán  ózgesheliklerin  jeterli  dárejede  esapqa  almastan  kóshiriw  múmkin 

emesliginen derek beredi. 

Tayanısh sózler 

Menedjment, ilimiy menedjment princpleri, menedjmenttiń ilimiy mektepleri, 

ilimiy  basqarıw  mektebi,  basqarıwdıń  klassikalıq  mektebi,  basqarıwdıń  insan 

qatnasıqları mektebi, etikalıq pánler mektebi, basqarıwda muǵdarlıq usılı mektebi, 

sharayatlıq  qatnas,  sistemalıq  qatnas,  menedjmenttiń  amerika  modeli, 

menedjmenttiń  yapon  modeli,  insan  qatnasıqları,  insan  resursları,  strategiyalıq 

basqarıw,  strategiyalıq  jobalastırıw,  sociallıq  insan,  ómirlikke  jallanıw,  sociallıq 

bazar xojalıǵı, socializmniń shved modeli, sapa dógerekleri. 



Qadaǵalaw ushın sawallar 

1. 


Basqarıw ámeliyatınıń payda bolıwı nelerge baylanıslı bolǵan? 

2. 


Qashan menedjment bilimleri ǵárezsiz tarawǵa aylanǵan? 

3. 


Kimniń  tálimi  menedjmenttiń  zamanagóy  koncepciyasınıń  teoriyalıq 

negizi bolǵan? 

4. 

Qaysı mámleket menedjmenttiń watanı sanaladı? 



5. 

Qaysı  ilimiy  mektep  wákilleri  izertlewdiń  tiykarǵı  ob`ekti  sıpatında 

insan resurslarınan nátiyjeli paydalanıwǵa iye bolǵan? 

6. 


Qaysı ilimiy mektep wákilleri basqarıwdıń jeke húkimranlıq principin 

birinshi márte táriyplegen? 

7. 

Ilimiy basqarıw mektebiniń baslanıwında kim turǵan? 



8. 

Ilimpazlardan  qaysı  biri  basqarıwda  klassikalıq  yamasa  hákimshilik 

mektebiniń rawajlanıwına úlken úles qosqan? 

9. 


Qaysı  ilimiy  mektep  wákilleri  basshıları  qol  astında  islewshilerge 

kóbirek itibar bergen? 

10. 

Qaysı


 

mektep


 

ilimpazlarınıń 

izertlewleri 

anıq


 

pánlerdiń 

maǵlıwmatlarınan paydalanıwǵa tiykarlanǵan? 


11. 

Zamanagóy menedjmenttiń tiykarǵı ózgeshelikleri qanday? 

12. 

Ilimiy  basqarıw  mektebiniń  basqarıw  teoriyası  hám  ámeliyatı 



rawajlanıwındaǵı roli qanday? 

13. 


Basqarıwǵa sistemalıq qatnastıń áhmiyeti nelerden ibarat? 

14. 


Basqarıwǵa processli qatnas nelerden ibarat? 

15. 


Amerika menedjmentniń ózgeshelikleri nelerden ibarat? 

16. 

Yapon menedjmentiniń filosofiyasınıń mazmunı nede? 

Menedjmenttiń yapon hám amerika modelleri ortasındaǵı ózgeshelikler nelerden 

ibarat?


 

Download 399.53 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling