Zbekiston respu blikasi xalq

tuproqshunoslik (tuproq haqidagi fan), foydali qazilmalar gyeologiyasi (mineral xom ashyolarni 

o’rganuvchi  fan),  gidrogyeologiya  (yer  osti  suvlari  haqidagi  fan  )  va  boshqa  fanlar  o’rganadi, 

yerning yuzasini shakillari ularning paydo bo’lishi, rivojlanishi va tarqalishini giomorfolo-giya fani 

o’rganadi bu fan geologiya bilan geografiyani bir biriga bog’laydi .Yer shari shaklini giografiyani 

bir qismi bo’lgan giodeziya tekshirsa, uning fizik xususiyatlarini, gyeofizika, yer shari va qatlamlar 

munosabatini  stratigrafiya,  yerning  ichki  va  tog’  xosil  qiluvchi  xarakatlarini  gyeotyektonika  va 

strukturali geologiya aniqlab beradi. 

---

Umumiy  geologiya  kursida  yerning  moddiy  tarkibi  va  tuzilishi  haqidagi  yuqorida  ko’rsatilgan 

fanlar  odatda  «fizikgyeologiya»  degan  soxaga  birlashtirilgan.  Dinamik  geologiya  yer  po’stini 

o’zgartiruvchi va tog’ jinslarini xosil qiluvchi (litogenez) protsesslar bilan shug’ullanadi. 

Nazariy geologiya geologik razvedka ishlari, yer po’stini geofizik metod yordamida tekshirish, 

neft  qidirish  geologiyasi,  injenerlik  geologiyasi  (geologiyaning  qurilishda  qullanishi),  xarbiy 

geologiya va boshqa amaliy geologiya fanlari bilan bog’liqdir. 

Dinamik  geologiya  ko’proq  giografiya  bilan,  giologiya-  minoralogiya  fanlari  sikli  esa  ozmi- 

ko’pmi  tabiy  fanlarning  xamma  tarmoqlari,  ayniqsa  ximiya,  fizika,  biologiya  fanlari  bilan 

bog’liqdir. 

Minerallar  tartibsiz  va  tasodifiy  xolda  uchraydi,  foydali  qazilmalar  yerning  uzoq  murakkab 

geologik tarixi davrida xosil bo’lgandir. 

Kishilar  ongida  qadim  zamonlardan  beri  ayrim  geologik  tushinchalar  bo’lishiga  qaramay, 

geologiya fani o’ziga mustaqil fan sifatida yaqindagina (bundan 200 yil ilgari) vujudga keldi. 

Geologiya fani ishlab chiqarish protsessi bilan bog’liqdir. 

Xozirgi  geologiya  –qidiruv  ishlari  xar  bir  rayonning  geologik  tuzilishini  va  unda  uchraydigan 

foydali  qazilmalarni  sinchiklab  o’rganish  asosida  o’tkaziladi.  Keyin  bu  yerda  mavjud  bo’lgan 

foydali qazilmalarni qazib olish yullari aniqlanadi. 

Geologiya  fani  va  geologiya  razvedka  ishlarining  tarixi  ruda  haqida  olingan  batafsil 

ma'lumotlar,  tog’  jnislari  va  minerallar,  yerning  tarkibi  va  tuzilishi  haqidagi  konkret  ilmiy 

tushunchalar,  odamlarning  asirlar  davomida  yer  bag’ridan  foydalanishidan  to’plangan  tajribalar 

natijasida vujudga kelgan. 

Geologiya xalq xo’jaligi talablarini qondirish bilan birga tabiat xodisalari haqida qonuniyatlarini 

amalda tekshirib boradi. 

Geologik bilimlarini vujudga kelishida va rivojlanishida moddiy baza bo’l-gan ishlab chiqarish 

asosiy rol uynaydi. Xech qanday fan o’ziga xos ichki qonuniyatlarsiz rivojlana olmaydi. 

Qazilma boyliklarini qazib chiqarish haqidagi birinchi geologik va giografik tushinchalar qadim 

zamonlardan  beri  mavjud.  Arxeologiya  fani,  odamlar  eng  oldin  tosh  qurollar  ishlatilganligini 

qadimgi  topilmalarga  asosan  o’sha  davrlar  (neolit)da  yasalgan  buyumlardan  isbot  qildi.  Odamlar 

keyinroq mis, qo’rg’oshin kalay, ku-mish, oltin, undan keyin esa temir rudasi bilan tanishdilar, asta-

sekin  mineral  va  tog’  jinslari  yantar,  lazurit,  feruza  va  boshqalardan  ziynat  buyumlar  yasay 

boshladilar. 

Yer haqidagi yozma ma'lumotlar faqat vaviloniya davridagina boshlangan. 

Dunyoning  paydo  bo’lishi  tug’risidagi  daslabki  rivoyatlar  Mesopotamiya  va  Xaldeya 

shaxarlarida topilgan gildan yasalgan doskaga yozib ketilgan. 

Vavilon  kosmogoniyasi  asosida  quydagi  diniy  afsona  yotadi:  Quyosh  xudosi  Marduk  xamma 

narsani  tartibga  tushirib,  qora  kuchlarning  manbai  bo’lgan  Tiamat  maxluqni  yuk  qiladi  va  uning 

tanasida  butun  dunyoni  yaratadi.  Keyinchalik  xudo  osmondagi  yulduzlar  va  ularning  yurish 

yullarini, so’ngra odamni yaratadi, ularning vazifasi «xudolar haqida g’amxo’rlik qilish». 

Mashxur giograf Strabon quriklikdagi dengiz chig’anoqlarining topilish sabablarini tushuntirib, 

yerning dengiz tagidagi qismi xarakat qilishi uning ko’tarilishi va cho’kishi, natijada orollar, xatto 

materiklar  xosil  bo’lishini  ko’rsatib  o’tgan.  U  Sitsiliya  bir  zamonlar  Italiya  bilan  bir  bo’lgan,  yer 

qimirlashi  natijasida  ular  bir-biridan  ajralgan,  deydi.  Strabon  bu  yerdagi  vulkan  xarakatlari  yer 

po’stining tik xarakat qilishining natijasi deb tushintiriladi. 

O’rta  asrda  geologiya  bilimi  O’rta  Osiyoning  X  asr  dongdor  olimlari  Beruniy  va  Ibn  Sino 

asrlarida yuqori darajaga ko’tarildi. 

Abu  Rayxon  Beruniy  (979-1048  yillar)  o’zining  arab  tilidagi  yozgan  bir  qator  asarlarida  Yer, 

mineral  rudalar,  geologik  jarayonlar  tug’risida  juda  ajoyib  fikrlar  aytib  o’tadi.  U  yerning 

dumaloqligiga  ishonishi  bilan  birga,  uning  kattaligini  xam  birinchilar  qatorida  o’lchaydi.  Uning 

astronomik  traktatidagi  sxematik  kartasi  Beruniyning  eski  dunyoni  yaxshi  bilganligidan  xabar 

beradi, u bu soxada g’arb giograflaridan oldinda turgan. 

Ibn Sino toshlarning, tog’ va vodiylarni paydo bo’lishi sharoitini tekshirgan. 

Ibn Sino tog’ jinslari va minerallarning paydo bo’lishi yullari haqida gipotezani rivojlantiradi. 

---

Ibn Sinoning toshlarning paydo bo’lishida zilzila va tog’ qulashlari, yerning o’pirilishi katta rol 

uynashini, xayvon va o’simliklarning toshga aylanishini ko’rsatuvchi ajoyib fikirlari bor. 

Tabiatshunoslik  soxasida  juda  ko’p  yangiliklar  yaratgan  M.V.Lomonosov  (1711-1765  y.y) 

geologiya va mineralogiya soxasida xam katta ishlar qilgan. Lomonosov o’sha vaqtgacha geologiya 

va  mineralogiya  soxasida  yig’ilgan  materiallarni  to’plab  nazariy  jixatdan  asosladi  va  uni  shunday 

ilmiy darajaga ko’tardiki, Garbiy Yevropa tabiatshunoslari bu darajaga 100 yildan keyin yetdi. 

M.V.Lomonosov  yer  o’z  tarixiga  ega,  uning  bu  tarixi  xamma  vaqt  uzgarib,  rivojlanib  turadi, 

tog’lar paydo bo’ladi, ular yemiriladi, yangi jinslar xosil bo’ladi, deydi. M.V.Lomonosov geologiya 

soxasida qilgan ishlari uning geologiya fani asoschisi ekanligini tasdiqlaydi. 

XIX  asrning  oxirlarida  geologiya-mineralogiya  fani  tarkibidan  tuproqshu-noslik  fani  ajralib 

chiqdi.  Bu  fanning  vujudga  kelishida  atoqli  rus  olimi  V.V.Dokuchayev  (1846-1905  y.  y)ning 

xizmati kattadir. 

Bu vaqtda geologiyaning eng muxim tarmoqlaridan yer qobig’ining tuzili-shi haqidagi aloxida 

fanlar tektonika va geomorfologiya ajralib chiqadi.  

Sovet  davrida  geoximiya  juda  tez  rivojlandi.  V.I.  Vernadskiy  va  A.YE.  Fers-man  tomonidan 

asoslangan  bu  fan  keyinchalik  A.P.Vinogradov,  D.I.Sherbakov,  A.A.  Saukov  va  boshqalarning 

bevosita  raxbarligida  usdi  va  rivojlandi.  O’rta  Osiyoda  metallogeniya  va  petrografiya  fanlarini 

rivojlantirishda  X.M.Abdullayev,  I.M.Isamuxamedov,  I.X.Xamraboyev,  X.N.Boymuxamedovlar 

g’oyat katta ish olib bordilar. 

Geolog  olimlarimiz  mamlakatimizdagi  mineral  resurslarning  bitmas-tuganmas  zaxiralarini 

ochdilar.