Zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi akademiyasi inson huquqlari umumiy nazariyasi

Sud orqali himoya qilish huquqi insonning muhim, azaldan, ajralmas huquqlari 
qatoriga kiradi. Keyingi yillarda kuchli, amaliy natijali, tezkor va vakolatli sud 
himoyasiga bo'lgan ehtiyoj ancha ko'paydi, iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy islohotlar 
sharoitlarida alohida jiddiy ahamiyat kasb etdi.
O'zbekistonda inson huquqlari muammosining dolzarbligi, nafaqat mezon sifatida, 
balki ijtimoiy rivojlanishning yo'nalishi sifatida maydonga chiqayotgan xalqaro 
andozalarni huquqiy amaliyotga kiritish bilan ham bevosita bog'liqdir.
Shaxsning huquqiy maqomi konsepsiyasini tadqiq qilish davlat va huquq 
nazariyasida, sohaviy yuridik fanlarda o'zning muxim ahamiyatiga ega va hozirda 
ham o'z ahamiyatini yo'qotmagan.
Shaxsning huquqiy maqomi muammosi inson huquqlari nazariyasi va amaliyotining 
tarkibiy qismi hisoblanadi. Mazkur muammoni hal etish jamiyatning oliy qadriyati 
hisoblangan shaxsning huquqiy ahvolini takomillashtirish yo'llarini aniqlashga imkon beradi.

39
4-BOB.
ASOSIY INSON HUQUQLARINING UMUMIY TAVSIFI VA MAZMUNI
4.1. Shaxsiy huquq va erkinliklarning mazmuni va mohiyati
Inson huquqlari mohiyati turli jihatlardan kelib chiquvchi inson huquqlari kompleks 
ijtimoiy hodisa bo'lib, unda ijtimoiy haqiqat va jamiyat ongining turli xil shakllari 
birlashadi.
Inson huquqlarining ijtimoiy-iqtisodiy jihatining mohiyati mavjud jamiyat 
ijtimoiy-iqtisodiy shartlari bilan ta'riflanadi. Ular mehnat erkinligi, shaxs rivojlanishi, 
yaxshi yashash darajasi, insoniyat rivojlanishidagi taraqqiyparvar iqtisodiy ehtiyojlarni 
va odamlar ijtimoiy manfaatlarini ko'rsatadi. Va, bu inson huquqi mohiyatining eng 
muhim jihatlaridan biridir.
Huquqiy nuqtai nazardan inson huquqlari mohiyati yuridik kategoriya 
hisoblanadi, xalqaro norma va davlat ichki huquq normalarida (konstitusiyaviy, 
ma'muriy, fuqaro huquqi, jinoiy, jinoiy prosessual va bosh.) qayd etiladi. Turli inson 
huquqlari subyektivdir. Bu degani, yuridik fanda ishlab chiqilgan subyektiv huquq 
ko'rinishlari, asosan, inson huquqlariga ham tegishlidir.
Subyektiv huquq — bu davlat tarafidan kafolatlangan chora-tadbir, ya'ni 
mumkin bo'lgan (ruhsat etilgan) shaxsning hulqidir, uning konstitusiyaviy 
maqomi muhim elementidir. Alohida subyektlarga (alohida shaxslarga, guruhlarga, 
ijtimoiy tashkilotlarga va hokazo) tegishli bo'lganligi uchun bu huquq, subyektiv 
deb ataladi va uning amalga oshirilishi subyektlar xohishiga bog'liq bo'ladi.
Hamma subyektiv huquqlarning yuridik tavsifi yana huquqiy normalar faoliyati 
bilan bog'liqdir va huquqiy munosabatlardan tashqarida mavjud bo'la olmaydi. Asosan 
subyektiv huquq yuridik faktlar keltirib chiqargan huquqiy normalarni amalga 
oshirish jarayonidan kelib chiqadi.
Har bir subyektiv huquq, inson huquqlari ham, murakkab tuzilishga ega, ya'ni 
elementlar, qismlarga bo'lingan, vakolatlardan tashkil topgan.
Har bir inson huquqlarining yuridik mazmuni aniq huquqqa egalik (huquqiy 
imkoniyatlar) ni aks ettiradi. Ularning o'zaro aloqasi alohida tuzilishni tashkil etadi. 
Shuni qayd etish kerak-ki, inson huquqlarini tashkil etuvchi huquqiy imkoniyatlar 
odatiy subyektiv huquqlar tuzilishi bilan o'xshashdir.
Shunday qilib, inson huquqlaridan boshlab subyektiv huquq tuzilishi ham bir 
nechta elementdan tashkil topgan:
•  aniq xatti-harakatlarni amalga oshirish (huquqiy xulq);

40
•  o'rnatilgan xatti-harakatni javobgar shaxsdan talab qilish (huquqiy talab). Inson 
huquqlariga ega har bir shaxs, inson huquqlarining xalqaro standartlarini e'tirof 
etishi va amalga oshirilishini davlatdan talab qilishga huquqi bor.
Kerak bo'lganda, o'z talablarini (huquqiy-sudlashish) majburiy yo'l bilan amalga 
oshirish uchun davlat organlariga murojaat qilish. Har bir inson o'z huquqini himoya 
qilish uchun nafaqat davlat organlariga, balki xalqaro tashkilotlariga murojaat qilish 
huquqiga ega.
Insonning shaxsiy huquqi tushunchasi — bu subyektiv huquq bilan uzviy 
bog'liq bo'lgan, ya'ni inson tug'ilganidan qo'lga kiritadigan va bevosita, obyektiv 
amalga oshiriladigan, inson tabiatidan kelib chiqadigan hamda jamiyat 
rivojlanishi jarayonidagi eng yuqori ijtimoiy qadriyatlar yoki ehtiyojlardan 
birini qondirishdir.
Shaxsiy (fuqaroviy) huquq va erkinliklar O'zbekiston Konstitusiyasida 
birinchi o'ringa chiqarilgan. Insonning shaxsiy huquq va erkinliklarining ustuvorligi 
konstitusiyaviy tasdiqlangan. Bunday yo'nalish shaxs mustaqilligini ta'minlash, 
individual tushuncha, uning rivojlanishidagi ichki yo'nalish, shaxsning o'zini anglashi 
maqsadida tuzilgan.
O'zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida shaxsiy huquq va erkinliklar 
quyidagi tartibda belgilangan:
•  yashash huquqi; (24-modda)
•  shaxsiy sha'ni va qadr-qimmatini himoya qilish; (27-modda)
•  shaxsiy erkinlik va daxlsizlik huquqi; (25-modda)
•  shaxsiy hayot daxlsizligi, shaxsiy va oilaviy hayotiga arashishdan, o'z sha'ni va 
qadr-qimmatiga qilingan tajovuzlardan himoyalanish huquqiga ega; (27-modda)
•  yozishmalar va telefonda so'zlashuvlar sirini oshkor qilmaslik huquqi; (27-modda)
•  turar joy daxlsizligi huquqi; (27-modda)
•  o'zi istagan axborotni izlash, olish va uni tarqatish huquqi; (29-modda)
•  muloqot, tarbiya, ta'lim va ijod qilishda o'z ona tilidan foydalanish, tilni erkin 
tanlash huquqi; (4, 42-moddalar)
•  erkin ravishda bir joydan ikkinchi joyga ko'chish, kelish joyini va yashash joyini 
tanlash huquqi; (28-modda)
•  vijdon va diniy e'tiqod erkinligi huquqi; (31-modda)
•  fikrlash va so'z erkinligi huquqi; (29-modda)
Shaxsiy huquq va erkinliklar tartibi Konstitusiyada yashash huquqi bilan 
boshlanadi. Bu asosiy, insonning tabiiy huquqi, uning xavfsizligi kafolatidir. 
O'zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi, davlat tomonidan inson hayoti uchun ijobiy 
muhitni yaratish va shaxs sha'nini himoyalash majburiyatini ko'rsatadi. Konstitusiyaga 
bunday tarbiyaviy-ahloqiy omillarning kiritilishi amaliy ma'noga ega, yani shaxs 
g'oyasini jamiyatning eng yuqori qadriyati sifatida e'tirof etadi. O'lim jazosini, oliy 
jazo sifatida bekor qilinishi, inson huquqlarining xalqaro standartlari, Respublika 
qonunchiligida va amaliyotida qo'llanilayotganligining yaqqol tasdig'idir.
O'zbekiston Konstitusiyasida o'rnatilgan, huquq va erkinliklarning katta guruhi, 
shaxs erkinligi va daxlsizligini ta'minlashga yo'naltirilgan. Hibsga olish, qamoqda 

41
saqlash faqat sud qaroriga binoan amalga oshiriladi va sud qarori chiqarilguncha 
qadar gumonlanuvchi 72 soatdan oshmagan muddat davomida hibsda saqlanishiga 
yo'l qo'yilishi mumkin. Har kim shaxsiy hayotining daxlsizlik huquqiga, shaxsiy va 
oilaviy sirlari daxlsizligiga, shaxsiy qadr-qimmati va obro'sining daxlsizlik huquqiga 
ega. Bunga, yozishmalar, telefon so'zlashuvlari, pochta, telegraf va boshqa xabarlarning 
sir saqlanishi, shuningdek uy-joy daxlsizligi ham kiradi.
O'zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi barchaga so'z va fikr erkinligiga 
kafolat beradi. Shu bilan bir qatorda diniy, ijtimoiy va milliy qarama-qarshiliklarni 
uyg'otuvchi targ'ibot va tashviqot ishlarini qilishga, diniy, irqiy va milliy ustunliklarga 
yo'l qo'ymaydi. Bu masalada hyech kimga nisbatan majburlov qo'llanilmaydi.
Shunday qilib shaxsiy huquq va erkinliklar shaxs avtonomiyasi va uning tashqi 
ta'sirdan himoyasini taminlaydi
Uchta shart amalda bo'lgandagina shaxs o'zini himoyalangan his qiladi:
birinchidan, Konstitusiyada barcha shaxsiy huquq va erkinliklar aks etgan 
bo'lishi kerak;
ikkinchidan, shaxsning hayotiga va erkinligiga ta'sir qiluvchi davlat aralashuvi 
qonun bilan aniq belgilab berilishi kerak;
uchinchidan, shaxs unga nisbatan aralashuvlarga qarshi samarali himoyasi 
mavjudligi, bu ham o'z navbitida davlat organlari pozisiyasini yumshatadi.
Shaxsnnng shaxsiy huquq va erkinliklari himoyasi — bu davlatning barcha 
organlari majburiyatidir. Inson o'z hayotini o'zi belglashiga ishonishi va shunga 
yarashi qilgan harakatlari uchun o'zi javob berishini anglashi kerak. Odamda 
turli tuman shaxsiy xususiyatlari bo'lishi mumkin, lekin bu hyech bir vaqt uning 
davlat organlari bilan munosabatlariga ta'sir qilmasligi kerak. Shaxsiy huquq va 
erkinliklarning rivojlanishi va mustahkamlanishi-dan butun jamiyat manfaatdordir.
Insonning shaxsiy huquq va erkinliklari orasida yashash huquqi asosiy o'rinni 
egallaydi. O'zbekiston Konstitusiyasida “Yashash huquqi har bir insonnin uzviy 
huquqidir. Tnson hayotiga suiqasd qilish eng og'ir jinoyatdir” — deb aytilgan 
(24-modda).
Inson hayoti har qanday rivojlangan davlatda eng oliy qadriyatdir va 
individning birlamchi huquqidir. Yashashga bo'lgan huquqning ta'minlanishi — 
davlatda demokratiyaning qay darajada ekanligini belgilovchi asosiy omil hisoblanadi. 
Uning mavjudligi bevosita boshqa huquq va erkinliklarning mavjudligini ta'minlaydi. 
Agar inson hayoti xavfning obyekti bo'lsa u holda, shaxsning barcha huquqlari o'z 
ma'nosini yo'qotadi. Aynan, barcha huquqlar tizimida yashash huquqining yuksak 
ahamiyatga egaligi hayotning qadriyati sifatida mutlaq mazmun kasb etadi. Shundan 
kelib chiqib, aytish mumkinki bu huquq ajralmasdir.
Yashash huquqi bir necha huquqiy vositalar majmui bilan ta'minlanadi va bular 
o'z aksini asosiy qonun hisoblangan Konstitusiyada, sohaviy qonunchilikda topadi.
Birinchidan, bu konstitusiyaviy kafolatlar yaxshi hayotni ta'minlash va insonni 
erkin rivojlanishini, kam ta'minlangan fuqarolarni davlat tomonidan qo'llab-
quvvatlanishini va boshqa ijtimoiy himoya kafolatini ta'minlaydigan kafolatlardir. 
Qiynoqqa solinmaslik huquqi va boshqa shafqatsiz munosabat va tazyiqqa duchor 

42
etilmaslik, hamda tibbiy, ilmiy va boshqa tajribalardan himoya; shaxsiy mulkka ega 
bo'lish huquqi; mehnat qilish huquqi, xavfsiz va gigiyenaga javob beradigan shart-
sharoitlarda ishlash, davlat tomonidan o'rnatilgan minimal miqdordan kam bo'lmagan 
ish haqini olish; dam olish huquqi; ijtimoiy ta'minot olish huquqi; sog'liqni saqlash 
va tibbiy yordam olish huquqi; toza atrof-muhit huquqi.
Ikkinchidan, bu huquqiy normalar inson hayoti va sog'lig'i uchun xavf soluvchi 
moddalar (preparatlar), qurollar, mexanizmlar, fizik kuchlarni qo'llanilishiga chegara 
belgilaydi. Asosan, normativ-huquqiy aktlardan Jinoyat kodeksi, Jinoyat-prosesual 
kodeksi, Ma'muriy javobgarlik to'g'risidagi kodeks haqida gap bormoqda.
Uchinchidan, inson hayoti va sog'lig'i uchun zarar keltiradigan yoki shunday 
xavf tug'diradigan javobgarlik choralari. Bunday choralardan aksariyati O'zbekiston 
Respublikasining Jinoyat kodeksining maxsus qismida mustahkamlangan, ya'ni 
qasddan odam o'ldirish, qasddan badanga og'ir tan jarohati yetkazish, xavf ostida 
qoldirish. O'ta xavfli jinoyatlar butun dunyoga va insoniyatga xavf soluvchi sifatida 
ko'rib chiqiladi, ya'ni taqiqlangan ommaviy qirg'in qurollari ishlab chiqarish va 
tarqatish, urush olib borishning taqiqlangan usul va vositalaridan foydalanish, genosid.
Sanab o'tilgan huquqiy normalar hayotga bo'lgan huquqni taminlovchi harakatlarning 
qonuniy yoki qonuniy emasligini belgilash uchun ham ishlatiladi.
Erkinlik va shaxs daxlsizligi huquqi — inson tug'ilishi bilan qo'lga kiritadigan 
eng muhim huquqlardan biri bo'lib, qonunga xilof bo'lmagan holda xohlagan 
faoliyat yuritish huquqidir. Konstitusiyaviy erkinlik huquqi ijtimoiy tuhfalar ichida 
eng qadrli huquqlardan biri bo'lib, nafaqat shaxsning talablarini har tomonlama 
qondiradigan, shart-sharoitlarini yaratadigan, balki jamiyatning demokratik 
rivojlanishini ta'minlaydigan huquqdir.
Erkinlik huquqi aniq qonun-qoidalar kompleksini o'z ichiga olib, shaxsiy hayotda 
amalga oshiriladigan (turar joy tanlash huquqi, bir joydan ikkinchi joyga kuchish 
huquqi, faoliyat erkinligi va hokazo…), siyosiy hayotda (fikrlash erkinligi, so'z 
erkinligi va xokazo.) va kasbda (mehnat erkinligi, ijod erkinligi va xk.) tanlanadigan 
imkoniyatlarni aks ettiradi.
Fanda bir nechta «erkinlik» tushunchasi ajratib ko'rsatiladi: tor ma'noda — hibsga olish 
va qamoqda saqlanish orqali cheklanadigan fizik erkinlik; keng ma'noda — individual 
erkinlik, fuqaroviy huquq tizimida ko'rinadigan, eng keng ma'noda — butun inson 
huquqlari tizimida qo'llaniladigan erkinlik (bunday ma'noda «erkinlik» termini Inson 
huquqlari umumjahon deklarasiyasi muqaddimasining birinchi abzasida qo'llaniladi.)
Shaxsiy hayot daxlsizligi shaxsning individual hayotiga tashqaridan aralashmaslikni 
nazarda tutib, bunga fizik (hayot, inson sog'lig'i) daxlsizlik va psixik daxlsizlik 
(ahloqiy, diniy — shaxs sha'ni va vijdoni). Shaxsiy daxlsizlik huquqi — konstitusiyada 
mustahkamlangan, har bir insonning subyektiv huquqi hamda uning erkinligi va 
xavfsizligiga kimningdir noqonuniy tazyiqidan davlat himoyasidir.
Erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqini davlat institutlari ta'minlaydi. Uning amalga 
oshirilishi, himoya va huquq normalari bilan kafolatlanishi darajasi huquqiy davlat 
shakllanishida kerakli debocha bo'lib xizmat qiladi va davlatning huquqiy rejimni 
demokratiyalashganlik darajasini ko'rsatadi.

43
Har bir kishiga vijdon erkinligi, e'tiqod erkinligi, individual e'tiqod yoki 
ko'pchilik bilan xohlagan dinga e'tiqod qilish yoki hyech qanday dinga e'tiqod 
qilmaslik kafolatlanadi.
Kundalik hayotda vijdon tushunchasining yagona ma'nosi yo'q. Har xil odamlar 
(turli yoshga va ijtimoiy katlamga tegishli) bu tushunchaga har xil ma'no berishga 
urinadilar. Bizning nazarimizda, ushbu tushunchani xarakteristikasini uyg'un tarz 
yoritadigan ta'riflardan bir nechtasi keltiramiz.
Vijdon — bu ahloqiy ong, yaxshi va yomonga ichki ishonch, xatti-harakatlarini 
tarbiyaviy jihatdan baholash; o'z xatti-harakatlariga ahloqiy javobgarlik ongi; odob 
va axloq bilan o'zini tuta bilish qobiliyatini ko'rsata olishdir. Ushbu tushunchaning 
mazmun va mohiyati ko'p qirraligidan kelib chiqqan holda bu termin har xil sohalarda 
o'z ta'rifini topgan: ijtimoiy-tarbiyaviy, falsafiy, huquqiy va odob-ahloqiy.
Huquqiy mezonda vijdon tushunchasi, «vijdon erkinligi» tushunchasi bilan birga 
keladi, Xudoga bo'lgan munosabatda, iymon keltirish erkinligi — xohlagan dinga 
e'tiqod qilish imkoniyati, dinga betaraf munosabatda bo'lish yoki dinni rad etadigan, 
hyech qaysi dinga ishonmaslik huquqi kabi tushunchalar bilan ko'rsatiladi.
Vijdon erkinligi — fuqaro tomonidan turli diniy qadriyatlardan birini tanlash 
erkinligini o'zida aks ettiradi, hamda, uning e'tiqod erkinligidan farqi, diniy va dinsiz 
ma'naviy qadriyatlardan birini tanlash erkinligidir.
Vijdon va e'tiqod erkinligi quyidagilarni o'z ichiga oladi:
birinchidan, fuqarolarning qaysi dinga mansubligidan qat'i nazar, teng huquqli 
ekanligi, diniy e'tiqodi fuqaroviy huquqini chegaralashiga va diniy qarashlardan 
janjal va ko'ra olmaslikni keltirib chiqarishga yo'l qo'ymaydigan tenglik;
ikkinchidan, diniy, ateistik ruhdagi birlashmalarni davlatdan ajratish;
uchinchidan, zamonaviy ko'rinishdagi davlat tizimi, qonun oldida dinning va 
diniy birlashmalarning tengligi;
Din erkinligi, fuqaro o'z shaxsiy javobgarligi va davlat tomonidan majburlanmasdan 
diniy muammolarini hal qilishni anglatadi. Unda alohida shaxsning huquqi 
mujassamlashgan davlat tarafidan aralashmaslik, diniy qarashlarga va ularni tarqatishga 
nisbatan davlat tomonidan qayd etilgan nashrlar natijasida amalga oshiriladi; din 
erkinligi huquqi alohida shaxsning davlat chegaralarisiz o'z diniy faoliyatini mustaqil 
amalga oshirishni o'z ichiga oladi. Ateistlar va dinga o'z munosabatini shakllantirmagan 
shaxslar uni qabul etish yoki rad etishiga majburlanmaydi.
Fikr va so'z erkinligi Konstitusiyaviy huquqning eng muhimidan biri.
«Fikr erkinligi» va «so'z erkinligi» tushunchalarini birma bir ko'rib chiqamiz. Fikr 
erkinligi — bu insonning tabiiy holatidir. Fikr erkinligi g'oya erkinligi bilan uzviy 
bog'liqdir. Fuqaroviy jamiyatida hyech kim o'zi hohlamagan holda unga biron bir g'oya yoki 
fikrlarlarni sig'ishtira olmaydi. Fikr erkinligi o'z navbatida ideologik erkinlik bilan bog'liq.
Erkin fikr — bu insonga tug'ilganida beriladigan xususiyatdir. U bu orqali turli 
voqyea hodisalarga o'z qarashlarini ifodalaydi va shakllantiradi. Tashqi olamga 
bo'lgan shaxsning subyektiv munosabati va qarashlari bu uning hayotini bir qismidir 
va uning takrorlanmasligini belgilaydi. Fikr erkinligi shaxsning ichki psixologik 
ijtimoiy va siyosiy jarayonning ajralmas bir qismidir.

44
Fikr odamning aqliy faoliyatining mahsuli sifatida, uni o'rab turgan olamga nisbatan 
munosabatini va uni qanday anglaganini aks etadi. Biz fikr erkligisiz harakatimiz 
erkinligini tasavvur qila olmaymiz. Bu ikki tushuncha bir biri bilan chambarchas 
bog'liq va ajralmasdir. Fikr erkinligi hyech kanaqa qonuniy yo'l bilan cheklanishi 
mumkin emas, lekin ma'lum bir konstitusiyaviy tizimni, inson huquq va erkinliklarini 
himoya qilish maqsadida bu kabi ayrim cheklovlarga yo'l qo'yilishi mumkin.
Fikrni va qarashlarni aytishga yoki aytmaslikka majburlash bu inson huquq va 
erkinligining qo'pol buzilishi va davlatdagi mutanosiblikning buzilishi hisoblanadi 
va jinoiy va boshqa jazo turlarining qo'llanilishiga olib keladi. Hokimyatni kuch 
bilan egallashga qaratilgan fikrlar bilan chiqqan shaxslarga nisbatan bu masalada 
jinoiy va ma'muriy jazo sifatidagi cheklovlar quyilgan. Bundan tashqari bu kabi 
fikrlar diniy, irqiy va siyosiy xavfsizlikka qaratilgan bo'lsa ham ularga nisbatan jazo 
choralari mavjud.
So'z erkinligi — insonnig eng asosiy konstitusiyaviy huquqlaridan biri. 
Iqtisodiy, siyosiy qarash va fikrlarning xilma-xilligi hayotga fundamental demokratik 
tamoyillarning kirib kelishiga zamin yaratmoqda va turtki bo'lmoqda.
So'z erkinligi bir nechta elementlardan tashkil topgan:
birinchidan, har bir insonning erkinligi o'z fikrini, g'oyasini, uylarini oshkora 
gapira oladi.
ikkinchidan, nashr erkinligi va boshqa ommaviy axborot vositalari senzuradan 
erkinligi, axborot olish huquqi, ma'lumot manbaiga kira olish huquqi.
O'zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 26-moddasiga ko'ra har bir ayblanuvchi 
uning aybdorligi tasdiqlanmaguncha, qonunda qayd etilgandek va sud qarori ishga 
tushmaguncha aybdor hisoblanmaydi. Bunday huquq aybsizlik prezumpsiyasi deb ataladi.
Haqiqat o'rnatilmaguncha, aybsiz shaxs aybdor deb tan olinmasligini kafolatidir. 
Haqiqatni qidirish — surishtiruv organlari, tergov oldi surishtiruvi, prokuratura va 
sud majburiyatidir. Haqiqat ayblov hukmi asosida ko'rinishi kerak.
Aybsizlik prezumpsiyasining mazmuni quyidagi o'rnatilgan huquqiy tizim 
bilan ochiladi:
•  jinoyat sodir etgan shaxsning aybi tortishuvsiz tasdiqlangan va o'rnatilgan qonuniy 
akt tuzilgan bo'lishi kerak;
•  aybdor sifatida jalb etish qarori, ayblov xulosasida, ayblov tasdig'iga nisbatan 
hamma shubhalar, ayblanuvchi foydasiga hal qilinadi;
•  sud, prokuror, tergovchi yoki tergov olib borayotgan shaxs, qonun tomonidan 
ko'rilgan har tomonlama, to'liq va obyektiv choralarni ko'rgan holda, javobgarlikni 
nafaqat yumshatuvchi, balki og'irlashtiruvchi holatlarini ham aniqlashi kerak;
•  isbotlash javobgarligi ayblanuvchi bo'yniga qo'yilmaydi;
•  ayblanuvchi va boshqa ishtirokchilarni kuch ishlatish, zo'rlash, qo'rqitish va boshqa 
noqonuniy yo'llar bilan so'roq qilish taqiqlanadi;
•  ayblanuvchi tomonidan o'z aybini tan olinishi, faqatgina ish bo'yicha mavjud 
isbotlar to'plamini tasdiqlagan holda qabul qilinadi;
•  har qanday dalillar sud, prokuror, tergovchi, surishtiruvchi uchun oldindan 
o'rnatilgan kuchga ega emas;

45
•  ayblanuvchiga O'zbekiston Respublikasi Jinoyat-prosessual kodeksida nazarda 
tutilgan prosessual huquqlar bo'yicha himoya huquqi beriladi;
•  tergovni amalga oshiruvchi shaxs, sudya, prokuror, tergovchi ayblanuvchiga 
qonun bilan belgilangan vositalar va usullar orqali o'ziga qo'yilgan ayblardan 
himoyalanishi va shaxsiy mol-mulkiga bo'lgan huquqni himoya qilishi qonun 
bilan kafolatlangan;
•  sudlanuvchining jinoyat sodir etganligi aybi sud tergovi jarayonida isbotlanmagan 
bo'lsa sud hukmi taxminlarga asoslanmagan holda chiqarilishi kerak;
•  har bir jinoyat odil jazoga tortilishi va unga nisbatan qonunning to'g'ri qo'llanilishi 
lozim va aybsizlarni jinoiy javobgarlikka tortilishiga yo'l qo'yilmaydi;
•  hyech kim qonunda belgilangan holatlardan tashqari aybdor sifatida jalb qilina 
olmaydi.
Inson, uning huquqlari va erkinligi eng oliy ne'matdir. Inson huquqlarini tan olish, 
himoya qilish — davlatning majburiyatidir.
4.2. Siyosiy huquqlarning tarkibi, tushunchasi va turlari
Siyosiy huquq va erkinliklardan ko'zlangan asosiy maqsad fuqarolarga davlat 
ishlarida qatnashishga imkoniyat berishdir. Ular shaxs, jamiyat va fuqarolar o'rtasidagi 
munosabatlarni mustahkamlaydi. Bu kabi huquqlarning yaxshi ta'minlanishiga, eng 
avvalo konstitusiyaviy tuzumning mustahkamligiga, siyosiy madaniyat darajasiga 
va ularning bu jarayonda ishtirok etishidagi qiziqishiga bog'liq.
O'zbekiston Respublikasi konstitusiyasida fuqarolarning qo'yidagi siyosiy 
huquq va erkinliklari aks etgan:
•  birlashishga bo'lgan huquq (34-modda)
•  yig'ilish, miting va namoyishlar o'tkazish huquqi (33-modda)
•  davlat va jamiyat ishlarini boshqarishda ishtirok etish (32-modda)
•  fuqarolarning murojaat qilish huquqi (35-modda).
Siyosiy huquq va erkinliklarning eng muhim tarkibiy qismi bu fuqarolarning 
birlashish huquqidir. U siyosiy partiyalarga birlashishni, professional kasaba 
uyushmalariga birlashish va boshqa shu kabi birlashmalar tuzish huquqlarini o'z 
ichiga oladi. Konstitusiyada jamiyat hayotining ajralmas qismiga aylangan ko'p 
partiyaviylik va siyosiy xilma xillik (plyuralizm) haqida aytib o'tilgan bo'lib, bunga 
misol tariqasida prezident va parlament saylovlarini olishimiz mumkin.
O'zbekiston Respublikasidagi saylov tizimi va tamoyillari Konstitusiyada (XXIII 
bob), “O'zbekiston Respublikasining Referendumi to'g'risida”gi (1991), “O'zbekiston 
Respublikasi Prezidenti saylovi to'g'risida”gi (1991), “O'zbekiston Respublikasi 
Oliy Majlisiga saylov to'g'risida”gi (1993), “Xalq deputatlari viloyat, tuman va 
shahar Kengashlariga saylov to'g'risida”gi (1999), “Fuqarolar saylov huquqlarining 
kafolatlari to'g'risida”gi (1994), “O'zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi 
to'g'risida”gi (1998) qonun kabi qonunchilik hujjatlarida o'z aksini topgan va bu qonun 
hujjatlari davr o'tishi hamda davlat va jamiyat hayotidagi islohotlarni hisobga olgan 
holda doimiy ravishda takomillashtirib borilmoqda.

46