Ózbekstan mámleketlik kórkem óner hám mádeniyat instituti Nókis filiali Kórkemónertaniwshiliq fakulteti «Kitapxana xabar iskerligi» qánigeligi 3-kurs studenti Maxmudova Irodaniń bibliografiyataniwshiliq páninen o’zbetinshesi

Ózbekstan mámleketlik kórkem óner hám mádeniyat instituti Nókis filiali Kórkemónertaniwshiliq fakulteti «Kitapxana xabar iskerligi» qánigeligi 3-kurs studenti Maxmudova Irodaniń bibliografiyataniwshiliq páninen o’zbetinshesi
Ózbetinshe jumis
Qabillawshi: Sharipova Dilbar
Tapsiriwshi: Maxmudova Iroda
Tema: Beruniy ha’m bibliografiya
Worta a'sirdegi shi'g'i's ali'mlari'nan biri, bibliografiyali'q jumi'si ilimiy-a'meliy a'hmiyetke iye bolg’an ko‘rnekli enciklopedist ali'm Abu Rayxan Beruniy ko'rnekli shi'g'armalarinda o'zinin’ ra'nba'ren’ qi'zi g'iwshilig'ina, teren’ bilimge iye ekenligin, astronomiya, geolagiya, matematika, filosofiya, botanika, medicina si'yaqli tarawlarda da ta'kirarlanbas ekenligin ko'rsetedi. 80 jılǵa shámalas o’miri dawami'nda 150 den arti'q shi'g'arma jazdi", olardan 30 bizge shekem jetip kelgen. Beruniy o'mir boyi' kitapqa u'lken hu'rmet ha'm mehir menen mu'na'sibette bolg’an, og'an bilimler deregi, insannin’ ma’naviy ku’shi si'pati'nda qarag'an. Beruniy bunı «Fixrist»‘ ati
menen bibliografiyali'q shi'g'armani'n’ sózbasinda jazadi” ha'm kitap oqi'wshi'larg'a to'mendegishe mu'ra’a’jat qi'ladi : «Sen menin" jasliq da'wirimde ha'm keyingi waqi'tlarda da jazg'an shi'g'armalarimdi biliwin’ sha'rt.
Olardi qo’r qi'lma ha'm olarg'a biypisent bolma, olardin ha'mmesi menin’ perzentlerim, sebebi ba'mme o'z perzenti ha'm do'retpesi menen maqtani'sh etedi». «Xind filosofiya» sinda ko'rsetilgen baplar o'zine ta'n bibliografiyali'q salı'w bolip, Hindstannin’ filosofiyasi ha'm dintaniw, astronomiyaliq ha'm tiltani'w ma'selelerine bag'ishlang'an. Beruniydi'n” bibliografiyaliq jumi'si a'dewir belgili boli'p, o'mirinin” son'g'I 10 jilinda og'an jaqsi jen'isler keltirdi. Oni'n" «Geodeziya», «Hindstan», «Ma'sud nızamı»
ha'm basqa ko'plegen jumi'slari ha'm 1036 -ji'llarda tamamlag'an «Bibliografiya» (arabsha «Fixrist») bizge deyin jetip kelgen. Beruniy bibliografiyaliq dizimdi du'ziwde Abu Bakr Muhammad Ibn Zakariya Ar-Roziy shig'armalari'na biykarg'a toqtamadi, Ar-Roziy o'zinin ulli zamanlasi, u'lken iranli filosof, ximik, shi'paker ha'm ta'biyiy si'nawshi, orta a'sirdegi shig'is ha'm batisti'n’ ko‘rnekli alimi sipatinda ta'n aldi, Beruniy Ar-Roziydin shig'armalarin en’ isenimli ha'm basqa ko'plegen jumi'slari ha'm 1036 -ji'llarda tamamlag'an «Bibliografiya» (arabsha «Fixrist») bizge deyin jetip kelgen.
Ar-Roziy 925-jili 60 jasinda qayti's bolg’an, Onin IX a'sir aqi'ri X a'sir jetkiliklilerinde jaqin shi'g'istag‘i ilim-pa’n rawajlaniwindag'i xi'zmeti sonshelli u'lken boli'p, Beruniy bul da'wiri «Roziy a'siri» dep atadi. Beruniy Ar-Roziy shi'g'armalarin bilim tarawlari boyi'nsha ta'rtipke keltirdi. Da'slep 21 ximiyag'a tiyisli a'debiyatlar, keyingi orinda medicinag'a tiyisli a'debiyatlar, onnan keyin filosofiya, matematika, astronomiya ha'm basqa bilim tarawlari'na tiyisli a'debiyatlardi jaylastirg'an.
Ko'rserkish a'dewir toliq bolip, Ar-Roziydin' ilimiy jumi'slari haqqi'nda mag'liwmat beriwshi ko'rsetkish si'patinda sol da'wir ha'm ha'zirgi da'wir ushi'n a'hmiyetli ilimiy bahag'a iye.
«Fixrist» shi'g'armasini'n 2-bólimi Beruniydin’ 1936 -ji'lg'a shekemgi jazg'an shi'g'armalari haqqindag'i mag'liwmatlardan ibarat bolip, Beruniydin’ ilimiy jumi'si haqqindag'i da'slepki derek si'patinda a'hmiyetke iye. Onda 113 atamadag’i shig'arma temalar boyinsha toparlarg'a bo’lingen ta'rtipte ayirim qa'telikler ushi'raydi, 113 shi'g'armadan 70 nin' ko'lemi de ko'rsetilgen.
Beruniy bibliografiyaliq dizimdi du'ziwde Abu Bakr Muhammad Ibn Zakariya Ar-Roziy shig'armalari'na biykarg'a toqtamadi, Ar-Roziy o'zinin ulli zamanlasi, u'lken iranli filosof, ximik, shi'paker ha'm ta'biyiy si'nawshi, orta a'sirdegi shig'is ha'm batisti'n’ ko‘rnekli alimi sipatinda ta'n aldi, Beruniy Ar-Roziydin shig'armalarin en’ isenimli
Bul jumisti Beruniy ko'rsetkishti du'ziwden a'dewir aldi'n baslag'an edi. Ol Irannin uzaq bir awilinda jasap turg'an waqti'nda Ar-Roziy haqqindag'i materialların jiynay baslag'an ha'm keyinirek oni toltirip barg'an, waqti kelip, oni toliq bibliografiyaliq iske aylandırdi.
Bul bibliografiyaliq ko'rsetkishte da'slep Ar-Roziydin’ o'mirbayani, onnan son’ bolsa, oni'n 184 shi'g'armasi haqqi'nda mag'li'wmat beredi. Ol boyi'nsha Ar-Roziy 865-ji'l 28- avgustta Rey qalasinda tuwilg'an, oni'n a'kesi sawdager bolg’an. Roziy jasli'g'inda filosofiya, matematika, astonomiya, ximiya pa'nlerin u'lken qizig’iwshili'q penen u'yrenedi, jaslig'i'nda medicina ilimnin teren’ u'yrenedi ha'm keyinirek medicina oni'n tiykarg'i ka'sibine aylanadi. Ar-Roziy Rey ha’m Bag'dat qalaliq emlewxanalarin basqarg’an.
27 si zamanlaslari Abu Saalam Mosihiy, Abu Ali Hasan si'yaqlilar menen jazg'anli'g'in ko'rsetedi. Kórsetkishte 1036 -ji'ldan keyingi da'wirde jazg'an 30 dan arti'q shi'g'armasi kirmegen. 1-topar 18 shig’armadan ibarat bolip astronomiyanin’ uli'wma ma'selelerine tiyisli boladi . 2-topar geodeziyag’a tiyisli 15 shi'g'armadan ibarat. 3-topar matematikag'a tiyisli 8 shig’armadan ibarat. 4 — 5-toparlar kishi bolip, astronomiyani'n anaw yaki mi'naw ma’selelerine tiyisli.
Orta Aziyada a'yyemgi shi'g'arma tekstleri ha'm kitop ishindegi bibliografiyanin payda boli'wi da Beruniy ati menen baylani'sli, shi'g'i'sta birinshi bolip paydalanilg'an a'debiyatlar haqqinda mag'liwmatlardi formag‘a saliwg'a, yag'niy derekler haqqi'nda aniq mag'li'wmatlar beriwge u'lken itibar berilgen. Beruniydin’ bibliografiyaliq jumi'si haqqi'nda orıs arxeologi ha'm etnograf ali'm S. P. Tolstov bi'lay jazadi: «Beruniy dereklerde kritikaliq-analitikali'q usil menen u'yrendi.
Duri's, dereklerge kritikaliq pikir Beruniyge shekem de bolg’an , biraq Beruniy jumi'slarinda kritikaliq pikiri — izleniwdin’ tiykarg'i sha'rti etip aling'an», Beruniydin’ 998 — 1004- jillar ortasi'nda jazg'an «Ji'lnama” (Xronologiya) ati menen belgili shi'g'armasinda berilgen derekler dizimi usi'g'an mi'sal baladi. Bunday dizim Beruniyge shekem bolmag'an ha'm birde-bir ali'mni'n’ shi'g'armasi'nda keltirilmegen. Beruniy bul shi'g'armada áyyemgi ha'm orta a'sirlerde jasag'an grek,Vizantiya, Hindstan ha'm Orta Aziya avtorlarini'n shi'g'armalari'nan paydalang'anli'g'in ko'rsetedi. Kitap jumısı bibliografiyasini'n’ a'hmiyetli u'lgisi si'patinda Beruniydin’ 1030 -ji'lda jarati'lg'an «Hindstan» shi'g'armasin ko'rsetiw mu'mkin. Bul ilimiy shi'g'arma kirisiw bólimi ha'm 80 baptan ibarat boli'p, oni jaratiwda Beruniy 10 ji'l dawami'nda tu'rli bilim tarawlarina tiyisli 207 qoljazba shi'g'armalari'n oqi'p u'yrengen. Bul shi'g'armani'n 12 — 14 baplari'n o'z aldi'na bibliografiyali'q derek dep esaplaw mu'mkin. Beruniy ha'rbir ilim tarmagi'na tiyisli bólimler ishinde da’sleb, en’ a’hmiyetli shig’armalar haqqinda mag’liwmat bergen.
Beruniyden bizge miyras boli'p qalg'an bibliografiyali'q jumi'slar wo'zinin” ko'lemi, ken'ligi, dereklerdin” xronologiyasi" ha'm aymaqli'q shegarasi", tilinin" ha'r qi'ylilig'i menen adamdi tan'landi radi. Derekler Hindstan, Jaqin shi'gis, Greciyaga deyin áyyemgi da'wirden tap XI a'sirge shekem bolg'an da'wirde jarati'lg'an- arab, parsi, grek ha'm basqa tillerdegi a'debiyatlardan ibarat. Bul arqali Beruniy bizge mi'n’ jillar dawami'nda, ha'tte bizge deyin jetip kelmegen ko'plagan avtorlardin’ shi'g'armalari, o'miri ha'm do'retiwshiligi haqqi'nda mag'li'wmat beredi. Oni'n’ bibliografiyaliq jumi'slari orta Aziyada jarati'lg'an da'slepki bibliografiyaliq jumi'slar boli'p, o'zi bolsa orta Aziyani'n birinshi bibliografi dep ta'n ati'ni'wi'na i'layi'q. Orta a'sirlerde jaratilg’an ja'ne bir iri bibliografiyaliq derek — XVIII a'sirlerde jasap ha'm do'retiwshilik yetken arab jaziwshi'si ha'm-sayaxatshi'si Ibn Abdulloh Yaquttin’ «Isimler sózligi ha'm pa'nler mazmunı”» atli ko'rsetkishi bolip esaplanadi.