Zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi
Download 0.58 Mb. Pdf ko'rish
|
|
O’ZBEKSTAN RESPUBLIKASI XALIQ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
AJINIYAZ ATINDAG`I NOKIS MAMLEKETLIK PEDAGOGIKALIQ INSTITUTI
TA’BIYATTANIW FAKULTETI
GEOGRAFIYA KAFEDRASI
5140500-GEOGRAFIYA HAM EKONOMIKA BILIM TIYKARLARI QANЕGELIGININ` 1-KURS TALABALARI USHIN
PA’NINEN DU’ZILGEN LEKTSIYA TEKSTLERI
DU’ZGEN: dots. Jalg`asbaev J.J.
Radjapov M.Ya.
NO’KĐS - 2013 2 1-LEKTSIYA BIOGEOGRAFIYA, ONIN’ BASQA ILIMLER MENEN BAYLANISI HA’M PRAKTIKALIQ A’HMIYETI Jobası: 1. Biogeografiya pa’ninin’ u’yrenetug’ın obekti. 2. Biogeografiyanın’ basqa ilimler menen baylanısı. 3. Biogeografiyanın’ qısqasha rawajlanıw tariyxı. 4. Biogeografiyanın’ praktikalıq a’hmiyeti. 5. Biogeografiyanın’ tiykarg’ı tu’sinikleri .
Biogeografiya- bul organizimler ja’ma’a’ti ha’m olardın’ komponentlerinin’ jer betinde jaylasıwı, geografiyalıq tarqalıwı haqqındag’ı ilim. Basqasha aytqanda biogeografiya- planetamızdag’ı haywan ha’m o’simlikler qatlamın u’yrenedi, sonday-aq tu’r ha’m basqada organizmlerdin’ taksonomiyalıq gruppalarının’ (klass,tuwıs h.b) geografiyalıq tarqalıw nızamlılıqların u’yrenedi. Burın biogeografiya o’simlikler geografiyası (fitogeografiya), haywanatlar geografiyası (zoogeografiya) bolıp u’yrenilip kelinse, son’g’ı jılları biogeografiya zamarrıqlar geografiyası ha’m mikroorganizmler geografiyası dep bo’linip u’yrenile basladı. Biogeografiya- bul shegaralıq ilim bolıp, onın’ song’ı waqıtları izertlew ma’seleleri ken’eymekte. Bunın’day eki ilim shegarasında rawajlanıp atırg’an ilimler qatarına ma’selen: bioximiya-biologiya ha’m ximiya ilimi arasında, geoximiya-geologiya ha’m ximiya arasında, geofizika-geologiya ha’m fizika arasındv h.t.b. Biogeografiya, basta aytıp o’tkenimizdey organizmler ha’m olardın’ soobshestvolarının’ geografiyalıq tarqalıwın eki ilim obekti tiykarında u’yrenedi: geografiya- (geografiyalıq tarqalıwın) ha’m biologiya (organizmlerdin’ tarqalıwın). Bir ta’repten, biogeografiya bul ulıwma fizikalıq geografiyanın’ bo’limi esaplanadı, (geomorfologiya,gidrologiya,klimatologiya,topıraqtanıw). Basqa
ta’repten, sistematika, fiziologiya, organizmler ekologiyası h.b.ilimler menen birlikge biologiyanın’ quramına kiredi. Joqarıda aytılg’anlarg’a qarap biogeografiyanın’ ha’r qıylı geografiyalıq ha’m biologiyalıq ilimler menen baylanıslı ekenin ko’remiz. Geografiyalıq pa’nlerden biogeografiya ushın a’hmiyetli orındı-landshafttanıw iyeleydi,- ol ta’biyiy territoriyal kompleks haqqında ilim bolıp, onın’ quramına biogeografiyadan basqa landshaft komponentlerin xarakterlewshi-klimatologiya, geomorfologiya, gidrologiya, topıraq geografiyası qusag’an pa’nler kiredi. O’z gezeginde regionallıq geografiyada u’lken a’hmiyetke iye.
Biogeograflardın’ jumısında en’ a’hmiyetli orındı kartografiya usılı iyeleydi. Onısız bolıwı mu’mkin emes. Biogeografiyalıq kartalar arnawlı kartalarg’a kiredi. Olar o’zinin’ tematikası ha’m kartografiyalıq sheshiw usılı boyınsha ha’r tu’rli boladı. Sonın’ ushın biogeograf kartografiya usılın jaqsı biliwi kerek. Biologiyalıq ilimler ishinde biogeografiyag’a jaqını-bul ekologiya ha’m biotsenologiya esaplanadı. Biogeografiyanın’ bir bo’limi- bul ekologiya bolıp ol- organizmlerdin’ o’z-ara ha’m sırtqı ortalıq penen baylanısın u’yrenedi. Sonlıqtan ol ekologiyalıq biogeografiya degen at penen ataladı. Ekologiyalıq biogeografiya - bul jer sharındag’ı organizmlerdin’ regionallıq ekologiyalıq qatnasların, o’zgesheliklerin u’yrenedi. Ekologiyanın’ nızamlılıqların biliw arqalı biz regionallıq ayırmashılıqlardın’ sebebin bile alamız. Biotsenologiya- organizmler soobshestvosı haqqındag’ı ilim bolıp, ol biogeografiyadag’ı soobshestvonın’ dinamikası ha’m strukturası haqqında mag’lıwmat beredi. Usı mag’lıwmatlar tiykarında biogeografiya organizmler soobshestvosının’ geografiyalıq o’zgesheliklerin ha’m olardın’ geografiyalıq tarqalıw nızamlılıg’ın u’yrenedi. Biogeoraf ushın tariyxıy geologiya ha’m paleontologiya da u’lken rol oynaydı. Biogeografiya ushın ha’r qıylı geologiyalıq da’wirde okean ha’m materiklerdin’ o’z-ara qatnasının’ o’zgerisi, o’tken eradag’ı klimatlıq o’zgerisler boyınsha mag’lıwmatlardı biliw ha’m qazılma o’simlik,
3 haywan qaldıqların u’yreniw biogeograflarg’a ha’zirgi zaman organizmlerinin’ tarqalıw sebeplerin, onın’ ekologiyalıq ayırmashılıg’ı menen birge geologiyalq da’wirler menen baylanıslı sebeplerin anıqlawg’a mu’mkinshilik beredi. Biogeografiyanın’ qısqasha rawajlanıw tariyxı. Biogeografiya iliminin’ tariyxın to’mendegi etaplarg’a bo’liwge boladı:
1. XVI a’sir baslarına shekemgi u’zik-u’zik mag’lıwmatlar da’wiri. 2. XVI a’sir bası - XVIII a’sir aqırında du’nyanın’ do’retiliwinde dinnin’ u’stemlik etiw da’wirindegi floristikalıq ha’m faunistikalıq mag’lıwmatlardın’ toplanıw da’wiri. 3. XVIII a’sir aqırı-XIX a’sir ortalarında katastrofa teoriyasının’ u’stemligi waqtında botanikalıq ha’m zoogeografiyalıq jumıslardın’ baslanıw da’wiri.
4. XIX a’sirdin’ ekinshi yarımında Ch.Darvinnin’ evolyutsiya teoriyası tiykarında biotsenologiyanın’ payda bolıwı ha’m botanika-geografiyalıq, zoogeografiyalıq, ekologiyalıq izertlewlerdin’ ku’shli pa’t penen rawajlanıw da’wiri.
5. O’simlikler soobshestvosı haqqındag’ı bilimnin’ rawajlanıwı, bunnan bılay botanikalıq geografiya ha’m zoogeografiyanın’ ekologiyalıq ha’m tariyxıy bag’ıtlarının’ ku’shli pa’t penen rawajlanıwı, biogeografiyanın’ payda bolıwı ushın urınıwlar XX a’sirdin’ ortalarına shekem.
6. Biogeografiya iliminin’ XX a’sir ortalarınan baslap o’z aldına ilim bolıp rawajlanıwı. 1. A’yyemgi waqıtta o’simlik ha’m haywan tu’rlerinin’ sanı boyınsha mag’lıwmatlar onday ko’p bolmag’an. Mıs: Gomerdin’ qosıqlarında (b.e.sh. XII ha’m VIII a’sir) 63 tu’r o’simlik eske alınadı, «Meditsinanın’ atası» esaplang’an Gippokrattın’ shıg’armalarında (b.e.sh 460-377jj)-236,al Feofrasttın’(b.e.sh. 370.jılı. tuwılg’an) miynetinde-500ge jaqın o’simlik tilge alındı. Belgili haywan tu’rlerinin’ sanı odanda beter az bolg’an. Ol waqıttag’ı alımlarda jerdegi regionlar boyınsha mag’lıwmatlar az bolg’an. Tek a’yyemnin’ birinshi botanigi-Feofrasttın’ miynetlerinde g’ana bizler az g’ana botaniko-geografiyalıq ko’rinisler tabıwımızg’a boladı. Orta a’sir da’wirinde ilim dinnin’ xızmetkeri bolg’an. Ol waqıttag’ı mag’lıwmatlar, miynetler diniy fantaziyag’a iye bolg’an. Bul da’wirdin’ aqırında Marko-Polonın’ sayaxatınan keyin jer sharın o’simlikler ha’m haywanatlar haqqında mag’lıwmatlar tolıqtıra basladı. Albert Bolshtadskiydin’ traktatları botanika ha’m zoogeografiyalıq bilimlerdin’ tarqalıwına mu’mkinshilik tuwdırdı. 2. Evropanın’ feodallıq ellerinde kapitalizmnin’ payda bolıwı menen eller arasında qatnas ku’sheydi. Alıs ellerden jabayı haywanlar ha’m o’simlikler alıp keline basladı. Ellerde botanikalıq bag’lar payda bola basladı, 1333-jılı Venetsiyada, 1525- jılı Paduda, 1544-jılı Pizada h.t.b. botanikalıq bag’lar ashıldı. Qurg’ag’an o’simliklerdi saqlag’ıshlar- gerbariyler payda boldı, o’simlikler haqqında kartinalar ha’m maqalalar shıg’a basladı. XVI- a’sirdin’ basınan baslap, a’ste aqırın haywan ha’m o’simlikler sistematikası boyınsha ko’plegen mag’lıwmatlar jıynala basladı, taza tu’rlerdin’ sanı barg’an sayın ko’beye basladı. XVIII- a’sirde Shved alımı Karl Linney ta’repinen jazılg’an belgili «Ta’biyat sisteması» biologiya iliminin’ rawajlanıwına u’lken ta’sir tiygizdi. K. Linney sistematikanın’ tiykarın saldı (klass, tuqımlas, qatar, tuwıs, tu’r). Keyin J. Kyuve og’an tip kategoriyasın qostı. K. Linney o’simlik ha’m haywanlardın’ ko’plegen tu’rlerin sistemag’a salıp anıqladı, olardı qosarlı atama menen (tuwıs atı ha’m tu’r epiteti) yag’nıy binarlı nomenklatura menen atadı. Bul da’wirdi o’simlik ha’m haywanlardın’ sistematikasının’ gu’rlep rawajlang’an ha’m flora menen fauna ushın materiallardın’ toplanıw da’wiri dep atasaq boladı, bul botanikalıq geogafiya ha’m zoogegrafiyanın’ bunnan bılayda rawajlanıwına ja’rdem berdi. Tek flora ha’m fauna sistemag’a salıng’annan keyin ha’r-qıylı ellerde jer sharının’ bo’lek regionlarının’ (ıg’allı tropikalıq tog’aylar, sho’l, qumlıq, ortasha poyas tog’ayları, tundra h.t.b. ) flora ha’m faunası ayırılıp u’yrenile basladı, bulardın’ ha’r-qıylılıg’ının’ sebebi izlene basladı. O’simliklerdin’ an’sat jıynalıwı ha’m u’yreniliwine baylanıslı botanikalıq geografiya rawajlanıwdın’ birinshi etabında zoogeografiyadan aldıg’a shıg’ıp ketti, keyin zoogeografiyada bul da’wirde jaqsı rawajlandı. Botanikalıq ha’m zoogeografiyalıq baqlawlar a’dette tek sol sayaxatshılar (sanawlı) 4 ta’repinen alıp barıldı, al arasında tek sol ilimpazlar qayta islendi. Tek keyinirek XIX-a’sir basında botanika ha’m zoogeograflardın’ qızıg’ıwshılıg’ı artıp ken’eye basladı. Bul da’wirde dinniy ko’z-qaras u’stemlik su’riwine qaramastan ko’p g’ana botanikalıq ha’m zoogeografiyalıq mag’lıwmatlar toplandı. XVIII-a’sirde ta’biyattı u’yreniwshi ekspeditsiyalar sho’lkemlestirildi. P.S.Pallas, Đ.Lepexin h.t.b. ta’repinen ko’p sanlı ekspeditsiyalar o’tkerilip Rossiyanın’ ta’biyatı u’yrenildi. Haywanlar ha’m o’simlikler haqqındag’ı mag’lıwmatlar jıynalg’an, birinshilerden bolıp jazılg’an fiziko- geografiyalıq monografiya S.Krashennikovtın’ «Kamchatka jerlerinin’ sıpatlaması» degen kitabı edi (1775). Biraq bul da’wirde jıynalg’an mag’lıwmatlardın’ tek ayrımlarınan g’ana biz materialistlik tu’sindiriwlerdi ko’remiz. 3. Bul da’wirdin’ iri alımı A.Gumboldt boldı. Onın’ miynetleri botanikalıq geografiyag’a bag’ıshlang’an bolsa da K.A.Timiryazov ha’m basqada alımlar onı tek botanikalıq geografiyanın’ emes al zoogeografiyanın’ da tiykarın salıwshısı dep esapladı. Bul bahalaw durıs, sebebi A.Gumboldtın’ o’zi botanikalıq-geografiyalıq mag’lıwmatlardag’ı jetiskenlerdi zoogeografiyada da qollanıw kerekligi haqqındag’ı ideyanı aytqan edi. Bul kisi Qubla ha’m oraylıq Amerikag’a sayaxat jasap (1799-1801 jılları Bonplan menen birge) ha’m usı baqlawları tiykarında jer sharının’ o’simlik qaplamının’ tarqalıw kartinasın du’zdi, jıynalg’an botaniko-geografiyalıq bilimlerdi sistemalastırıp, botanikalıq geografiyanın’ barlıq bag’darlarının’ tiykarın du’zdi. Ol o’simliklerdin’ tarqalıwı klimatqa g’a’rezli ekenligin, ha’r qıylı geografiyalıq poyaslarda (Taw, tegislik h.t.b.) o’simliklerdin’ tarqalıwın klimatqa g’a’rezli ekenligin ayttı. Gumboldt ha’zirgi o’simliklerdin’ tarqalıwında jerdin’ geologiyalıq tariyxı haqqında sorawdı ortag’a qoyıp o’simlik tu’rlerinin’ kelip shıg’ıw orayları haqqındag’ı pikirdi ayttı. Gumboldttın’ ha’r qıylı eller boyınsha flora ushın jıynalg’an statistikalıq mag’lıwmatlar florastikalıq botanikalıq geografiyanın’ baslamasına tiykar saldı. Gumboldt «o’simliktin’ fizionomiyalıq formasın» 19 gruppag’a bo’ldi. Usının’ tiykarında tirishilik formaları haqqında ilim- o’simliklerdin’ ekologiyalıq geografiyasının’ tiykarı du’zildi. Botanikalıq geografiyada tiykarg’ı to’rt bag’darlawshı jumıs alıp barıldı. Birinshiden, jer sharının’ ha’r qıylı rayonlarının’ florası boyınsha bir qansha mag’lıwmatlar payda boldı, mıs: K.F. Ledeburdın’ to’rt tomlı «Rossiyanın’ florası». Ekinshiden, jer sharının’ ha’r qıylı regionlarındag’ı floralar haqqında statistikalıq mag’lıwmatlar salıstırılıwı floristikalıq rayonlastırıwdın’ rawajlanıwına alıp keldi. U’shinshden, faktorlardın’ (ortalıq) o’simlik qatlamına ha’m o’simlik tu’rlerine ta’siri u’yreniliwi, sonday-aq o’simliktin’ tarqalıwın usılların izertlew ekologiyalıq botanikalıq geografiyanın’ predmetin quradı. En’ aqırında to’rtinshiden, tariyxıy botanikalıq geografiyanın’ da sorawları sheshile basladı. Bul da’wirdin’ iri botanik geografları retinde O. Dekandol ha’m A. Dekandol (Frantsiya), D.Guker (Angliya) h.t.b. aytsaq boladı. Haywanlar du’nyasın u’yreniwdin’ ekologiyalıq ju’risi Moskva Universitetinin’ professorı K.F.Rule ta’repinen rawajlandırıldı. Biz bul kisini ekologiyanın’ tiykarın salıwshısı dep atawg’a tolıq haqılımız. Bul kisi ta’repinen du’zilgen zoologiya boyınsha programmada mınanı oqıymız: «Haywanlardı u’yreniw - bul demek sırtqı du’nya organgizmleri menen qarama-qarsı ta’sirde bolg’an haywanlardın’ ishki ta’biyiy ku’shlerinin’ rawajlanıw qa’demi artınan an’lıw» (Rule, 1854). K.F.Rulenin’ sha’kirti N.A.Severtsov ustazının’ isin dawamlap «Voronej guberniyasının’ haywan, qus ha’m gadlar o’mirindegi periodlıq ko’rinisler» degen birinshi ekologiyalıq monografiyanı jazdı. Bul jumısta biogeografiyanın’ bunnan bılay rawajlanıwında a’hmiyetli bolg’an ko’p sanlı ekologiyalıq faktorlardın’ ha’r qıylı landshaft haywanlarg’a ta’siri aytıladı. Bul da’wirde biogeografiyanın’ rawajlanıwında diniy katastrofa teoriyası ayrıqsha xarakterge iye. Bul teoriya Frantsuz zoologi ha’m paleontologi J.Kyuve ta’repinen islep shıg’ılg’an. Bul teoriyada izli-izinen bolg’an katastrofalar na’tiyjesinde bizin’ planetamızdın’ o’simlik ha’m haywanları tolıq qırılıp ketken, al son’ınan quday ta’repinen taza tu’rler payda bolg’an delinedi. 5 XIX- a’cir ortalarına shekem Ch.Darvin ta’liymatı payda bolg’ang’a shekem botanikalıq geografiyanın’ ha’m zoogeografiyanın’ tiykarg’ı bag’darları rawajlanadı ; bunda zoogeograflar ta’repinen toplang’an bilimlerdin’ ko’lemi botanik- geograflardikinen az boladı. 4. Ch.Darvinnin’ Ta’biyiy tan’law jolı menen tu’rlerdin’ kelip shıg’ıwı haqqındag’ı teoriyası 1859-jılı jarıqqa shıg’ıp, ol sol waqqıttag’ı biologiyanın’ barlıq tarawlarının’ jetiskenlikleri boldı. «Tu’rlerdin’ kelip shıg’ıwı» degen miynetinin’ XII-XIII- babı o’simlik ha’m haywanlardın’ geografiyalıq tarqalıwına arnalg’an. Ch.Darvin tirishiliktin’ atawlarda kelip shıg’ıwı haqqında ma’seleni u’yrendi (Xuan-Fernandes, Folklend ha’m Galapagos). Darvin da’wirinen keyin analitikalıq izertlewler-fiziologiyalıq, anatomiyalıq, morfologiyalıq izertlewler (laboratoiya menen baylanıslı) islene basladı. Sonın’ menen bir qatar ta’biyiy jag’day menen baylanıslı ilimlerde burıng’ıg’a qarag’anda joqarı tezlik menen rawajlana basladı. Ekologiyalıq geografiyalıq botanika boyınsha A.Grizebax (1872) o’zinin’ «Jer sharının’ o’simlik qaplamı» degen, E. Varmingtin’ (1896) «O’simliklerdin’ ekologiyalıq geografiyasına» degen miyneti ha’m A.Shimperdin’ (1898) «Fiziologiya tiykarında o’simlikler geografiyası» degen miynetlerdi shıg’ardı. Keyingi eki kitip elege shekem o’zinin’ qunın joyıtqan joq. Botanikalıq geografiyada tariyxıy printsp u’stinde A.Engler (1879,1882) u’lken jumıs isledi.
Botanikalıq geografiyanın’ rawajlanıwında (Rossiyada) Đ.G.Borshovtın’ «Aral-Kaspiy aymag’ının’ botanikalıq geografiyası ushın materiallar» (1865) degen miyneti u’lken a’hmiyetke iye. Bul miynette o’simlikler klimat ha’m topıraq penen tıg’ız baylanısqanlıg’ı da’lillengen. Đ.G.Borshov bul miynetinde ayrım o’simlik tu’rlerinin’ tarqalıw oblastlarının’ ko’rinisin su’wretlep-birinshilerden bolıp botaniko-geografiyalıq karta du’ziwge talpındı. Birinshi original botanikalıq geografiya boyınsha rus tilindegi oqıwlıq qollanba 1896-jılı A.N.Beketov ta’repinen islenip shıqtı. 1903-jılı G.Đ.Tanfilev 1:25000000 masshtabtag’ı kartası bar Rossiyanın’ o’simlik qatlamı tuwralı ocherk shıg’ardı. Bul Rossiyadag’ı birinshi russha geobotanikalıq karta edi. Bunnan keyin jer sharının’ ha’r qıylı regionlarının’ florasının’ kartaları shıg’a basladı. Bul da’wirde zoogeografiya da tez qa’dem menen alg’a ilgeriledi. P.L.Skleter (1875) statistikalıq metodtı qollanıw tiykarında oblast dep atalg’an zoogeografiyalıq sistemanı (anıg’ırag’ı faunastikalıq)islep shıqtı. 1868-jılı Ch.Darvinnin’ dostı T.Geksli qurıqlıqtı zoogeografiyalıq (faunastikalıq) rayonlastırıwda evolyutsiyalıq printsipti kirgiziwdi usındı. Bul printsip tiykarında R.Lidekker (1896) u’sh geya nı yamasa patshalıqtı bo’ldi: 1. Notogeya-qaltalı ha’m bir o’tkelli (odnoproxodnıe) lerdin’ rawajlanıw orayı, neogiya-tolıq emes tislilerdin’ rawajlanıw orayı: arktogeya-joqarı da’rejeli, jatırlı su’t emiziwshilerdin’ ko’pshilik bo’liminin’ rawajlanıw orayı. Bul da’wirde qurıqlıqtı zoogeografiyalıq rayonlastırıwdın’ ekologiyalıq printspleri N.A.Severtsov (1877) ha’m onın’ sha’kirti M.A.Menzbir ta’repinen Evropa, Arqa Aziya ha’m Arqa Afrikanı o’z ishine alıwshı Paleoarktika oblastına kirgizildi. Basqa alımlardan Menzbirdin’ ayrımashılıg’ı, ol faunistikalıq rayonlastırıwda tek iri sistematikalıq kategoriyalardı (otryad, semeystvo, rod) qollanıp qoymastan tu’rlerdi de qollanıw kerekligin ayttı. Qurıqlıqtın’ zoogeografiyasınan du’nya
ju’zlik okeannın’ zoogeografiyasının’ ayırmashılıg’ı bul da’wirde a’ste rawajlandı. Fiziko-geografiyalıq faktorlar tiykarında du’nya ju’zlik okeannın’ zoogeografiya- lıq oblastların belgilew 1895-jılı A.E.Ortman ta’repinen islendi(bul ashılıwlar 1873-1876 jj Angliya sudnosı Chellendjer din’ ekspeditsiyalıq miynetleri tiykarında iske astı). Bul da’wirde organizmler ja’ma’a’ti haqqındag’ı ilim-biotsenologiya qa’lip-leti. Biotsenoz termini 1877-jılı K.Mebius ta’repinen ilimge kirgizildi. O’simlikler ja’ma’a’ti haqqındag’ı ilimnin’ tiykarın salıwshılar Đ.K.Pachoskiy(1896) ha’m P.N.Krılov(1898) bolıp tabıladı. Solay etip XIX a’sirdin’ ekinshi yarımında Ch.Darvinnin’ tu’rlerdin’ kelip shıg’ıwı haqqındag’ı iliminin’ islenip shıg’ıwı na’tiyjesinde biologiya ilimlerinin’ tiykarı du’zildi. 6 5.Bul da’wirde ekologiyalıq ha’m tariyxıy botanikalıq geografiyanın’ ha’m zoogeografiyanın’ bunnan bılayda rawajlanıwı ju’rip otırdı. Đri materiallar jıynaldı, o’simlik ha’m haywanatlar haqqında ha’r-qıylı miynetler jazıla basladı. Moskva universitetinin’ geografiya fakultetinde 1920-jılları S.G.Grigorev biogeografiya kursı boyınsha lektsiya oqıydı. Zoogeografiya oblastınan iri jumıslardan V.G.Geptnerdin’ «Ulıwma zoo-geografiya» (1936), N.A.Bobrinskiy, A.L.Zenkevich, Ya.O.Birshteynnin’ «Haywanatlar geografiyasın»(1946) aytsaq boladı. Sırt ellerden S.Ekmannın’ «ten’iz zoogeografiyası» (1935), R.Gessenin’(1924) «Ekologiya tiykarında zoogeografiya» sı, F.Daldın’ «Ekologiyalıq zoogeografiya tiykarları,» sonday aq Đ.G.Bartolomyu, V.E.Klark ha’m P.G.Grimshoudın’ (1911), «Zoogeografiyalıq atlasları» shıqtı. Solay etip bul periodta botaniko ha’m zoogeografiyalıq problemalar parallel tu’rde sheshilip bardı. Orta Aziyada 1930-40-jıllarda ekologo-geografiyalıq mekteptin’ D.Đ.Kashkarov ha’m Korovinnin’ basshılıg’ında du’ziliwi bul regionda ekologo-geografiyalıq izertlewlerdin’ ha’wij alıp rawajlanıwına tiykar saldı. 70 -jıllarda olardın’ sha’kirtleri L.N.Babushkin ha’m T.Zaxidovtın’ ekologo-geografiyalıq izertlewleri Orta Aziyada sho’l zonaların rayonlastırıwda u’lken a’hmiyetke iye boldı. E.P.Korovinnin’ paleobotanikalıq izertlewleri O’zbekstanda u’lken jetiskenliklerge erisiwge onın’ «O’zbekstannın’ o’simlikler qaplamı « atlı miyneti boldı. D.N.Kashkarov ilimde 1-den bolıp parodalı haywanlardı rayonlastırıwdı ekologo-geografiyalıq tiykarda ju’rgiziwdi qoydı. 6.Bul da’wir XX a’sirdin’ 60-jıllarınan baslandı. Bul da’wirde biogeografiya o’z aldına ilim bolıp rawajlanadı. Ulıwma biogeografiyalıq nızamlıqlar du’ziledi, biogeografiya boyınsha original kitaplar shıg’adı. Ma’selen, A.G.Voronovtın’ «Biogeografiya» (1963), P.D.Yaroshenkonın’ «Ulıwma biogeografiya» (1975) h.t.b. Ha’zirgi waqıtta Biogeografiya pa’ni barlıq biolog, ekolog ha’m geograf studentlerge oqıtıladı. Biogeografiyanın’ praktikalıq a’hmiyeti Biogeografiyanın’ praktikalıq a’hmiyeti ju’da’ u’lken. Biogeografiyanı bilmey turıp ta’biyiy o’simlik ha’m haywan resursların ratsional paydalana almaymız. Adam ushın paydalı haywanlar ha’m o’simlikler jer u’stinde bir tegis tarqalmag’an. O’simlik ha’m hayuan shiyki zatın paydalanıwdın’ ha’r qıylı regionda o’zinin’ qolaylı mu’ddeti boladı. Shiyki zat o’ndiriwdin’ normasın bilmew-bul shiyki zat bazasına zıyan tiygizedi. Sonın’ ushın biz biogeografiyanın’ nızamlıqların, paydalı haywan ha’m o’simliklerdin’ geografiyalıq tarqalıw nızamlıqların, olardın’ sanının’ jıllar boyınsha o’zgerisin, ha’r qıylı reogionlarda sanlar ayırmashılıg’ın, organizmler o’miri ha’m shiyki zat sapası ushın qolaylı ha’m qolaysız jag’daylardı biliwimiz kerek. Download 0.58 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|