Õzbekstan respublíkasi informacíya texnologíyalari hãm kommuníkacíyalarin rawajlandiriw míNÍstrlíGÍ

ÕZBEKSTAN RESPUBLÍKASI INFORMACÍYA TEXNOLOGÍYALARI HÃM KOMMUNÍKACÍYALARIN RAWAJLANDIRIW MÍNÍSTRLÍGÍ
mUHAMMED AL-XOREZMIY ATINDAğI TASHKENT INFORMACIYALIQ TEXNOLOGIYLARI UNIVERSITETI NUKUS FILLIALI
KOMPYUTER INJINERING FAKULTETI SIRTQI TãLIM JõNELISI.

“ELEKTRONIKA HÃM SXEMALAR 2” pãninen

ÕZ BETINSHE JUMISI
Tayarladı: Ametov Orazalı
Qabılladı: Babajanova Tazaxan
TEMA: ELEKTR SHINJIRLARI HÃM OLARDIÑ ELEMENTLERI.

JOBA:

1. 
   Elektr shınjırları.
   
2. 
   Elektr eneriya deregi hãm tutınıwshılardıñ shãrtli belgileri.
   
3. 
   Elektr shınjırlarınıñ rejimleri.
   

1. 
   Elektr shınjırları.
   

Elektr shınjırları dep, elektr tokı payda qılıwshı hãm onı alıwdı tãmiynlew ushın tuyıq jol payda etetuğın qurılmalar jıydısına aytıladı.

Elektr shınjırı, tiykarınan elektr energiyasınıñ deregi EE elektr energiyası tutınıwshısı - R, birlestiriwshi sımlar hãmde shınjırın jalğap-ũziw ushın ãsbap (jalǵawshı ) - Ol sıyaqlı elemetlerden shólkemlesken (1-súwret).



1-súwret. Elektr shınjırı.

Derekte basqa tur energiya (ıssılıq, mexanik, ximiyalıq hám soǵan uqsaslar ) elektr energiyasına aylanadı. Elektr energiyasın payda etiwshi túrli dereklerdiń shártli belgileniwi tómendegishe:

• EYUK;

• Galvanik elementler yamasa akkumulyator batareyaları ;
• Izbe-iz jalǵanǵan galvanik elementler;
• Termometrler;
• Fotoelement;
• Ózgermeytuǵın tok mashını generatorı ;
• Ózgeriwshen tok elektr mashina generatorı.

2. 
   Elektr eneriya deregi hãm tutınıwshılardıñ shãrtli belgileri.
   

Elektr energiya tutınıwshılarda basqa tũr energiyalarğa aylanadı. Elektr energiya qarıydarları sxemalarda tómendegishe belgilenedi:

• Zaryadlanıwshı akkumulyator;
• Ózgermeytuǵın tok dvigateli;
• Elektr peni;
• Chuglanba lampa.

Elektrotexnik qurılmalardı jalğap-úziw ushın kommutacion (qurılmalar ) apparatlar isletiledi (ũzgishler, jalǵawshılar, tumblerlar, h.t.b.). Elektr shınjırların kommutacion apparatları tómendegishe belgilenedi:

• Bir qutblı (ũzgish);

• Tutastırǵısh ;
• 3 Fazalı jalǵawshı (rubilnik).



2-súwret. Ápiwayı ózgermeytuǵın tok shınjırı.
Shınjırdan ótip atırǵan elektr tokınıń ma`nisi yamasa kúshi ótkizgishtiń kese kesiminen waqıt (t) birligi ishinde ótip atırǵan elektr zaryadlarınıń muǵdarı - q menen anıqlanadı, yaǵnıy tok kúshi zaryadlardıń háreket tezligine proporsional shama bolıp tabıladı:

_i  dq

dt

Eger shınjırdan ótip atırǵan toktıñ baǵdarı hám ma`nisi waqıt dawamında ózgermeytuǵın bolsa, bunday tok ózgermeytuǵın tok dep ataladı hám tómendegishe belgilenedi:

i  ^q , ( A) t

_1A  1Kl
1c

Elektrotexnik qurılmalarda ótetuǵın energetikalıq procesler júdá quramalı bolıp elektromagnit maydanların payda bolıwı hám de olardı ańlatıwshı muǵdarlardı ózgeriwi menen baylanıslı. Olardı ańlatıw ushın elektromagnit maydanlardı ańlatıwshı vektor, elektr hám magnit muǵdarları talap etiledi, yaǵnıy elektr E, magnit maydanı N kúshleniwleri, magnit induksiyasi v, elektr tokı tıǵızlıǵı j hám basqalar. Biraq kóbinese elektrotexnik qurılmalardı tiykarǵı qásiyetleri fizika stuldan málim integral túsinikler arqalı da ańlatılıwı múmkin: tok, EYUK, kernew.

3. 
   Elektr shınjırlarınıñ rejimleri.
   

1. Nominal rejim: Elektr apparatınıń nominal parametrleri, ádetde, onıń pasportına kórsetilgen boladı. Elektr qurılmalarınıń nominal parametrleri ishinde eń xarakterlisi nominal kernew hám nominal tok esaplanadı.
Nominal quwat nominal tok hám nominal kernew arqalı tabıladı.
2. Salt islew rejimi degende sırtqı shınjır derekten ajıratılǵan jáne onıń R qarsılıǵı
ámelde sheksizge teń bolıp
(R  ) shınjırdan tok ótpegendegisi

(I  0) jaǵday túsiniledi.

Bul jağdayda derek bólimlerindegi kernew “ U” onıń EYUKğa teń boladı (E  Y ).



3-súwret. Salt islew rejimin xarakterleytuğın sxema.

3.Qısqa tutasıw rejimi dep shınjır elemetleriniñ qarsılıqsız óz-ara jalğanıp qalıwına aytıladı (4-súwret). Elektr qurılmaları ushın qısqa tutasıw rejimi unamsız jaǵday esaplanadı. Sebebi shınjırdıń qısqa tutasıw bolǵan waqtında qarsılıǵı bolıwı nátiyjesinde qısqa tutasıw tokı nominal ma`nisinen bir neshe ret artıp ketedi. Elektr qurılmaların bul toktan qorǵaw ushın shınjırdı ziyanlanǵan jayın tarmaqtan avtomatikalıq túrde úzip qóyatuǵın qorǵaw qurılmalarınan paydalanıladı.

4-súwret. Qısqa tutasıw rejemin xarakterleytuǵın sxema.

Paydalanılğan ãdebiyatlar kestesi:

1. A. S. Karimov hám basqalar. Elektrotexnika hám elektronika tiykarları. T. «Ukituvchi» 1995 jıl.
2. A. Ya. Shixin i drugie. Elektrotexnika. M. «Visshaya shkola» 1989 god.
3. A. Raximov. Elektrotexnika hám elektronika tiykarları. T. «Ukituvchi» 1998 jıl.
4.A. I. Xolboboev, N. A. Xoshimov. Ulıwma elektrotexnika hám elektronika tiykarları. 2000 jıl.
5. V. V. Paushin i drugie. Osnova avtomatikalıqı vichislitel'niy mikroprotsessornoy texniki. T. 1989 god.