Zoologiya fani obyektlari va predmeti

REFERAT

Mavzu;Zoologiya fanining obyektlari ,pretmeti,maqsadi va vazifalari

Reja

1. Zoologiya fani obyektlari va predmeti.

2. Zoologiya fani maqsadi, va vazifalari va ahamiyati.

1. 
   Zoologiya fani obyektlari va predmeti.
   

Zoologiya fanining asosiy o‘rganadigan obyekti va predmeti – Hayvonot dunyosidir. Shuning uchun zoologiya fanining maqsadi va vazifalari – hayvonot dunyosini planetamizda tutgan o‘rni, biosfera va insoniyat hayotidagi ahamiyatini o‘rganishdan iboratdir.

Eramizdan bir yarim mlyard yilcha muqaddam eng sodda shaklda paydo bo‘lgan va uzoq davrlar mobaynida murakkab takomillanish jarayonlari asosida rivojlanib, hozirgi davrda yer planetasining deyarli hamma qismini egallagan hayvonlar dunyosi nihoyatda xilma-xildir.

Hozirgi zamon biologiya faniga asos solgan CH.Darvin evolyusion ta’limotining vujudga kelishi (1859 y.) ilmiy materialistik zoologiya fanining rivojlanishiga sabab bо‘ldi. Chunki bu ta’limot “hayvon va о‘simliklarning turlarini bir-birlari bilan bog‘lanmagan holda yakka-yakka xudo tomonidan yaratilganligi haqidagi dunyo-qarashlarga qattiq zarba berdi va biologiyani tо‘liq ilmiy asosga qо‘ydi”.XIX asrning ikkinchi yarmi ilmiy materialistik zoologiyaning rivojlanish davri bо‘ldi.

Hayvonlarning tuzilishi va individ (embrion) rivojlanishini Morfologiya fani tekshiradi.Morfologiya о‘z navbatida anatomiya, gistologiya, sitologiya, embriologiya, qiyosiy anatomiya, qiyosiy embriologiya, molekulyar biologiya kabi qator fanlarga ajraladi.

Sistematika – hayvonot dunyosining sistematik takson guruhlari va ularning о‘zaro qarindoshlik munosabatlarini о‘rganadi.

Filogeniya – har bir guruh vakillari о‘rtasidagi о‘zaro о‘xshashliklarni, embrion taraqqiyoti hamda ularning qadimgi (paleontologik) avlodlarning tuzilish hususiyatlari asosida turlarning kelib chiqishi va tarixiy rivojlanishi masalasini о‘rganadi.

Paleozoologiya - hayvonlarning toshga aylangan qadimgi qazilma avlodlari va ular bilan hozirgi guruhlar о‘rtasidagi qarindoshlik (filogenetik) munosabatlarni о‘rganish bilan shug‘ullanadi.

Ekologiya - hayvon organizmlarini, ular yashab turgan organik muhit (о‘simlik va boshqa hayvon turlari) va noorganik muhit о‘rtasidagi munosabatlar, moslanishini о‘rganadi.

Odamzod hayotining dastlabki rivojlanishi, hayvonot dunyosi bilan mustahkam bog‘langan holda borgan. Turli arxeologik qazilmalar odamzodning rivojlanishi va hayotida turli xil hayvonlar katta o‘rin tutganligidan dalolat beradi. Odamzod ibtidoiy rivojlanish davrlarida turli xil umurtqasizlar, baliqlar va sut emizuvchi hayvonlarni ovlab hayot kechirgan bo‘lsa, keyinchalik ba’zi sut emizuvchi hayvonlarni o‘ziga o‘rgatib, xonakilashtira borgan.

F. Engelsning ko‘rsatishicha mazkur hodisa, ya’ni hayvonot mahsuloti (go‘sht, hayvon oqsili)dan foydalanish insonning shakllanishida ahamiyatga ega bo‘lgan. Shuning uchun ham qadimgi davr odamlarida bir qancha hayvonlarning tuzilishi, hayoti hatto ularning o‘zaro munosabatlari va xulq-atvori to‘g‘risidagi ma’lumotlar to‘plana borganligi aniqlangan.

Zoologiya qisqacha ifoda etganda, hayvonlar tо‘g‘risidagi fandir, aslida esa u hayvonlar dunyosining xilma-xilligi, tuzilishi, hayoti, sistematik guruhlari о‘zaro qarindoshlik munosabatlari va kelib chiqishi (filogeniyasi) hamda geografik tarqalishi tо‘g‘risidagi fandir. (grekcha, Zoo - “hayvon”, Logos – “fan”).

Eramizdan bir mlyard yilcha muqaddam eng sodda shaklda paydo bо‘lgan va uzoq davrlar mobaynida murakkab takomillanish jarayonlari asosida rivojlanib, hozirgi davrda yer planetasining deyarli hamma qismini egallagan hayvonlar dunyosi nihoyatda xilma-xildir.

2. 
   Zoologiya fani maqsadi, va vazifalari va ahamiyati.
   

Zoologiyaning tadqiqot metodlari. Kuzatish ,solishtirish eksperiment ,matematik satistika metdodlari bacha zoologiya fanlari uchun umumiy metodlar hisoblanadi.Kuzatish orqali hayvonlarning o’sishi ,rivojlanishi , ko’payishi ,tashqi muhit bilan va o’zaro munosabatlarni o’rganadi. Bu metod orqali hayvonlarningoziqlanishi, rivojlanishi,bolalashi ,nasli to’g’risida g’amho’rligi ,yil yoki sutka davomida ular hayotida ro’y beradigan o’zgarishlarni tushunib olish mumkin.

Solishtirish metodi bitta tur invididlari ,har xil turlar yoki sistematik guruhlarga mansub turlarning tuzilishi ,ko’payishi ,rivojlanishi, hayot kechirishi va boshqa hususiyatlarini taqqoslashdan iborat .Bu metod –hayvonlarning yashash muhitiga moslanishi ,o’zaro qarindoshlik munosabatlarining xususiyatlarini o’rganadi.

Ekspirement yoki tajriba metodi sun’iy vaziyat yaratish orqali hayvonlar uchun xos bo’lgan xususiyatlarini chuqurroq ochib brishdan iborat.Ekspirement ikki xil –sifat va o’lchov ekspirementidan iborat iborat.Sifat ekspirement nazariy ko’rsatilgan biroro voqealikni hayvonlar hayotida sodir bo’lishi yoki bo’lmasligini aniqlash maqsadida o’tkaziladi. O’lchov ekspirement esa hayvonlar uchun hos bo’lgab birorta belgi yoki hususiyatni miqdoriy jihatdan tavsiflashdan iborat

Matematik statistikadan esa ekspirement solishtirish yoki kuzatish natijalarini umumlashtirish va tahlil qilishda foydalaniladi.

Zoologiyaning nazariy va amaliy ahamiyati. Zoologiya sohasidagi ilmiy ma’lumotlar oganik olamning kelib chiqishi va tarixiy rivojlanishi tushunib olishda hamda tabiatga nisbatan ilmiy materialistic dunyoqarashning shakllanishida katta ahamiyatga ega .Zoologiya to’plangan ilmiy dalillar organic olamning tarixiy rivojlanishi tog’risidagi Ch.Darvin evolutsion ta’limotining asosini tashkil etadi .Odam ham uzoq davom etgan tarixiy rivojlanish natijasida hayvonot dunyosida keliv chiqqan, evolutsion taraqqiyotning eng yuqori pog’onasiga ko’tarilgan ongli mavjudod hisoblanadi.

Hayvonot dunyosining rivojlanishi ,evolutsiyasi ,uy hayvonlarining kelib chiqishini ochib berishi chorvachilikni seleksiya ishlari uchun asoso bo’ladi. Hayvonlar ustida olib borilgan kuzatishlar va tajribalar organizmdagi biologic jarayonlarni ta’sir etish orqali uning faoliyatini boshqarish yo’llarini ishlab chiqishiga imkon beradi .Hayvonlar hayotini o’rganish organic dunyodagi ekologik bog’lanishni tushunib olish hamda zararkunanda hayvonlarga qarshi biologic kurash metodlarini yaratish ; baliqchilik va chorvachilikni rivojlantirish ; ovlanadigan , noyob hayvonlarni saqlab qolish va ko’paytirish muhim ahamiyatga ega.

Parazit va zararkunanda hayvonlarni o’rganish ular tarqalishining oldini olish va qarshi kurash choralarini ishlab chiqish uchun asos bo’ladi .Tuproq hayvonlarini tushunib olishga va tuproq unumdorligini oshirish usullarini ishlab chiqishga yordam beradi.

Zamonaviy zoologiyada organizmlarning bir-biri bilan tashqi muhit bilan o’zaro ta’sirini o’rganadigan ekologik tadqiqotlarga tobora ko’proq e’tibor berilmoqda. Populyatsiyaning shakllanishi ,tarkibi va dinamikasini o’rganish ekologik tadqiqotlarning vazifalaridan biri hisoblanadi. Bu muommo esa, o’z navbatida , tur hosil bo’lishi vat ur sturukturasi masalasida bilan bevosita bog’langan. Biostenozlar va ularning barqaroroligini o’rganish ham ekologiyaning eng muhium yo’nalishi hisoblanadi .

Hozirgi paytda hayvonot dunyosi 2 mln. ga yaqin turga ega. Bunday aniqlangan hayvon turlari 20 dan ortiq tipga kiritilgan. Shulardan qishloq xo`jalik oliygohlarida qo`yidagi tiplarni o`rganish muhim hisoblanadi:

Eng sodda hayvonlar – Protozoa

Bulutlar – Spongia

Kovakichlilar – Coelentrata

Yassi yoki parenximali chuvalchanglar – Plathelminthes

Birlamchi tana bo`shliqli yoki yumaloq chuvalchanglar – Nemathelminthes

Ikkilamchi tana bo`shliqli yoki xalqali chuvalchanglar – Annelides

Yumshoq tanlilar yoki mollyuskalar – Mollusca

Bo`g`imoyoqlilar – Arthrapoda

Ignaterililar – Echinodermata

Xordalilar – Shordata.

Shulardan eng sodda hayvonlar tipi bir hujayrali, qolgan barcha hayvonlar tiplari esa ko`p hujayrali organizmlarni tashkil qiladi.

Ko`p hujayrali organizmlar o`z navbatida tuban va yuqori darajada taraqqiy etgan guruhlarga ajratilgan. Tuban darajada rivojlangan ko`p xujayralilarga bulutlar va kovakichlilar tiplari mansub bo`lib, ular ikki qavatli, to`qima va organlarga ega bo`lmagan, maxsus vazifalarni bajaruvchi hujayralar guruhlaridan tashkil topgan organizmlardir. Yassi chuvalchanglar tipidan boshlab o`rganiladigan barcha ko`p hujayralilar uch qavatli, maxsus to`qima va organlarga yoki organlar tizimiga ega bo`lgan organizmlardir.

Zoologiya fani rivojlana borib, endilikda uning maxsus qismlarini o`rganuvchi mustaqil fanlar paydo bo`lgan. Jumladan, eng sodda hayvonlar tipini o`rganuvchi zoologiyaning maxsus qismi- protozoologiya, barcha chuvalchanglarni o`rganuvchi zoologiyaning maxsus qismi-gelmintologiya, yumshoq tanlilarni o`rganuvchi qismi- malakologiya, o`rgimchaksimonlarni o`rganuvchi qismi- araxnologiya, kanalar turkumini o`rganuvchi qismi - akarologiya, hasharotlar sinfini o`rganuvchi qismi-entomologiya, urgimchaksimonlar va hasharotlarni qo`shib o`rganuvchi qismi- araxnoentomologiya, baliqlarni o`rganuvchi qismi- ixtiologiya, qushlarni o`rganuvchi qismi- ornitologiya, sut emizuvchilarni o`rganuvchi qismi- mammologiya yoki teriologiya deb yuritiladi. Hozirgi paytda yuqorida ko`rsatilgan fanlar bo`yicha maxsus mutaxassislar yetishib chiqqan.

Kеyingi payitlarda suv, xavo, tuproo` ifloslanib kеtdi, ular hsimliklar, xayvonlar, odam xayotiga xam xavf tudirmoo`da. Insonlarni faoliyati biosfеra hzgarishiga tеzlik bilan taosir etmoo`da. Shunga khra tabiat muxofazasi bosh masala bhlib o`olib, tabiatdagi xar bir turning biotik va abiotik aloo`alari ustida kuzatishlar olib borish, undagi sabab va oo`ibatlarni anio`lash kеrak bhlib o`oldi, buni ekologiya fanisiz xalo` o`ilib bhlmaydi. Bular ekologik muammolar xisoblanib mintao`aviy (global), maxalliy (lokal) guruxlariga ajiraladi. «Atmosfеraning dimio`ishi» xodisasi, azon o`avatining siyraklashishi, chuchuk suv muammosi, pеstitsidlardan foydalanish muammosi, foydali hsimlik va xayvon turlarini sao`lab o`olish va uni davlat muxofazasiga olish, o`hrio`xonalar, zakazniklar, milliy bolar, botanika bolarini tashkil o`ilish kabilan global muammolarga kiradi. Muayan mintao`ada xavo va suvni ifloslanishi, tuproo`ning erroziyasi, yaylovlarni ishdan chio`ishi, hrmonlarni kеsish mintao`aviy (rеgional) muammolardir. Masalan: orol va orol oldi ekologiyasidir.

Ayni vaqtda hayvonlarning 2mln dan ortiq fanga ma’lum bo’lsa shundan 1,5 mln dan ko’prog’ini umurtqasiz hayvonlar tashkil etadi.

Umurtqasiz hayvonlar eng qadimiy hayvonlar bo’lib, turli xil muhit sharoitlarda yashashga muvofiqlashgan, suvda, tuproq va loylar orasida, er yuzida, havoda uchraydi, shuiningdek boshqa tirik organizimlar (simbioz, parazit) ichida yashaydi.

Umurtqasiz hayvonlarni tabiat va inson hayotidagi ahamiyati nihoyatda turli-tumandir.

1. Tabiyatda modda almashinuvida - (tutli xil umurtqasizlar o’simliklar bilan oziqlanib ularni mineral moddalarga aylantiradi (tuproq hosil bo’lishi, o’likxo’r hayvonlar maydalaydi, ya’ni geterotrof organizimlar organik moddalar bilan oziqlanadi). Tabiatdagi oziqa zanjiri - bu organik moddalar harakati demakdir.

2. Er yuzida okeanlarning cho’kindi sathi umurtqasiz hayvonlarning qoldiqlaridan hosil bo’lgan foraminaferalarning (29% yoki 128,5 mln kv. km. nurlilar - 3,4% marjon nolinlar - 3%) bulutlar, ninatanlilar, molyuskalar. Shunday qilib, okeanlarning 36% yoki yer qoplamining 25% umurtqasiz hayvonlarnning qoldiqlaridan tashkil topgan. Marjon poliplardan riflar hosil bo’lgan. Avstraliya qit’asi yonida 2300 km uzunlikdagi hajmi 51 ming kv. km orollar sistemasi bunga misoldir.

3. Yer qatlamlarining yoshini aniqlashda, yer osti qazilma boyliklarini topishda umurtqasiz hayvonlarning qoldiqlari hal qiluvchi ma’lumotlarni beradi: foraminaferalar, qisqichbaqasimonlarning chiganoqlari, bulutlar, marjon poliplar va boshqalarning qoldiqlari neft va ko’mirlar topishda edifikator vazifasini o’taydi.

Tabiatdagi gulli o’simliklarning (yopiq urug’lilar) 80 % asosan hashoratlar yordamida changlanadi (arilar, ikki qanotlilar, kanalar qo’ng’izlar va boshqalar).

Umirtqasiz hayvonlar inson uchun xizmat qiladi:

a) Odamlar oziq-ovqat sifatida turli - tuman qisqichbaqasimonlar, mollyuskalar ninatanlilar, yomgir chuvalvchangi har yili (M: 1963 yilda) 66 mln tonna (umumiy oziqlanadigan baliqlarning 10%) ovlanadi. Asalaridan asal olinadi.

b) Bezaklar tayyorlanadi: marvaridlar-brilliantlar, sadaflar boshqalar shular jumlasidandir.

v) Kiyim - kechak sifatida foydalaniladi. Bundan 5000 yil oldin ipak qurtidan pilla ishlab chiqarish (Xitoyda) yo’lga qo’yilgan.

d) Dori - darmon sifatida umurtqasiz hayvonlar zaharidan foydanilmoqda: chayon, arilar, qoraqurt zahari.

e) Lak - buyoqlar olinadi: ba’zi mollyuskalar va hashoratlardan qimmatbaxo buyumlar olinadi.

f) Xalq medisinasida foydalanish: medisina zulugi, arilarga chaqirtirib immunitet hosil qilish va boshqalar.

k) Qisjloq xo’jaligi zararkunandalari va parazit organizimlarga qarshi kurashish, ularning tabiiy kushandalaridan foydalanish. Masalan: trixogramma, oltinko’z, yaydoqchilar va boshqalar (bular biolaboratoriyalarda kupaytiriladi).

4. Umirtqasiz hayvonlar ilmiy tekshirish va o’quv mashg’ulotlari uchun muhim ob’ekt sifatida xizmat qiladi (drozofilla pashshasi va boshqalar).

5. Yangi texnikaviy asbob-uskunalar yaratishda muhim o’rin tutadi. Bionika fanining yutuqlaridan foydalanish.

Umirtqasiz hayvonlarning ko’pchiligi qishloq xo’jaligi ekinlari va o’rmonlarning eng xavfli zararkunandalari hisoblanadi. Er yuzida hosildorlikning 20% gacha yo’q bo’lishiga sabab bo’ladi.

Zoologiya fanining vazifalari: Umurtqasiz hayvonlarning 150 mingdan ortiq turi parazitlar va kasallik tarqatuvchilar bo’lib, odam, hayvon va o’simliklar uchun eng xavfli kasaliklarni keltirib charadi. Masalan: dizenteriya amyobasi lekshmannoz, pashshaxo’rda, bezgak, kanalar va qon so’rar hashoratlar. Bu zararli vakillariga qarshi biologik kurash tadbirlarini ilmiy ishlab - chiqarish zoologiya fani vazifalaridan biridir.

Tiriklikning tub mohiyatlaridan biri xar bir organizmga xos bo`lgan irsiy xususiyatlarning uning avlodlariga o`tishi bilan shu organizmlarga xos xususiyatlarning saqlanishdan iboratdir. Bu tiriklik mavjudot tarkibiy qismining o`z-o`zidan hosil bo`lishini ta'minlovchi jarayonlar tufayli nuklеin kislotalar faoliyatlari asosida ro`y bеradi. Tirik mavjudotlarga o`zgacha bеlgilarning paydo bo`lishi, ya'ni o`zgaruvchanlik xosdir. Bu jarayon ham irsiyat moddasi - nuklеin kislotalardagi o`zgarish natijasida sodir bo`ladi. Yuqorida bayon etilgan tiriklikning barcha bеlgi va xususiyatlari qatorida sharoitga moslashish, o`z-o`zini boshqarish, hosil qilish hamda ichki muhit sharoitining barcha ko`rsatkichlarni tur`un holatda saqlash ya'ni organizm gomеostazini bеlgilab bеrish kabi murakkab jarayonlar majmui xar bir tirik mavjudot uchun xos bo`lgan bеlgilarning zamonaviy tushunchasi hisoblanadi.

Kurrai zamindagi turli-tuman o`simlik va hayvonot dunyosi shundaygina tarqalib qolmay, balki uning tarqalishini o`zaro uzviy bo`lanish hosil qilgan yagona hamkor sistеma bunyod etadi. Bu sistеma yaratuvchilar, istе'molchilar, organik moddalarni parchalovchilar hamda muhitning qisman tirik bo`lmagan tarkibiy qismlarini o`z ichiga oladi. Tarkibiy qismlar orasidagi munosabat va shu jarayonda insonning o`rni muhim ahamiyatga egadir. Munosabatlararo jarayondan inson o`ziga naf chiqarish bilan mavjudotlar va atrof-muhit o`rtasidagi mutanosiblik aloqasining buzilmasligi ekologiyaning dolzarb masalasi tarzida o`rganiladi.

Bundan tashqari hayvonot olamining taraqqiyot qonunlarini bilgan holda himoya qilish (Qizil kitob), foydalilarini kupaytirish, eng zararlilarini nisbiy cheklash, yangi-yangi zotlatini yaratish kabilardan iborat.

Hayvonot dunyosining tuzilishi, embrion taraqqiyoti, evolyusion rivojlanish tarixi va boshqa hususiyatlarning har tomonlama о‘rganilishi va ilgari noma’lum sistema guruhlarga mansub bо‘lgan hayvonlarning topilishi yuqorida bayon etilgan 6 ta sistema birligidan tashqari tabiatda bir qancha yirik guruhlar borligi imkoniyatini berdi. Hozirgi paytda hayvonot dunyosi 23 ta tip 71 sinfga bо‘linadi. Hayvonot dunyosi - katta bо‘lim, kichik – bо‘lim, tip - bо‘lim, sinf – turkum- oila – urug‘ – tur.

Foydalanilgan adabiyоtlar:

1. G.G.Abrikosov va boshqalar. «Zoologiya» 1 - 2 jilt. T: 1966.

2. V.F.Natali «Umurtqasiz hayvonlar zoologiyasi». T: 1966.

3. S.P. Naimov. «Umrtqali hayvonlar zoologiyasi» 1995 y.

4. O Mavlonov .Sh.Xurramov «Umirqasizlar zoologiyasi» T. 1988 y.

5. E.I.Lukin «Zoologiya» Moskva 1989

6. B.А.Kuznеtsov, A.Z.Chеrnov, L.N.Katonova «Kurs zoologiya». M.1989 y.

7. A.M.Muhammadiеv «Umurtqasiz hayvonlar zoologiyasi». T: 1970.

8. S.A.Murodov, N.Axmеdov «Talabalarning bilimini rеyting va tеst bilan aniqlash» bo’yicha «Zoologiya va tut ipak qurti biologiyasi» fanlaridan o’quv uslubiy qo’llanma. T: 1997.